برج طغرل تهران | آرامگاه سلطنتی یا ساعت آفتابی غول‌آسا؟

خیلی‌ها معتقدند که تاریخ تحول تهران را باید هم‌زمان با آغاز حکومت قاجار دانست. دلیلشان هم این است که بسیاری از آثار تاریخی موجود در این پایتخت بزرگ، به همان دوران تعلق دارند. این در حالی است که با کمی کنکاش، شاهد آثار تاریخی قدیمی‌تر نیز خواهیم بود. برج طغرل تهران که برخی دیگر آن را با نام برج طغرل شهر ری می‌شناسند، نمونه‌ای از همین آثار تاریخی پیش از دوران قاجار به حساب می‌آید. با ما همراه باشید تا این برج قدیمی و تاریخی را بهتر بشناسید که از چنگال زوال تاریخ به‌خوبی فرار کرده است.

برج طغرل کجاست؟

برج طغرل یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی اطراف تهران به حساب می‌آید. این برج زیبا در منطقه 20 شهرداری تهران، موسوم به شهر ری و در بخش شرقی گورستان معروف ابن باویه قرار دارد.

ویدئویی از برج طغرل شهر ری

تاریخچه برج طغرل

قدمت برج طغرل شهر ری به دوران سلجوقی باز می‌گردد. به احتمال فراوان هم‌زمان با انتقال پایتخت ایران از شهر نیشابور به شهر ری، طغرل بیک دستور ساخت این برج را صادر کرده است. به همین خاطر آن را با نام برج طغرل تهران می‌شناسند.

درباره دلیل و سال ساخت دقیق این برج نظرات ضدونقیض بسیاری وجود دارد. برخی این برج بزرگ را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند. حتی در مجمل‌التواریخ چنین روایت شده که سلطان طغرل بیک در شهر ری به وفات رسیده و همان جا به خاک سپرده شده است. در کتاب تاریخ نوشته قزوین راضی نیز چنین روایت می‌شود که طغرل در شهر ری درگذشت و همان جا به خاک سپرده شد. برخی متون نیز چنین اشاره می‌کنند که طغرل سوم، آلب ارسلان و افراد دیگر آل سلجوق نیز در همین شهر وفات یافتند و به خاک سپرده شده‌اند. پس می‌توان این برج را نوعی آرامگاه خانوادگی برای آل سلجوق دانست.

بعضی از مورخان تاریخی مهر تأیید بر این موضوع می‌زنند. برخی دیگر بر این باور هستند که خلیل سلطان، از فرزندان تیمور لنگ به همراه همسرش در قرن پانزدهم میلادی در همین برج به خاک سپرده شده است. برخی دیگر می‌گویند گروهی منتسب به فخرالدوله دیلمی در این برج به خاک سپرده شده‌اند.

البته کاربردهای مختلفی را به این برج نسبت می‌دهند. پس می‌توان گمان کرد که برج طغرل شهر ری ابتدا به‌دلیل خاصی ساخته شد و از آن به‌عنوان یک آرامگاه نیز استفاده کردند؛ زیرا دقت و ظرافت در ساخت و معماری این بنا بیشتر از یک مقبره ساده خانوادگی، حتی برای خاندان سلطنتی است! در بخش‌های بعدی به‌ترتیب درباره معماری عالی، کاربرد برج و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آن بیشتر صحبت خواهیم کرد.

برای آشنایی با سایر جاذبه‌ها و جاهای دیدنی تهران، روی لینک زیر کلیک کنید:

جاهای دیدنی تهران

معماری برج طغرل تهران

• استوانه برج

برج طغرل شهر ری دارای 48 مترمربع مساحت است. این برج از نظر هندسی، استوانه‌ای بوده و از جنس خشت و آجر آن را بنا کرده‌اند. از نظر سبک معماری، خون سبک رازی در رگ‌های خشک برج طغرل جریان دارد. در آن دوران تمامی برج‌ها دارای یک گنبد مخروطی بودند. بر اساس تصاویر و اسناد تاریخی گذشته، گویا برج طغرل تهران نیز چنین گنبد مخروطی شکلی داشته که بر اثر زمان نابود شده است. در حال حاضر ارتفاع این برج به حدود 20 متر می‌رسد. ضخامت دیوار‌های داخلی برج از 1.75 متر تا 2.75 متغییر است. ضخامت دیوارهای خارجی نیز 11 و 16 متر هستند.

• ساعت برج

یکی از نکات مهم برج طغرل تهران که آن را منحصر‌به‌فرد می‌کند، طراحی کنگره‌ای‌شکل آن است. این برج در بخش بیرونی، دورتادور خود 24 کنگره دارد. بالای هر کنگره نیز 3 نیم‌دایره به چشم می‌خورد. بسیاری بر این باور هستند که 24 کنگره نشان‌دهنده 24 ساعت روز است و از آن برای تشخیص زمان به‌صورت آفتابی استفاده می‌کردند.

• کتیبه ها و سرداب

در بخش بالایی برج، تزئینات و کتیبه‌ای باستانی به خط کوفی قرار داشته که امروز خبری از آن نیست. وجود این تزئینات نیز در اسناد تاریخی و کتب قدیمی به اثبات رسیده است. در بخش زیرین برج، فضایی مشابه به یک سرداب وجود دارد. هنوز دلیل احداث این سرداب مشخص نیست؛ اما بسیاری بر این باور سهتند که همین سرداب از پوسیدگی بنا جلوگیری می‌کند.

ورود به برج از بخش شمالی و جنوبی امکان‌پذیر است. سر‌در ورودی جنوبی، سردر اصلی برج محسوب می‌شود. در این بخش می‌توانیم شاهد نقش و نگارهای زیبایی باشیم که کمی هم برجسته هستند. این ورودی دارای طاق ضربی است که از داخل آجرهای آن را به شکل جناغی قرار داده‌اند. این ورودی دارای طراحی زیبا و ماهرانه‌ای است که ما را به یاد قلعه سمیران طارم می‌اندازد.

کاربری کنونی برج طغرل شهر ری

همان طور که در بخش قبلی اشاره کردیم، کاربری برج طغرل همانند یک معمای سربه‌مهر می‌ماند. بسیاری از کارشناسان نظرات مختلفی درباره کاربری اصلی این برج ارائه داده‌اند؛ اما هیچ یک موثق نیستند. برخی افراد تصور می‌کنند که دلیل اصلی ساخت این برج، تعیین زمان بوده است. یعنی از آن به‌عنوان یک ساعت آفتابی بزرگ برای مردم منطقه استفاده می‌کردند. برخی دیگر بر این باور هستند که بالای این برج آتشی بزرگ به‌عنوان راهنما استفاده می‌کردند. گویا مسافران خراسان به ری در طول مسیر راه را گم می‌کردند و این آتش به آن‌ها کمک می‌کرد.

برخی دیگر می‌گویند که برج طغرل محلی برای ستاره‌شناسی بوده و آن را یک رصدخانه می‌دانند. برخی دیگر می‌گویند به‌دلیل اهمیت مسیر ابریشم که از جنوب تا شمال ایران ادامه داشت، دیده‌بانی روی این برج قرار می‌گرفت تا وضعیت جاده را رصد کند. به هر صورت روی دیواره بیرونی برج، دربی چوبی به چشم می‌خورد. پشت این درب پلکانی وجود دارد که دسترسی به بالای برج را میسر می‌کند. پس می‌تواند کاربرد رصدخانه یا دیده‌بانی را توجیح کرد.

از تمامی این‌ها که بگذریم، برخی دیگر معتقدند که علاوه‌بر طغرل سلجوقی و مادرش، بسیاری از دانشمندان و فرزانگان دوره سلجوقی نیز در همین محل به خاک سپرده شده‌اند. به همین خاطر به پاس زحمات آن‌ها، چنین برجی ساخته شده است. در حال حاضر نیز از این برج به‌عنوان یک جاذبه تاریخی و گردشگری استفاده می‌شود.

جاذبه های گردشگری برج طغرل

• شیر برج طغرل

در گذشته و دوران سلجوقی، خبری از بساز و بفروشی نبوده! گویا آن دوران به معماری بیشتر به‌عنوان یک هنر نگاه می‌کردند تا به امروز! معماری‌های دوران گذشته ایران، همگی معنادار بودند. زمانی که به یک بنا نگاه کنید، نکات مختلفی را از آن دستگیرتان می‌شود که بسیار عجیب هستند. گویا طراحان تلاش می‌کردند تا رازی برای آیندگان به جای بگذارند. این برج حول نمای بیرونی خود، 24 کنگره دارد. زمانی که از رو‌به‌روی درب ورودی جلوی این برج بایستید و به آن نظاره کنید، با کمی قدرت تجسم و تخیل، شمایل یک شیر نر را خواهید دید که با دهانی باز به شما نگاه می‌کند.

درب هلالی دهان شیر، دندانه‌های بالای درب، دندان‌های شیر و بخش مثلثی که کمی فرورفته هم است، بینی شیر محسوب می‌شود. همین طور که نگاه خود را به‌سمت بالا هدایت کنید، با دو کنگره به‌شکل چشم رو‌به‌رو خواهید شد که چشمان شیر هستند. همچنین روی سنگ‌فرش بخش شمالی برج، درست جلوی درب هلالی آن،  جای پای نوعی گربه‌سان همانند شیر نیز به وضوح مشخص است.

• پدیده انعکاس صدا

این برج دو درب هلالی‌شکل دارد. بین این دو درب هلالی، فضایی مدور ایجاد شده است. این فضای مدور، در حقیقت نقطه مرکزی تمام بنا به حساب می‌آید. زمانی که دقیقاً در نقطه مرکزی این نقطه مدور قرار بگیرید، صدای شما کاملاً پژواک پیدا می‌کند. گویا از این خاصیت برای سخنرانی شاهان استفاده می‌کردند. در حقیقت می‌توان گفت که این نوع معماری، یک سیستم اکو و بلندگوی باستانی است! از چنین سیستمی در مسجد شاه میدان نقش جهان اصفهان نیز استفاده شده است. همین نکته ساده، دقت معماری ایرانیان را نشان می‌دهد. تصور کنید که حدود 400 تا 500 سال پیش، چطور با ابزارآلات ساده، چنین مهندسی پیچیده‌ای را پیاده‌سازی کرده‌ بودند. بد نیست بدانید علاوه بر پژواک صدا، این فضای مدور نقش سیستم تهویه هوا را نیز ایفا می‌کند. مهندسان بر این باور هستند که وجود همین سیستم تهویه هوای عالی باعث جلوگیری از پوسیدگی برج شده است.

• زمان‌سنجی با برج طغرل شهر ری

در بخش قبلی اشاره کردیم که برخی بر این باور هستند که برج طغرل شهر ری یک ساعت آفتابی بسیار بزرگ است. این مسئله حقیقت دارد. دورتادور این برج، 24 کنگره وجود دارد. بالای هر کنگره، چهار نیم‌دایره به چشم می‌خورد. هر نیم‌دایره بیانگر یک ربع ساعت هستند. زمانی که آفتاب از سمت شرق برج طلوع می‌کرد، به‌تدریج یکی از کنگره‌ها روشن می‌شد. سپس آفتاب به‌سمت کنگره بعدی می‌تایبد و به همین ترتیب کنگره‌های بعدی روشن می‌شدند.

به این ترتیب بعد از گذشت 2 ساعت، 2 کنگره و بعد از گذشت 3 ساعت، 3 کنگره روشن می‌شد. وقتی که ساعت 12 می‌شد، آفتاب در حالت قائم قرار می‌گرفت. از ظهر به بعد، آفتاب به‌سمت غرب حرکت می‌کرد و همین مسئله در سمت دیگر برج رخ می‌داد. نکته خیلی جالب و بسیار عجیب برج طغرل تهران این است که از آن هنگام شب نیز می‌توانستند به‌عنوان ساعت استفاده کنند!

شاید با تعجب بپرسید چطور!؟ در حقیقت این ساعت هنگام شب با نور مهتاب کار می‌کرد. گویا با کمک علم نجوم و نور مهتاب، می‌توانستند حتی هنگام شب نیز با برج طغرل شهر ری ، زمان دقیق را تشخیص دهند. البته شاید از خودتان بپرسید که چرا در تمامی جملات این بخش از افعال گذشته به کار بردیم؟ متأسفانه مدتی است که برج کمی کج شده است. به همین خاطر دیگر همانند گذشته دقیق کار نمی‌کند.

کج شدن برج طغرل

برج طغرل شهر ری حدود 400 سال قدمت دارد. خانه‌های امروزی با مهندسی اساسی و ابزارآلات دقیق، به‌ندرت بیش از 100 سال عمر می‌کنند! حال تصور کنید این بنا با مهندسی و ابزارآلات قدیمی، 400 سال دوام آورده است. کاش می‌شد در زمان سفر کرد و کمی از معماران آن دوران درس آموخت. بیایید قضیه را بیش از این کش ندهیم، متأسفانه این برج 45 سانتی‌متر به‌سمت شرق انحراف پیدا کرده است. این مسئله واقعاً خطرناک بوده و باید به آن رسیدگی کنند؛ اما خبری از هیچ مسئول و مهندسی برای رفع این مشکل نیست.

از مهندسان سلجوقی نمی‌توان ایرادی گرفت. همان طور که اشاره کردیم، فضای مدور داخل برج به همراه سرداب مرموز آن، برای جلوگیری از پوسیدگی برج طغرل طراحی شده‌اند. آن‌ها هم تا به همین جای کار، وظیفه خود را به‌خوبی انجام داده‌اند. در کنار سردر بنا، لوحی مرمرین مزین به نام ناصرالدین شاه قاجار به چشم می‌خورد. گویا در سال 1301، این پادشاه خوش‌گذران قجری کمی هم دلواپس ابنیه تاریخی پایتخت خود شده و به وزیرش امین السلطان دستور داده تا با کمک ابوالحسن معماری باشی، این بنا را بازسازی کنند.

بعد از این بازسازی، دیگر کسی کاری به کار این برج زیبا و اثر هنر معماری ایران نداشت. دوران انقلاب و سال‌های جنگ نیز مردم به فکر هر کاری به جز مرمت آثار تاریخی بودند. پس این بنا به‌مرور زمان نشست کرد. در سال 1377 یک بار دیگر مهندسان امروزی اقدام به بازسازی برج کردند؛ اما کار از کار گذشته بود. هنوز هم برج به روند انحراف خود ادامه می‌دهد و معلوم نیست کی به فاجعه تأسف‌بار آن می‌رسیم.

امکانات گردشگری اطراف برج طغرل

• آبسردکن؛
• سرویس بهداشتی؛
• مسیر مشخص‌شده برای بازدید؛
• تابلوهای راهنما؛
• گیشه فروش بلیت حضوری و اینترنتی؛
• راهنمای متخصص.

بهترین زمان بازدید از برج

محدوده برج طغرل جزء مناطق پرتردد و شلوغ محسوب می‌شود. پس بهتر است روزهای آخر هفته و تعطیلات را برای بازدید از این برج انتخاب کنید. همچنین بازدید از این برج در ساعات ابتدایی صبح نیز توصیه می‌شود.

جاهای دیدنی نزدیک به برج طغرل

• دژ رشکان؛
• چشمه علی؛
• باروی شهرری؛
• نقش برجسته عهد قاجاری؛
• گورستان ابن بابویه؛
• آرامگا‌ه‌های متعدد واقع در گورستان ابن بابویه از جمله جهان پهلوان تختی، میرزاده عشقی، دهخدا و شیخ صدوق.

مسیر دسترسی به برج طغرل

برای دسترسی به این برج روش‌های مختلفی پیش رو خواهید داشت. در وهله اول باید بدانید که فضای پارک کافی در نزدیکی این برج وجود ندارد. همچنین مجموعه تاریخی برج طغرل تهران نیز فاقد پارکینگ اختصاصی است. به همین خاطر بهتر است ماشین را خانه بگذارید و از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنید. برای این کار می‌توانید سوار خط 1 مترو تهران یا همان خط قرمز شوید. خودتان را به ایستگاه شهر ری برسانید و در همان جا از قطار پیاده شوید. بعد خروج از ایستگاه مترو، از مردم محلی سؤال کنید تا شما را به‌سمت قبرستان ابن بابویه هدایت کنید. همین طور که قدم می‌زنید، با ورودی برج رو‌به‌رو خواهید شد. این برج دو ورودی یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب دارد. البته از این مسیر، وارد ورودی شمالی خواهید شد.

هزینه بازدید	10هزار تومان
ساعات بازدید	نیمه اول سال از ساعت 9 تا 18 و در نیمه دوم سال 9 تا 16
آدرس	تهران، شهرری، خیابان ابن بابویه، روبه‌روی سردر شرقی آرامگاه ابن بابویه

خب دوستان عزیز ره بال آسمان، نظر شما درباره کج شدن برج طغرل تهران چیست؟ به نظرتان چطور می‌توان جلوی این مسئله را گرفت؟ وظیفه ما به‌عنوان دوست‌‌داران آثار تاریخی ایران چیست؟ کدام یک از بناهای تاریخی تهران نیز در معرض همین خطر هستند؟ نظرات خود را درباره فرونشینی برج طغرل شهر ری با ما و سایر همراهان به اشتراک بگذارید.