تاریخچه نوروز | فلسفه به‌وجود‌آمدن نوروز چیست؟

نوروز یک عید باستانی آریایی است. عیدی که همه ما بدون در‌نظر‌گرفتن دین یا قومیت، آن را جشن می‌گیریم. با وجود این شاید بسیاری از ما درباره تاریخچه نوروز اطلاعات دقیقی نداشته باشیم. شاید شما نیز روایات متعددی درباره عید نوروز شنیده باشید؛ اما کدام یک از آن‌ها صحت دارند؟ در این مقاله قصد داریم تا شما را به‌صورت کامل با تاریخچه نوروز و فلسفه به‌وجود‌آمدن آن آشنا کنیم. با ما همراه باشید.

بررسی کلی تاریخچه نوروز

شاید شما نیز شنیده باشید که قدمت نوروز به حدود 3هزار سال پیش باز می‌گردد. در حقیقت بسیاری بر این باور هستند که نوروز نه به ایران، بلکه به قوم «نجد» تعلق دارد. اساساً محققان تاریخی این عید باستانی را به دوران پیش از مهاجرت آریایی‌ها نسبت می‌دهند.

از طرف دیگر با بررسی‌های مختلف چنین نتیجه گرفته شده که سومریان عامل راهیابی جشن نوروز و مهرگان به منطقه بین‌النهرین بودند. در فرهنگ ایرانی، اعیاد مختلفی وجود دارند. حتی ابوریحان بیرونی در کتاب الباقیه خود درباره این اعیاد صحبت کرده است. در ایران باستان، هر روز نامی منحصر به خود داشت. همچنین برای هر ماه نیز نامی خاصی برمی‌گزیدند. از‌این‌رو اعیاد خاصی با نام‌های آبانگان، تیرگان، مردادگان یا مهرگان در هر ماه برگزار می‌شد.

با در نظر‌گرفتن همه این مسائل، نوروز را نمی‌توان یک عید مذهبی دانست و باید قدمت آن را به دوران پیش از اسلام نسبت داد. عید نوروز یک عید باستانی و ملی است. عیدی که در کشورهای فارسی‌زبان دیگر نیز رواج دارد. تا امروز شاید تاریخ دقیقی از به‌وجود‌آمدن عید نوروز در دسترس نباشد؛ اما حداقل می‌توان گفت که این عید به پیش از اسلام تعلق دارد.

عید نوروز چطور به وجود آمد؟

تقریباً حدود 3هزار سال است که تمام اقوام ایرانی، عید نوروز را جشن می‌گیرند. آیا تابه‌حال از خود پرسیده‌اید که منشأ به‌وجود‌آمدن نوروز چیست؟ خب پاسخ ما به این سؤال، کمی شما را مأیوس خواهد کرد. در حقیقت منشأ تاریخی و دلیل پیدایش این عید، هنوز هم به‌طور قطع مشخص نیست. البته درباره منشأ به‌وجود‌آمدن نوروز، افسانه‌های مختلفی بیان می‌شود. در این میان، محتمل‌ترین افسانه، داستان جمشید است.

بر اساس افسانه، جمشید یکی از پادشاهان قدرتمند آریایی بود. این‌طور روایت شده که کاخ او در نزدیکی دریاچه ارومیه قرار داشت؛ منطقه‌ای که امروز آن را با نام «حسنلو» می‌شناسیم. جمشید پس از زمستانی سخت، با خروج از کاخ خود، با تابش مستقیم خورشید رو‌به‌رو شد. او به حدی از درخشش خورشید به وجد آمد که آن روز را نوروز اعلام کرد. به همین خاطر دستور داد تا همه‌ساله این روز را جشن بگیرند.

البته اگر سری به شاهنامه فردوسی بزنید، باز هم ردپایی از جمشید و ارتباط آن با نوروز خواهید یافت. در شاهنامه چنین بیان می‌شود که جمشید در مسیر خود از آذربایجان عبور می‌کرد. پادشاه چنین دستور داد تا برای او در این شهر یک تخت تدارک ببینند. سپس با تاج شاهی بر روی آن تخت نشست. آفتاب بر این تاج تابید و درخشش آن چشم جمشید را آکنده کرد. او از این درخشش به وجد آمد و آن روز را عید اعلام کرد.

بررسی تاریخچه نوروز پیش از اسلام

شاید شما نیز داستان‌هایی درباره کوروش کبیر و برگزاری عید نوروز شنیده باشید. در تاریخچه نوروز، کوروش کبیر نخستین پادشاهی بود که این عید را به رسمیت شناخت. او این روز را عید ملی اعلام کرد. شخص کوروش در این روز، بسیاری از مجرمان را عفو کرد و به بسیاری از نظامیان ترفیع درجه داد. وی در اقدامی شخصی، کاخ خود را پاک‌سازی کرد تا رسم خانه‌تکانی و پاک‌سازی خانه‌ها آغاز شود. بر اساس روایات تاریخی، کوروش برای اولین بار در سال 538 پیش از میلاد مسیح این عید را به رسمیت شناخت.

البته برخی از مورخان بر این باور هستند که کوروش هنگام فتح بابل، شاهد برگزاری عید نوروز در آن شهر بود. با وجود این، در تاریخ ایران کوروش کبیر اولین فردی بود که این عید را به رسمیت شناخت. نه‌تنها در طول حکومت هخامنشیان، بلکه در دوران ساسانیان و اشکانیان نیز این عید باشکوه برگزار می‌شد. حتی در آن دوران، عید نوروز را به دو بخش نوروز کوچک و نوروز بزرگ تقسیم می‌کردند.

همان طور که اشاره کردیم، این روند تا دوران ساسانی نیز ادامه داشت. در آن دوران، 25 روز پیش از آغاز بهار، مراسم خاصی برگزار می‌شد. طی این مراسم، مردم انواع غلات و حبوبات را می‌کاشتند و تا شانزدهمین روز فروردین، منتظر بارور‌شدن آن‌ها می‌شدند. آن‌ها بر این باور بودند غله‌ای که بهتر رشد کند، در سال جدید پربارتر خواهد بود و همان را کشت می‌کردند. در طی همین سال‌ها بود که بخش‌های مختلف آداب و رسوم نوروز شکل گرفت.

بررسی تاریخچه نوروز پس از اسلام

بارها و بارها در طول مقاله اشاره کردیم که نوروز یک عید ملی است. به همین خاطر شاید تصور کنید با ورود اسلام به ایران، این عید آسیب بسیاری دید. جالب است بدانید بسیاری از افراد شاخص در دین اسلام، همانند امام صادق، این عید را بسیار خوش‌یمن می‌دانستند.

امام صادق حتی در یک سخنرانی خود، این عید را به مناسبت‌های مذهبی خاص نسبت دادند. به‌عنوان مثال ایشان فرمودند که عید نوروز همان روزی است که نوح کشتی خود را به آب انداخت، همان روزی است که ابراهیم سر فرزند خود را از تن جدا نکرد، همان روزی است که جبرائیل بر پیامبر نازل شد، همان روزی است که حضرت علی بت‌های قریش را شکست و آن‌ها را از بالای کعبه به پایین انداخت. حتی در سال‌های بعد، عید نوروز را مصادف با ظهور امام زمان اعلام کردند.

از طرف دیگر، منجمان معروف ایرانی همانند خیام، در دوران پس از اسلام زندگی می‌کردند. در دوران سلجوقی، جلال الدین ملکشاه دستور بهسازی گاه‌شمار را صادر کرد. همان طور که می‌دانید، تقویم شمسی، دقیق‌ترین نوع تقویم است. او از افرادی همانند خیام خواست تا گاه‌شمار ملی را اصلاح کنند. در آن دوران اثبات شد که اول بهار مصادف با ورود آفتاب به برج حمل است. به همین خاطر برای آنکه همواره اول فروردین شروع بهار باقی بماند؛ تصمیم بر این شد تا هر چهار سال یک بار، سال به‌جای 365 روز، 366 روز باشد. این رویداد در سال 392 اتفاق افتاد و سرآغازی بر تقویم شمسی ملی شد.

تاریخچه عید نوروز در زرتشت

زرتشت پیامبر باستانی ایرانیان است. زرتشتی شباهت بسیاری به ادیان خداپرست دارد. در دورانی که اکثر اقوام دنیا بت‌پرست بودند؛ ایرانیان خداوند یکتا را پرستش می‌کردند. جالب است بدانید ارتباط نزدیکی بین عید نوروز و آیین زرتشت وجود دارد. «فروهر» مهم‌ترین بخش اعتقادی آیین زرتشت به حساب می‌آید. فروهر یک نیروی ماورایی است که در نهاد همه موجودات وجود دارد. فروهر ذات واقعی هر موجود زنده و پشتیبان او است. حتی پس از مرگ، فروهر به موجودات زنده و انسان کمک می‌کند تا به ذات واقعی خود بازگردند.

برخی افراد فروهر خود را از دست می‌دهند. در عین حال برخی دیگر با انجام اعمال نیک، فروهر را به دست می‌آورند. فروهر در زبان اوستا، «فَروَشی» نام دارد. به همین خاطر برخی زبان‌شناسان، به وجود ارتباط بین «فروهر» و «فروردین» اعتقاد دارند.

بر اساس روایات آیین زرتشت، افراد دارای فروهر می‌توانند سالی یک بار پس از مرگ به دیدار عزیزان خود بیایند. حتماً می‌توانید حدس بزنید که این یک روز نیز شب عید یا همان سال نو است. بد نیست بدانید بر اساس همین روایات، آن فرد فقط به خانه کسانی سر می‌زند که منزل خود را پاکیزه کرده باشند. اگر منزل پاکیزه باشد، نعمات خود را بر آن خانه نازل می‌کند. پس می‌توان گفت تاریخچه نوروز تا آیین زرتشت نیز ریشه کرده است.

نوروز کوچک و نوروز بزرگ چیست؟

همان طور که اشاره کردیم، در دوران ساسانی و اشکانی، اصطلاح نوروز کوچک و بزرگ به وجود آمد. بر اساس روایات تاریخی، نوروز دو بخش داشت. نوروز کوچک یا همان نوروز عامه، از اول فروردین آغاز می‌شد. این بخش نوروز تا پنجم فروردین‌ماه ادامه می‌یافت. در این پنج روز، تمام مردم، اعم از سپاهیان، رعیت، کشاورزان و غیره به حضور شاه می‌رفتند. آن‌ها با شاه دردودل می‌کردند و مشکلات خود را با او در میان می‌گذاشتند. سپس از روز ششم، نوروز بزرگ یا خاصه آغاز می‌شد. از روز ششم، پادشاه موظف بود تا خواسته‌های مردم را اجابت کند. این یعنی در طی پنج روز مردم خواسته‌های خود را اعلام می‌کردند و سپس شاه آن‌ها را برآورده می‌کرد.

بر اساس روایات تاریخی، در روز ششم فروردین ماه یا همان خرداد روز بود که جمشید بر تخت شاهی نشست. او در چنین روزی به افراد دربار خود این رسم را آموخت و از آن‌ها خواست تا پس از وی نیز این رسم را ادامه دهند.

فلسفه نوروز و برکت طبیعت

درباره فلسفه نوروز روایات مختلفی وجود دارد. بسیاری از این روایات را تا به اینجا بررسی کردیم. یکی از روایات مهم، برکت طبیعت در این روز است. در ابتدای بهار، زمستان سخت و سرد پایان می‌یابد. آفتاب بر زمین می‌تابد و ابرها پربار می‌شوند.

به لطف نور خورشید و بارش باران، زمین جان دوباره به خود می‌گیرد. یخ‌ها آب می‌شوند و رودها جریان پیدا می‌کنند. چشمه‌ها از زمین می‌جوشند و حوضچه‌ها را پر آب می‌کنند. همه ما می‌دانیم که آب مایه حیات است. بدون آب تمام موجودات زنده از بین می‌روند. به همین خاطر بسیاری از محققان، نوروز را بی‌ربط به برکت آب نمی‌دانند.

حتی جالب است بدانید در گذشته ایرانیان هنگام نوروز غسل می‌کردند. این کار ادای احترام به اردویسور آناهید یا همان الهه آب بود. به همین خاطر می‌توان فلسفه به‌وجود‌آمدن نوروز را به برکت آب و آناهید نیز نسبت داد.

ارتباط داستان حضرت سلیمان و نوروز

در داستان حضرت سلیمان، ابلیس انگشتر سلیمان را ربود. برای مدتی، سلیمان از شهر رانده شد و در روستایی زندگی کرد. او که کاملاً ناامید شده بود، ناگهان انگشتر خود را با شکافتن شکم یک ماهی پیدا کرد؛ اما باز هم به‌سمت مردم بازنگشت. سپس مردم به‌سوی وی آمدند و سلیمان را به تخت پادشاهی نشاندند. در آن دوران بر اساس افسانه، مردم می‌گفتند که «نوروز آمد» و سلیمان بازگشت. این روز مصادف با نوروز بوده و به همین خاطر همه‌ساله آن را جشن می‌گیرند.

آداب و رسوم نوروز

همان طور که اشاره کردیم، نوروز یک عید باستانی با قدمت 3هزار سال است. پس دور از ذهن نیست که در این مدت، آداب و رسوم متعددی به این عید اضافه شده باشد. در حال حاضر شهرهای مختلف، آداب و رسوم متفاوتی در عید نوروز دارند. در ادامه شما را با برخی از این آداب و رسوم بیشتر آشنا می‌کنیم.

• خانه تکانی

خانه‌تکانی مهم‌ترین بخش عید نوروز است. همان طور که در قسمت‌های قبلی خاطرنشان کردیم، کوروش کبیر پایه‌گذار خانه‌تکانی در نوروز بود. این آیین فلسفه‌های متعددی دارد. در وهله اول، مهم‌ترین دلیل خانه‌تکانی، رعایت بهداشت است. با این کار، منزل هر ایرانی حداقل سالی یک بار به‌صورت کامل پاکیزه می‌شود. از طرف دیگر در آیین زرتشت نیز خانه‌تکانی وجود دارد. بر این اساس اگر خانه فردی هنگام نوروز پاکیزه نباشد، برکت بر آن‌ها فرود نمی‌آید.

• دید و بازدید

دید‌و‌بازدید یا همان عید‌دیدنی یکی از مهم‌ترین بخش‌های عید نوروز است. بر این اساس، اعضای خانواده کنار یکدیگر جمع می‌شوند. روز اول عید به بازدید از بزرگان خانواده اختصاص دارد. اکثر فرزندان در خانه پدران خود جمع می‌شوند. فلسفه این موضوع نیز برقراری روابط خانوادگی است.

• سفره هفت سین

روایات مختلفی درباره سفره هفت سین وجود دارد. نمادهای هفت سین بسیار فلسفی هستند. با چیدن سفره هفت سین، شما انواع انرژی‌های مثبت را به خانه خود دعوت می‌کنید. به هر صورت باید بدانید که سفره هفت سین یکی از مهم‌ترین بخش‌های نوروز محسوب می‌شود. گفتنی است حتی برخی افراد انتخاب عناصر سفره هفت سین را نیز به جمشید نسبت می‌دهند.

• سیزده بدر

سیزده بدر آخرین روز عید نوروز است. در این روز همه به دل طبیعت می‌زنند و از زیبایی‌های آن لذت می‌برند. به‌وجود‌آمدن سیزده بدر دلایل مختلفی دارد؛ اما می‌توان گفت که مهم‌ترین دلیل آن، دوستی با طبیعت است.

نوروز در کشورهای همسایه

ایران در گذشته یک امپراتوری بسیار بزرگ بود. متأسفانه در طول تاریخ، حاکمان نالایق باعث جداشدن بخش‌های مختلف این کشور از یکدیگر شدند. در حقیقت کشورهای همسایه، در گذشته بخشی از استان‌های ایران بودند. اکثر آن‌ها فارسی‌زبان بودند و به همین خاطر حتی امروزه نیز فرهنگی مشابه با ما دارند. از‌این‌رو در کشورهای همسایه همانند افغانستان، ازبکستان، قرقیزستان، ارمنستان و آذربایجان نیز شاهد برگزاری عید نوروز با همین رسوم و آداب هستیم. البته آداب و رسوم عید نوروز در کشورهای همسایه کمی با یکدیگر تفاوت دارد.

خب دوستان عزیز و همراهان ره بال آسمان، شما با تمام فلسفه‌های عید نوروز آشنا شدید. به نظر شما موثق‌ترین روایت درباره تاریخچه عید نوروز چیست؟ آیا شما نیز داستانی مشابه شنیده‌اید؟ اگر این‌طور است، آن روایت را با ما نیز در میان بگذارید. اگر هم دوست دارید درباره نماد سال ها بدانید، مقاله نماد سال ۱۴۰۲ چیست را مطالعه کنید.