ایران پر است از میراث‌هایی از تاریخ که به ثبت جهانی رسیده‌اند. جالب نیست؟ سرزمینی پر از دیدنی‌های تاریخی که حرفهای زیادی برای گفتن دارد. کوچک‌ترین کاری که از دستمان برمی‌آید، این است که پای حرف‌هایش بنشینیم و نجواهایش از تاریخ را بشنویم. همین استان گلستان را در نظر بگیرید. از زیبایی‌هایش که هرچه بگوییم، کم گفته‌ایم. از نظر تاریخ و دیدنی‌های قدیمی هم به‌شدت جالب و ارزشمند است. میل گنبد یا میل گنبد قابوس یکی از جاهای دیدنی اطراف گرگان در گنبد کاووس است. در این مقاله، از آن بیشتر یاد خواهید گرفت.
میل گنبد کجاست؟
میل گنبد در ۳کیلومتری شهر قدیم جرجان، استان گلستان در شمال ایران قرار دارد. این گنبد از حوالی قرن ۴ هجری برایمان مانده است. وقتی از برج گنبد می‌گوییم، در واقع از برجی صحبت می‌کنیم که تمام آن از آجر درست شده و بلندترین برج آجری دنیا است. این برج بلند حدود ۷۲ متر بلندی دارد و بنا به سبک معماری رازی ساخته شده است.
حتماً می‌پرسید سبک رازی چطور سبکی است؟ سبک رازی شکل و شیوه‌ای باشکوه از معماری است که در آن، از معماری خراسانی وام گرفته می‌شود و بناهایی به‌شکل استوانه و دایره و… ساخته می‌شوند. البته این فقط بخشی از تعریف این سبک از معماری اصیل و مهم است. برای شناخت مؤلفه‌هایش باید حسابی تحقیق کنید و بخوانید. در هر حال، میل گنبد به‌سبک رازی و به‌شکل گنبدی ساخته شده است. تاریخ ساخت آن هم به زمان پادشاهی کاووس‌بن وشمگیر می‌رسد؛ یعنی حوالی سال ۳۷۵ هجری در دوران حکومت آل زیار بنا شده است.
معماری میل گنبد قابوس چگونه است؟
میل گنبد قابوس یکی از فنی‌ترین و خاص‌ترین بناهای دنیاست. این را مهندسانی خبره از سراسر دنیا می‌گویند. برج گنبد یادآور و یادگاری از دوران شکوه حکومت آل زیار در گرگان و گلستان است. بدنه این گنبد حالت مخروطی دارد و درِ آن رو به جنوب شرقی باز می‌شود، یعنی محل طلوع خورشید. جذاب نیست؟ روی بدنه برج هم دو ردیف کتیبه قرار گرفته‌اند که مثل کمربندی بدنه بنا را پوشانده‌اند.
حتماً دوست دارید کمی دقیق‌تر درباره معماری گنبد و جزئیاتش بدانید. نقشه گنبد ستاره‌ای‌شکل است و ارتفاع گنبد مخروطی آن به ۱۸ متر می‌رسد. به‌طور کلی، ارتفاع ساختمان برج قابوس ۵۵ متر است و با حساب‌کردن تپه ۱۵متری به حدود ۷۰ متر می‌رسد. روی بدنه گنبد، حدود ۱۰ ترک وجود دارد که رأس هر ترک ۱٫۶ متر و قاعده‌اش حدود ۱٫۴ متر باهم فاصله دارند. محیط اصلی گنبد هم به ۳۰ متر می‌رسد. روی بدنه شرقی گنبد هم می‌توان شاهد روزنه‌ای بود که ارتفاعش به حدود ۲ متر می‌رسد. مشخصات روزنه به این ترتیب است:
- عرض در قسمت بالا: ۷۳ سانتی‌متر؛
- عرض در قسمت وسط: ۷۵ سانتی‌متر؛
- عرض در قسمت پایین: ۸۰ سانتی‌متر.
-
طاقی هلالی‌شکل و کتیبه‌هایی زیبا
میل گنبد در طاق هلالی سر در خود، مقرنسی زیبا دارد. این مقرنس، طبق شواهد و پژوهش‌ها، از جمله نخستین مقرنس‌هایی به شمار می‌رود که در آن، از این سبک تزیینات استفاده شده است. مقرنس‌کاری طاق هلالی میل گنبد در واقع، دو رشته مقرنس‌کاری ساده و زیباست. همان طور که گفته شد، درِ این بنا رو به جنوب شرقی و به‌سمت طلوع خورشید است. رؤیایی به نظر می‌رسد، این‌طور نیست؟
کتیبه‌هایی روی بدنه میل گنبد هستند که از شرق بنا و محل طلوع خورشید شروع می‌شوند. این کتیبه‌ها در قاب‌های آجری قرار گرفته‌اند، قاب‌هایی با طول ۲ متر و عرضی در حدود ۸۰ سانتی‌متر. روی دیوار بنا جملاتی با این مضمون نوشته شده که می‌گوید قصر متعلق به امیر شمس‌المعالی قابوس‌بن‌وشمگیر است و… .
میل گنبد آرامگاه است؟
در دوران آل زیار، گرگان و گلستان از مناطق مهم ایران بوده‌اند. یکی از کلیدی‌ترین نکات درباره این مناطق، وجود حاکمان مدبر و دانشمند در آن زمان بوده است. قابوس یا کاووس‌بن وشمگیر یکی از همین حاکمان لایق بوده که با هم‌نشینی با دانشمندان و به‌کارگیری خبرگان در امور مختلف، دستاوردهای مهمی را به جای گذاشته است. همین میل گنبد قابوس را در نظر بگیرید: روی تپه‌ای خاکی که ۱۵متر از زمین بلندتر است، برجی آجری در کمال شکوه ایستاده و در اوج سادگی هیبت خاصی دارد. برخی می‌گویند این برج آرامگاه کاووس هم هست و می‌تواند نمادی ارزشمند از این پادشاه باشد: ساده، باعظمت و مقتدر.
البته این را هم بدانید که مورخان و محققان کمی درباره اینکه هدف از ساخت این گنبد چه بوده در شک و تردیدند. برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد درون تپه اطراف گنبد تا عمقی زیاد زیرسازی آجری وجود دارد و جسدی هم پیدا نشده است. به نظرتان ماجرا چیست؟ همچنان با ما همراه باشید تا از این بنا بیشتر بگوییم.
-
فرضیه‌های دیگر درباره کاربری میل گنبد کاووس چیست؟
فرضیه‌های دیگری هم وجود دارد. گفته می‌شود از این بنا برای راهنمای رهگذران استفاده می‌شده تا بتوانند مسیرشان را پیدا کنند. ظاهراً آتشدانی بر فراز میل‌گنبدها روشن بوده تا همه بتوانند مسیرشان را تشخیص بدهند و راحت تردد کنند. برخی نوشته‌ها در کتاب‌های گذشته هم از فردی صحبت می‌کنند که برای نجوم و رصد ستارگان گنبدی ساخته بوده که احتمال می‌رود، آن فرد همین کاووس و بنا همان میل گنبد باشد. برخی از مورخان و محققان تاریخ معتقدند این بنا برای رصدخانه‌ای برای مشاهده آسمان بوده است. این فرضیه از جایی قوت می‌گیرد که در منابع تاریخی به علاقه و نیت کابوس به راه‌اندازی رصدخانه اشاره شده است.
نکات جالبی که باید بدانید
برج میل گنبد در یونسکو در میان فهرست میراث‌های جهانی قرار گرفته است. این جالب است؛ اما چیزی نیست که می‌خواهیم به شما بگوییم. نکته جالب درباره این گنبد کهن انتخاب بنا به‌عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر از سوی یک نظرسنجی معتبر است. در این نظرسنجی معماران مشهور دنیا مشارکت داشته و نظرات خود را مطرح کرده‌اند. افتخارآمیز است، نه؟
در طول تاریخ، زلزله‌های سهمگینی گنبد را لرزانده و میل گنبد از تمام این حادثه‌ها به سلامت گذشته است؛ در حالی که فقط و فقط از آجر در ساختش استفاده کرده‌اند و در آن از ابزارها و مصالح محکم‌کاری متداول مانند بتون‌آرمه، اسکلت فلزی و فولادی خبری نیست. دقت و هوشمندی مهندسی این بنا در کنار مقاومت مصالحی که برای ساختش به کار رفته، از آن یک بنای عجیب و ارزشمند ساخته است.
تغییرات و مرمت برج چگونه بوده است؟
خود بنا بسیار محکم و پابرجا در مقابل تغییرات و سختی‌های طبیعی باقی مانده است؛ اما اتفاقاتی مانند حمله مغول‌ها باعث شده‌اند که تغییرات و تخریب‌هایی در آن رخ بدهد. مغول‌ها در قرن‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی به ایران حمله و بسیاری از دیدنی‌ها و آثار ارزشمند را نابود کردند. با این حال، هنوز هم برج گنبد یا همان میل گنبد قابوس در کنارمان است و به آن افتخار می‌کنیم.
میل گنبد تاکنون ۳ بار مرمت شده است. تعمیرات کلی و اساسی آن به سال ۱۳۴۹ بازمی‌گردد. میل گنبد در تمام سال‌های طولانی حیاتش پابرجا مانده است و مرمت‌ها و تعمیرها هم در حفظ بهتر آن نقش مهمی داشته‌اند. این روزها، میل گنبد قابوس در خیابان‌های شمالی شهر گنبد قرار دارد و حوالی آن پارکی به‌نام خودش یعنی قابوس ساخته‌اند.
داستان‌های رایج درباره میل گنبد چیست؟
افسانه‌ها و داستان‌هایی هم درباره میل گنبد قابوس وجود دارد که باور کردن یا نکردن آن‌ها به عهده شماست. منتها برای کسانی که درباره فرهنگ و تاریخ به‌طور حرفهای تحقیق و پژوهش می‌کنند، حرفهای بسیاری در آستین دارند و این قصه‌ها می‌توانند راهگشای کشف خیلی چیزها باشند. از نمونه این افسانه‌ها می‌توان به داستانی اشاره کرد که درباره تابوت قابوس گفته می‌شود.
-
افسانه تابوت قابوس
گفته‌ها حاکی از آن است که پیکر قابوس را در تابوتی بلورین گذاشته و آن را از سقف گنبد آویخته بودند تا هر روز نور خورشید از روزنه بنا به آن بتابد. چرا چنین کاری می‌کرده‌اند؟ در دوران پیش از اسلام، ظاهراً چنین کاری رواج داشته و برای این بوده است که دست دشمنان یک فرد، پس از مرگش به جسد او نرسد. منتها قابوس مسلمان بوده و این موضوع باعث می‌شود که این ماجرا تا حدی به‌شکل داستان و افسانه‌ای غیرقابل‌قبول باقی بماند؛ چون با جسد مسلمانان این کار انجام نمی‌شود. ضمن اینکه در کاوش‌های اطراف و داخل گنبد، هیچ‌گاه جسد و تابوتی پیدا نشده است.
داستان دیگری هم درباره برج گفته می‌شود: کانالی در زیر برج وجود دارد که تا مرزهای روسیه پیش می‌رود! حقیقت دارد؟ بعید است. چرا؟ چون تا عمق ۱۱متری این برج را حفاری کرده‌اند و نتیجه‌ای حاصل نشده است. همیشه پیرامون آثار و بناهای مهم تاریخی افسانه‌ها و شایعاتی وجود دارد که نباید سریع آن‌ها را باور کرد. تاریخ و فرهنگ را باید از منابع دقیق دنبال کنیم. وظیفه ما به‌عنوان کسانی که کشورمان پر از دیدنی‌های تاریخی مختلف است، هوشیاربودن نسبت به حقیقت است. قبول دارید؟
مسیر دسترسی
| هزینه ورودی | 5000 تومان |
| ساعت بازدید | 8:30 صبح تا 7 شب |
| شماره تماس | 01733294352 |
| آدرس | استان گلستان، شمال شهر گنبد کاووس، خیابان امام خمینی شمالی |
در آخر
به شمال شرقی ایران سفر کرده‌اید؟ گنبد و گرگان زیبا را باید دریابید. جاهای دیدنی گلستان علاوه بر زیبایی‌های فوق‌العاده‌ای که سبزی و طراوت طبیعتش نصیبمان می‌کند، دیدنی‌های تاریخی زیادی هم دارد. با بازدید از این مکان‌ها، انگار وارد نمایشی تاریخی با صحنه‌آرایی سبز و زیبا می‌شوید.
شما به میل گنبد رفته‌اید؟ میل گنبد قابوس را از نزدیک دیده‌اید؟ قبول دارید ابهت و زیبایی این مکان فراتر از وصف است؟ اگر به دیدار این بنای به‌یادماندنی نرفته‌اید، خواندن مقاله ما شما را به بازدید ترغیب کرده است؟ چه‌چیزی در چنین بنایی شما را بیش از همه جلب و جذب می‌کند؟ به گلستان سفر کنید و میل گنبد را به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مقاصد گردشگری‌تان در نظر بگیرید. مطمئن باشید که پشیمان نخواهید شد و بسیار لذت خواهید برد. ره بال آسمان سفر نابی را برایتان آرزومند است.
میل گنبد قابوس در ۳کیلومتری شهر قدیم جرجان استان گلستان قرار دارد.
میل گنبد قابوس از حوالی قرن ۴ هجری برایمان مانده است. تاریخ ساخت آن به زمان پادشاهی کاووس‌بن وشمگیر می‌رسد؛ یعنی حوالی سال ۳۷۵ هجری در دوران حکومت آل زیار بنا شده است.
به‌احتمال بسیار زیاد، خیر. برخی از پژوهش‌ها نشان می‌دهد درون تپه اطراف گنبد، تا عمقی زیاد، زیرسازی آجری وجود دارد و جسدی هم پیدا نشده است.
بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر.
سلام
من از سبک رازی ربطش به معماری خراسانی خبر نداشتم، قشنگیش اینه میای دربارۀ یه اثر تاریخی بخونی و کلی اطلاعات دیگه هم بهت اضافه می‌شه. من چون دوستای گنبدی بامعرفتی دارم، این شهر رو توی لیست سفرم دارم تا در شرایط بهتری بهش سری بزنم.
قبل از اینکه افسانه‌های میل گنبد رو بخونم خودم هم بهش فکر کردم راستش برای منم بیشتر با عقل جور در میاد که این بنا رصدخونه باشه؛ البته شاید هم چیزی شبیه اهرام مصر باشه و مثلاً مطابق با موقعیت ستاره خاصی در زمان خاصی در آسمون اون رو روی زمین ساخته باشن. به هر حال من فکر می‌کنم حداقل اهرام به ما یا داد که تا یه بنا پیدا می‌کنیم به جای اینکه همیشه چشممون به زمین باشه و حفر کنیم بریم پایین حالا یا برای دفینه یا تحقیق یه‌کمی هم به آسمون نگاه کنیم. شاید جواب سؤال‌هامون یه جایی اون بالا باشه.
رها عزیز، ممنونیم برای توصیف خوبتون. خوشحالیم که مقاله بهتون حس خوب داده.