ممکن است گذرتان به استان فارس بخورد و تاریخ غنی ایران را لمس نکنید؟! شاید یکی از جذاب‌ترین دیدنی‌های این استان نقش برجسته رجب باشد که بازدید از آن می‌تواند هرکسی را مات‌ومبهوت خود کند. نقش رجب افسانه‌هایی از ایران باستان نقل می‌کند که می‌توانند رگ‌های باستانی درون ما را زنده کنند. این اثر از چهار سنگ‌نگاره تشکیل شده است که هرکدام روایت‌گر بخش مهمی از تاریخ ساسانیان هستند و جزئیات خاص و نبوغ‌آمیزی دارند. جالب است بدانید این اثر همراه با نقش رستم جزو آثار ملی ایران و میراث یونسکو به شمار می‌روند. نام‌گذاری نقش رجب به کاستن نیبور، جهانگرد دانمارکی باز می‌گردد. او اولین بار در سال ۱۱۷۶ قمری این نام را از محلی‌ها شنیده بود که این نام را از رجب، صاحب کافه‌ای در نزدیکی این اثر برداشته بودند. شما هم می‌خواهید بیشتر با این اثر آشنا شوید؟ پس این مطلب را تا انتها ادامه دهید.
نقش برجسته رجب کجاست؟
مانند بسیاری دیگر از جاذبه‌های تاریخی ایران، نقش برجسته رجب را در استان فارس خواهید یافت. این گوهر هخامنشی در ۹.۴کیلومتری شمال تخت جمشید در سمت راست جاده شاهی و ۱۳کیلومتری شمال شهر مرودشت قرار گرفته است. جاده شاهی نیز به‌خودی‌خود کوله‌باری از تاریخ ایران را یدک می‌کشد. این شاه‌راه عظیم ۲۵ قرن پیش نقاط مهمی نظیر پاسارگاد، شوش، رامهرمز، شوشتر و تخت جمشید را به غربی‌ترین بخش شبه‌جزیره آناتولی، یعنی شهر سارد (پایتخت لیدی) متصل می‌کرده است. جالب است بدانید این شاه‌راه که به‌دستور داریوش بزرگ ساخته شده، اولین شاه‌راه بین‌المللی دنیا محسوب می‌شود.
در این منطقه کوهی به نام کوه رحمت وجود دارد. همان طور که در تصاویر می‌بینید، نقش رجب در شکافی درون این کوه قرار گرفته است. کوه رحمت نقطه عطف مسافران دوره ساسانی از تخت جمشید به شهر استخر بوده است. شهر تاریخی استخر (اصطخر) زادگاه شاپور و اردشیر بوده و جزو شهرهای مهم آن زمان ایران محسوب می‌شده است. شیراز تا نقش برجسته رجب ۶۷ کیلومتر فاصله دارد که معادل ۵۴ دقیقه با ماشین است. اگر هم از تهران عازم سفر می‌شوید، باید مسافت ۸۵۴کیلومتری را طی کنید که حدوداً ۹ ساعت با ماشین طول می‌کشد.
معرفی نقش برجسته رجب | مهم‌ترین جاذبه تاریخی مرودشت
مگر می‌شود به شیراز سفر کرد و چیزی جز طنین باستانی و نمای قصه‌گوی تاریخی فراموش‌نشدنی انتظار داشت؟! نقش رجب جزو آثاری است که دریچه‌ای به هزاران سال پیش را به روی شما باز می‌کند و رنگی از زمان را در بی‌رنگی خود به نمایش می‌گذارد. این اثر که در نزدیکی شیراز قرار گرفته است، آثاری از دوران باستان ایران را در دل خود جای داده‌اند. کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های نقش رجب مانند آلبوم عکسی چندهزارساله خاطره‌هایی بی‌رنگ‌ورو اما زنده از رویدادهای مهم تاریخ ایران را نمایش می‌دهند. بی‌شک دیدن این آثار از نزدیک و لمس جای دستان نیاکان ما، تجربه‌ای متحول‌کننده‌ای است که نباید از دست بدهید.
تاریخچه نقش برجسته رجب | قصه‌هایی قدیمی اما مسحورکننده
-
روایت سلطنت ساسانیان
نقش رجب اثری از دوران ساسانیان است؛ اما افسانه‌های متعددی در پس آن وجود دارد. هیچ‌کس ریشه دقیق ساسانیان را نمی‌داند. طبق روایت‌ها، ساسان نگهبان پرستشگاه «آناهیتا» بوده و اصالت او به خاندان هخامنشی باز می‌گردد. هرچند ساسان هویتش را از نظر فرمانروای منطقه، یعنی «پاپک»، مخفی کرده بود. افسانه‌ها روایت می‌کنند که شبی پاپک در رؤیاهایش می‌بیند که پسر «ساسان» روزی بر دنیا حکم‌فرمایی می‌کند. پس از این خواب، پاپک تدارک ازدواج ساسان با دخترش را می‌چیند. این دو فرزندی به‌نام «اردشیر اول» به دنیا می‌آورند که در آينده سلسله ساسانیان را در سال ۲۲۰ پس از میلاد آغاز می‌کند.
حتماً این داستان شما را یاد داستان هخامنشیان می‌اندازد. بسیاری نیز «اردشیر» و «شاپور» را همزاد «کوروش» و «داریوش» در تاریخ ایران می‌دانند. همانند هخامنشیان، ساسانیان به دین زرتشت پایبند بودند و تقویم هخامنشی را به رسمیت می‌شناختند. جشن نوروز نیز در زمان ساسانیان پابرجا بود. جالب است بدانید لبه تاج‌های ساسانیان از کنگره‌های پلکان تخت جمشید الهام گرفته شده بود. ساسانیان با ساخت سنگ‌نگاره‌ها و کتیبه‌ها نامشان را در تاریخ ماندگار می‌کردند و تا به امروز با آثاری نظیر نقش برجسته رجب، هزاران نفر را مهبوت شکوه و جلال خود کرده‌اند. اکثر آثار ساسانیان خبر از سلطنت پرشکوه آن‌ها و حق الهی در حکم‌فرمایی‌شان می‌دهند.
-
افسانه‌های نقش رجب
همان طور که در تصاویر می‌بینید، نقش برجسته رجب در محیطی روباز و شبیه به غار قرار دارد. در این محوطه نگاره، سه مجلس از مراسم‌های تاج‌گذاری شاهان ساسانی بر سه بدنه جنوبی و شمال‌شرقی کنده‌کاری شده‌اند. شاید فکر کنید چرا اثری از مردم ساکن منطقه وجود ندارد! باید بدانید میدانگاهی که جلوی نقش برجسته رجب وجود دارد، زمانی میزبان خانه‌ها و مردمان بوده است. محققان می‌گویند حتی چشمه آبی در آن زمان در این منطقه وجود داشته و جزو مناطق تفریحی باستان محسوب می‌شده است. نزدیک‌بودن این ناحیه به شهر باستانی استخر نیز بهانه دیگری برای شاهان ساسانی بود که جشن‌ها و مراسم‌های تاج‌گذاری‌شان را در نقش رجب برگزار کنند. اگر به حجاری نقش آب روان توجه کنید، این موضوع روشن‌تر می‌شود.
افسانه‌های دیگر خبر از تولد اردشیر بابکان در اطراف شهر استخر می‌دهند. طبق گفته‌ها او در همین منطقه تاج‌گذاری کرده است. این مراسم الهام‌بخش نقش‌های برجسته مجلس تاج‌گذاری شاهان ساسانی در این مکان شده است. همچنین از آنجا که ساسانیان به‌شدت از هخامنشیان پیروی می‌کردند، اثبات این موضوع قوت بیشتری می‌گیرد. پادشاهان هخامنشی همچنین در پاسارگاد و نزدیک به آرامگاه کوروش کبیر تاج‌گذاری می‌کردند.
نقش برجسته رجب سال‌هاست گردشگران ایرانی و خارجی را مات‌ومبهوت خود می‌کند. این اثر در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۲۲ به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. جالب است بدانید نقش رجب و نقش رستم به‌زودی در میراث یونسکو نیز ثبت خواهند شد. گردشگران خارجی از این اثر به‌عنوان شاهکار معماری ایرانی به‌سبک یونانی نام برده‌اند؛ به‌طوری که گردشگری انگلیسی که در فروردین سال ۱۳۹۸ از این مکان بازدید کرد، آن را این‌گونه توصیف کرد: «می‌دانستید که بیش از ۲۴۰۰ سال پیش در ایران بنرهای تبلیغاتی وجود داشته؟ نه! ما هم نمی‌دانستیم. نقش رجب یکی از آن بیلبوردهای تبلیغاتی است.»
بخش‌های مختلف نقش برجسته رجب | چهار ورق از دفتر تاریخ
هنگام ورود به محوطه نقش رجب با نیم‌دایره‌ای با شعاع کمتر از ۳۰ متر روبه‌رو خواهید شد. کتیبه‌های این اثر از چپ به راست شامل مجلس اول، مجلس دوم، کتیبه کرتیر و مجلس سوم می‌شوند. در ادامه بیشتر با آن‌ها آشنا خواهیم شد:
-
مجلس اول
در وجه شمالی نقش برجسته رجب، داستان شاپور اول در مستطیلی به طول ۶ متر، عرض ۴ متر و ارتفاع ۱.۵ متر از سطح زمین روایت می‌شود. در این نقش برجسته که از آن به مجلس اول یاد می‌شود، شاپور اول یعنی دومین پادشاه ساسانی (جانشین و فرزند اردشیر بابکان)، سوار بر اسبی پرشکوه همراه با 9 نفر از بزرگان کشور در حال حرکت است. تمامی افراد همراه شاپور از نزدیکان او و افراد تأثیرگذار در سرنوشت امپراتوری ساسانی بوده‌اند.
متأسفانه بخش‌های از دست راست و تاج شاپور و صورت او در طی زمان تخریب شده‌اند. به تصویر این کتیبه نگاه کنید. احتمالاً تصور می‌کنید که آن‌ها در حال حرکت به‌سوی رویدادی مهم هستند. در این راستا پیامی به خط پهلوی ساسانی روی سینه شاپور اول نوشته شده است که می‌گوید: «اهورامزداپرست، خداوندگار شاپور، شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از طرف خدا، پسر اهورامزداپرست خداوندگار اردشیر شاهنشاه ایران و انیران، فرستاده از سوی خدا، پسر خداوند بابک شاه.»
-
مجلس دوم
در ادامه نقش برجسته رجب با مجلس دوم روبه‌رو خواهیم شد که لحظه‌ای مهم در تاریخ را به نمایش گذاشته است. این نقش در مستطیلی به طول ۴.۵ متر و عرض ۲.۵ متر دیده می‌شود. مجلس دوم مراسم تاج‌گذاری بنیان‌گذار سلسله ساسانیان، یعنی اردشیر بابکان را نشان می‌دهد. در این نقش برجسته بانوان و کودکان اردشیر همراه با هشت مرد اطراف او ایستاده‌اند. اگر دقت کنید اهورامزدا را در حال تحویل دیهیم (حلقه یا تاج پادشاهی) به اردشیر می‌بینید. اردشیر نیز انگشت سبابه‌اش را به‌نشانه احترام بلند کرده و دیهیم را با دست راستش می‌گیرد.
در تصویر دو مرد پشت سر اردشیر دیده می‌شوند که یکی از آن‌ها مگس‌پران است و دیگری جزو بزرگان کشور محسوب می‌شود. او دست راستش را به‌شکل سلام ساسانی بلند کرده است. اهورامزدا علاوه بر تاج پادشاهی، در حال دادن شاخه برسم (شاخه‌ای مقدس) با دست چپ به اردشیر است. بانوان پشت اردشیر نیز احتمالاً مادر و همسر او را نشان می‌دهند. نوشته‌ای کنار این دو نقش وجود دارد که می‌گوید: «دین زرتشت در حال انقراض بود که من، اردشیر شاه آن را زنده کردم.»
-
کتیبه کرتیر
در بخش سوم نقش برجسته رجب، کتیبه کرتیر را خواهید دید. این کتیبه در سمت چپ مجلس دوم در زمان حکومت بهرام دوم کنده‌کاری شده است. در این سنگ‌نگاره تصویر کرتیر به چشم می‌خورد. کرتیر یکی از موبدان زرتشتی زمان خود بوده که نفوذ و تأثیر بسیاری در سرنوشت حکومت و کشور داشته است. شاید با دیدن سنگ‌نگاره که تصویر پادشاهی روی آن وجود ندارد، تعجب کنید. حق هم دارید؛ چراکه در آن زمان هیچ‌کس جز پادشاهان حق ساخت سنگ‌نبشته را نداشتند. این موضوع تأثیر دوچندان کرتیر را به رخ می‌کشد. کرتیر برای حدوداً یک سده تمام امور مملکت را در اختیار داشت. محققان او را فردی متعصب با اعتقادات سخت‌گیرانه و خشک می‌دانند که آیین زرتشت را به مردم می‌قبولاند.
این کتیبه نقش برجسته رجب حدود ۳۱ سطر به خط پهلوی ساسانی داشته است که امروزه فقط ۲۰ سطر از آن‌ها سالم مانده‌اند. بخشی از این کتیبه چنین گفته است: «من از ایزدان این را درخواست كردم كه اگر یک بار ایزدان من، كرتیر را در این جهان زندگان جای داده‌اند پس من را به آن سوی (دنیای مردگان) نیز عبور دهند و راهی بهشت و دوزخ کنند.»
-
مجلس سوم
مجلس سوم آخرین تصویر نقش برجسته رجب است که نقطه‌ای دیگر از تاریخ مسحورکننده ساسانیان را نشان می‌دهد. در این سنگ‌نگاره مراسم تاج‌گذاری پسر اردشیر بابکان، یعنی شاپور اول، دیده می‌شود. مجلس سوم در قابی به طول ۴.۵ متر و عرض ۳ متر کنده‌کاری شده است. تقارن و کنده‌کاری تمیز و جذاب این اثر، آن را جزو شاهکارهای کنده‌کاری ساسانیان قرار می‌دهد.
در مجلس سوم، اهورامزدا سوار بر اسبی تنومند در حال دادن تاج پادشاهی به شاپور اول است. در پشت سر شاپور نیز 9 نفر از نزدیکان او و درباریان دیده می‌شوند. کتیبه‌ای روی سینه اسب شاه نیز نوشته شده است. بخشی از این کتیبه می‌گوید: «این پیكری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور شاهان شاه ایران و انیران كه چهره از یزدان دارد، نواده خدایگان بابک شاه.»
کشف کتیبه جدید در نقش برجسته رجب | قصه‌های تاریخ ادامه دارند
به‌تازگی کتیبه جدیدی در نقش برجسته رجب بر گور دخمه‌ای پیدا شده است که جذابیت این منطقه را دوچندان کرده است. ابوالحسن اتابکی (دانش‌آموخته زبان‌های باستانی دانشگاه شیراز و دکترای تاریخ) دراین‌باره گفته است: «در بررسی‌های پیشین ما در شمال کوه مهر و در پشت کوهستان نقش شهریاران (نقش رجب) سنگ‌نوشته‌ای به خط پهلوی کتابی کشف شد که وابسته به سنگ گوری از بهدینان زرتشتی از مردمان شهر استخر بود. این کتیبه در دیواره صخره‌ای در پناهگاهی سنگی (اشکفت) و بر فراز یک دخمک نگاشته شده و دارای ۶ سطر است.»
این کتیبه به‌صورت خوابیده کشف شده و در اثر عوامل مختلف در سال‌های متمادی تخریب شده است. رسم‌الخط خاص این سنگ‌نوشته نیز خوانش آن را دشوارتر کرده است. طبق متن این کتیبه، در ماه دی سال ۴۲ یزدگردی، این دخمک به‌فرمان یکی از بهدینان زرتشتی شهر استخر بنا شده است. دخمک‌ها گودال های سنگی بودند که بهدینان زرتشتی (مربوط به دوره ساسانیان و اوایل دوره اسلام) رفتگان خود را در آن‌ها دفن می‌کردند. دخمک‌ها در دشت مرودشت و اطراف شهر استخر متداول بودند.
جاهای دیدنی نزدیک به نقش برجسته رجب | سفرهای بی‌پایان و دیدنی‌های بی‌انتها
خوشبختانه جاهای دیدنی اطراف شیراز و نقش رجب آن‌قدر فراوان هستند که می‌توانند شما را ساعت‌ها یا حتی روزها سرگرم کنند. در ادامه برخی از آن‌ها معرفی می‌کنیم:
- نقش رستم شیراز: در فاصله ۲.۷کیلومتری از نقش رجب، نقش رستم قرار دارد. این اثر کتیبه‌های چندهزارساله را در خود جای داده که چیزی از نقش رجب کم نمی‌آورد.
- تخت جمشید: بی‌شک تمام ایران تخت جمشید را می‌شناسند. این بنا شاید مهم‌ترین اثر تاریخی ایران باشد که بازدید از آن برای هر ایرانی واجب است. تخت جمشید تا نقش رجب ۹.۴ کیلومتر فاصله دارد.
- پل خان: در مسیر رود کر، پل خان بنا شده که گوشه‌ای از نبوغ معماری صفویان را به نمایش گذاشته است. این پل تا نقش برجسته رجب ۲۳ کیلومتر فاصله دارد.
- کاروان‌سرای قوام آباد: کاروان‌سرای قوام آباد که از دوران قاجار به جای مانده است، معماری خاص و جذابی را به شما نمایش می‌دهد. فاصله این اثر تا نقش رجب ۳۳.۶ کیلومتر است.
بهترین زمان بازدید از نقش برجسته رجب | سه فصل خاطره‌ساز
مانند بسیاری از بخش‌های جنوب ایران، در استان فارس با آب‌وهوایی گرم و خشک روبه‌رو خواهید شد. ازاین‌رو بهترین زمان بازدید از نقش رجب را می‌توان اوایل بهار، پاییز و زمستان در نظر گرفت. ایام عید نیز جزو بهترین زمان‌های سفر به این منطقه است؛ البته ممکن است سفر در عید خرج بیشتری برای شما بتراشد!
اطلاعات بازدید از نقش برجسته رجب | چند نکته کلیدی
| آدرس | استان فارس، مرودشت، ۳کیلومتری شمال تخت جمشید، جاده مرودشت-سارویی |
| شماره تماس | ۰۷۱۴۳۳۴۱۵۵۶ |
| ساعت بازدید | در نیمه اول سال از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۷:۰۰ عصر و در نیمه دوم سال از ساعت ۸:۰۰ صبح تا ۵:۰۰ عصر |
| هزینه بلیط ورودی | برای گردشگران ایرانی 4هزار تومان و برای گردشگران خارجی 50هزار تومان (هزینه‌های بلیط ورودی مربوط به سال ۱۴۰۰ هستند.) |
مسیر دسترسی به نقش برجسته رجب | مسیرهای پرپیچ‌وخم اما روان
برای رسیدن به نقش رجب باید سفر خود را از مرکز شهر افسونگر شیراز آغاز کنید. از آنجا مسیر اتوبان دلگشا، بلوار هفت‌تنان و خیابان شیراز را پیش بگیرید تا به اتوبان شیراز-مرودشت (شیراز-پرسپولیس) برسید. مسیر اتوبان را در بزرگ‌راه مرودشت-سعادت‌آباد ادامه دهید. این بزرگ‌راه پیش از پل خان قرار گرفته است. پس از طی کردن ۲۰ کیلومتر در این جاده، مسیر خروجی سمت راست را پیش بگیرید و جاده مرودشت-ساروئی را طی کنید. یک کیلومتر که در این جاده جلو بروید، با نقش رجب مواجه خواهید شد. تورهایی نیز وجود دارند که جاهای دیدنی مرودشت را به گردشگران نشان می‌دهند. اگر با این تورها سفر می‌کنید، حتماً دقت کنید بازدید از نقش رجب در برنامه تور وجود داشته باشد.
اکنون که با ره بال آسمان به ماجراجویی در دل نقش برجسته رجب پرداخته‌اید، حتماً شما هم هوس کردید که این اثر را از نزدیک ببینید؛ پس بهتر است وقت را تلف نکنید و تور سفر خود را از الآن رزرو کنید. بعد هم برای ما بنویسید که کدام بخش نقش رجب بیشتر شما را جذب کرد؟ منتظر شنیدن نظر شما هستیم.
نقش رجب تا شیراز ۶۷ کیلومتر (۵۴ دقیقه با ماشین) و تا مرودشت ۱۳ کیلومتری (۱۵ دقیقه با ماشین) فاصله دارد.
به‌ترتیب سنگ‌نگاره مجلس اول، مجلس دوم، کتیبه کرتیر و مجلس سوم ازجمله سنگ‌نگاره‌های نقش رجب هستند.
برخی از مهم‌ترین دیدنی‌های نزدیک نقش رجب شامل پل خان، نقش رستم، کاروان‌سرای قوام آباد و تخت جمشید می‌شوند.
اولین بار کاستن نیبور، جهانگرد دانمارکی، در سفرش به ایران در سال ۱۱۷۶ قمری این اثر را نقش رجب خطاب کرد. گفته می‌شود این نام را محلی‌ها از از نام رجب، صاحب کافه‌ای در نزدیکی این بنا برداشته‌اند.
به‌خاطر آب‌وهوای گرم و خشک استان فارس می‌توان اوایل بهار، پاییز و زمستان را بهترین زمان برای بازدید از نقش رجب در نظر گرفت. ایام عید نیز زمان مناسبی است؛ البته ممکن است سفرتان در عید هزینه بیشتری داشته باشد.