نقش رستم شیراز | یادگار بزرگترین امپراطوری دنیا

امروز قصد داریم تا با هم سری به استان فارس بزنیم؛ استانی که هر وجب از آن با یک جاذبه زیبا شما را شگفت‌زده می‌کند. یک راست به سراغ جاهای دیدنی اطراف شیراز می‌رویم. جاذبه‌ای که قصد داریم درباره آن صحبت کنیم، یکی از تاریخی‌ترین آثار باستانی شیراز به حساب می‌آید. جایی که به نوعی تاریخ ایران در آن مدفون شده است. درست حدس زدید! امروز قصد داریم تا درباره نقش رستم شیراز صحبت کنیم؛ یک مجموعه تاریخی که هر ایرانی حداقل یک بار در طول عمرش باید از آن دیدن کند. با ما همراه باشید تا زیر و بم این اثر تاریخی مهم، یعنی نقش رستم را به شما نشان دهیم. این مجموعه تا حدودی پیچیده است؛ به همین خاطر ترجیحاً باید پیش از بازدید از آن، این مقاله را مطالعه کنید تا بهره بهتری از بازدید خود ببرید.

نقش رستم چیست؟

در ابتدا قطعاً این سؤال در ذهن شما به وجود می‌آید که نقش رستم چیست؟ نقش رستم یک محوطه باستانی است. در این محوطه باستانی، تخته سنگی عظیم به چشم می‌خورد که روی آن یادگارهایی از سه دوره تاریخی مهم ایران، یعنی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان حکاکی کرده‌اند. این سه دوره تاریخی، از جمله مهم‌ترین ادوار تاریخی ایران بودند؛ دورانی که ایران در اوج بود و همه ما به آن دوران افتخار می‌کنیم. همچنین این ادوار تاریخی برای باستان‌شناسان و تاریخ‌شناسان نیز اهمیت بسیاری دارد. پس می‌توان گفت نقش رستم بسیار مهم است و تاریخی کهن را در سینه سنگی خود نگه می‌دارد.

• نقش رستم کجاست؟

نقش رستم از جمله جاهای دیدنی مرودشت است. البته در بسیاری از منابع به‌دلیل فاصله کم آن تا شیراز، نقش رستم را در فهرست جاهای دیدنی شیراز نیز قرار می‌دهند. این مجموعه باستانی زیبا در فاصله 10کیلومتری شمال تخت جمشید جا خوش کرده است. در ضمن بهتر است بدانید که نقش رستم شیراز در فاصله 3کیلومتری نقش رجب قرار دارد. پس به این طریق می‌توانید برای سفرتان طوری برنامه‌ریزی کنید که یک تیر و دو نشان بزنید.

• پیشینه نقش رستم

نقش رستم از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی متعلق به دوران هخامنشیان به حساب می‌آید. البته همان طور که اشاره کردیم، این صخره بزرگ، یادگار سه دوره تاریخی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است؛ اما باید گفت که بیشتر انعکاسی از تاریخ دوران هخامنشیان به حساب می‌آید. تا چند سال پیش، کارشناسان فقط بر این باور بودند که نقش رستم شیراز، آرامگاه پادشاهان بزرگ هخامنشی است؛ اما تکنولوژی تصویربرداری هوایی کمک کرد تا به پیشینه تاریخی و اهمیت این مجموعه در دوران ساسانیان نیز پی ببریم.

با کمک تصاویر هوایی مشخص شد که برج و باروهایی در این مجموعه دیده می‌شود که به دوران ساسانیان تعلق دارند. بر اساس این تصاویر، 7 برج در بخش جنوبی و 4 برج در بخش شرقی و غربی کوه قرار داشتند. پس این موضوع نشان می‌دهد که قلعه‌ای در آن دوران بنا شده بود. تاریخ ساخت این قلعه به‌صورت دقیق مشخص نیست؛ اما بسیاری آن را به دوران پادشاهی اردشیر و شاپور ساسانی نسبت می‌دهند. تا دوران ساسانی، این مجموعه رونق بسیاری داشته است و پس از آن به متروکه تبدیل شد.

• نام های دیگر نقش رستم

تا به اینجای کار تقریباً با نقش رستم شیراز آشنا شدیم؛ اما واقعاً ًچرا این محوطه تاریخی را با نام نقش رستم نام‌گذاری کرده‌اند؟ اصلاً این مجموعه چه ارتباطی به رستم دستان دارد؟ آیا منظور از رستم، همان رستم شاهنامه است؟ پیش از شروع باید گفت که دقیقاً منظور از  رستم، همان رستم افسانه‌ای شاهنامه فردوسی است. بر اساس افسانه‌ها، محل قرارگیری نقش رستم شیراز، دقیقاً همان جایی است که رستم و اسفندیار با هم رو‌ در رو شدند و رستم توانست بر اسفندیار چیره شود.

البته فقط این موضوع دلیل نام‌گذاری نقش رستم نیست. همان طور که اشاره کردیم، روی دیواره‌های این تخته سنگ عظیم، حکاکی اشخاص مختلفی وجود دارد. کارشناسان تاریخی، هر کدام از این حکاکی‌ها را به شخصی خاص توانستند نسبت دهند؛ اما برخی تصاویر وجود دارند که نشان‌دهنده مبارزانی قوی هیکل با کلاه‌خود نوک تیز و سلاح‌های عجیب هستند. کارشناسان تشخیص دادند که به احتمال فراوان، این تصاویر به شخصیت‌های اساطیری شاهنامه از جمله رستم ممکن است تعلق داشته باشند. به همین خاطر این نام را برای آن انتخاب کردند.

• دلایل اهمیت و ارزش تاریخی

اغراق نیست اگر بگوییم که مجموعه باستانی نقش شیراز رستم از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی و فرهنگی ایران به حساب می‌آید. این مجموعه یادگاری از سه دوره تاریخی مهم ایران، یعنی ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است. تا دوران ساسانی، ایران در اوج قدرت خود قرار داشت. ایلامیان هم روایتی از تاریخ اجداد ما هستند. تقریباً هیچ اثر تاریخی نیست که بازتابی از هر سه دوره تاریخی مهم ایران باشد. به همین خاطر می‌توان گفت که این مجموعه از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی ایران به حساب می‌آید.

علاوه‌بر تمامی این‌ها، باید بدانید که آرامگاه چهار پادشاه بزرگ ایرانی، یعنی خشایار شاه، داریوش، اردشیر اول و اردشیر دوم در این مجموعه قرار دارند. همین موضوع اهمیت و ارزش تاریخی نقش رستم را دو چندان می‌کند. پس این تخته سنگ بزرگ، تاریخ ایران را در سینه خود محفوظ نگه داشته است.

• کاوش های نقش رستم

اولین‌بار در سال 1923 میلادی، مصادف با 1302 هجری شمسی، این مجموعه توجه گروهی از باستان‌شناسان آلمانی را به خود جلب کرد. در همان دوران بود که باستان‌شناسان آلمانی توانستند بقایای برج‌ و باروهایی را پیدا کنند که به قلعه دوران ساسانی نسبت دادند. بعد از گذشت 13 سال، کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های مهم نقش رستم شیراز را از دل کوه بیرون کشیدند. پس از آن آب‌انباری در بخش غربی مجموعه کفش شد و به همین رویه بخش‌های مختلف آن را کشفش کردند. هنوز هم این مجموعه پتانسیل برای کاوش‌های بعدی دارد. خدا را چه دیدی، شاید آثار تاریخی دیگری نیز در دل این صخره‌ها مدفون شده‌اند.

جاهای دیدنی نقش رستم

همان طور که در ابتدای مقاله اشاره کردیم، نقش رستم یک مجموعه پیچیده است و شامل بخش‌های مختلفی می‌شود. پس برای آنکه بتوانید از آن بازدید کنید، باید جاهای دیدنی مختلف نقش رستم شیراز را بشناسید. در این بخش به تفکیک و به‌صورت کاملاً منظم، بخش‌های مختلف این مجموعه تاریخی را به شما معرفی خواهیم کرد. به این ترتیب می‌توانید پیش از بازدید، شناخت کافی درباره این مجموعه زیبا داشته باشید.

آرامگاه های شاهان هخامنشی

• آرامگاه داریوش بزرگ | داريوش يكم

همه ما داریوش اول، پادشاه بزرگ ایرانی را می‌شناسیم و از او به نیکی یاد می‌کنیم. او بعد از کوروش کبیر، یکی از بزرگترین پادشاهان ایرانی بود که به گسترش امپراطوری پارس کمک بسیاری کرد. بسیاری از آثار تاریخی باقی‌مانده از دوران هخامنشی که امروز به وجود آن‌ها افتخار می‌کنیم، همگی به دستور این پادشاه بزرگ بنا شدند. وی خدمات بسیاری را عرضه کرد. از جمله خدمات او می‌توان به رونق بازرگانی، رواج کشاورزی، ساختن جاده‌ها، اصلاح قوانین مالیاتی، راه‌اندازی سیستم پست یا همان چاپار و ساخت ارتش دائمی منسجم اشاره کرد. وی به هنر نیز علاقه بسیاری داشت و سطح هنری کشور را ارتقا داد.

حال مقبره این پادشاه بزرگ در ارتفاع 60متری از سطح زمین در دل نقش رستم قرار دارد. ورودی این آرامگاه به شکل چلیپایی طراحی شده است. البته این علامت در دوران هخامنشی معنای خاصی نداشته و به همین خاطر تصور می‌شود که فقط به‌خاطر جنبه تزئینی این ورودی را طراحی کرده‌اند. در بخش بالایی صلیب، نقشی از آیین پادشاهی را حکاکی کرده‌اند. در این نقش، پادشاه با کمان، آتشدان، انسان بالدار، حلقه شاهی و تخت به چشم می‌خورد.

• آرامگاه خشایارشاه

خشایار شاه یا همان خشایارشا از دیگر پادشاهان خوش‌نام هخامنشی بود. وی بعد از داریوش اول بر تخت پادشاهی نشست. وی نیز علاقه بسیاری به دانش و هنر داشت؛ به همین خاطر دوران خشایارشا نیز همانند دوران داریوش به آبادانی کشور گذشت. متأسفانه خشایارشا در طول سلطنت خود از یونانیان شکست خورد. این شکست بزرگ باعث شد تا کمی نام او را در تاریخ به ضعف یاد کنند. خشایارشا نهایتاً به دست دو نفر از همراهانش کشته شد. سپس پیکر او را به نقش رستم بردند و در نزدیکی آرامگاه پدرش به خاک سپردند. آرامگاه خشایارشا در 100متری شمال‌شرقی مقبره داریوش اول قرار دارد. همچنین شباهت بسیاری بین مقبره این دو به چشم می‌خورد.

• آرامگاه داریوش دوم

داریوش دوم نیز از جمله پادشاهان مقتدر هخامنشی بود. او پس از فوت اردشیر یکم هخامنشی بر تخت پادشاهی نشست. متأسفانه داریوش دوم در مقایسه با پادشاهان دیگر هخامنشی، فردی ضعیف و راحت‌طلب بود. او تخت تأثیر همسرش و درباریان قرار می‌گرفت و در حقیقت امور مملکت را به آن‌ها سپرده بود. پس از فوت داریوش دوم، پیکر او را نیز در نقش رستم به خاک سپردند. آرامگاه داریوش دوم شباهت بسیاری به آرامگاه داریوش اول دارد. این آرامگاه رو‌به‌روی بنای کعبه زرتشت محوطه و در فاصله 45متری از آن واقع شده است.

• آرامگاه اردشير يكم هخامنشی

اردشیر یکم در سال 465 و بعد از پدرش خشایار شاه بزرگ به پادشاهی رسید. وی زمانی که بر تخت پادشاهی نشست، آشوب بسیاری در کشور برپا بود. خبر از جنگ‌های داخلی از هر گوشه کشور به گوش می‌رسید. درگیری و نزاع با یونانیان نیز به اوج خود رسیده بود. او توانست جنگ‌های داخلی را به پایان برساند و با یونان صلح کند. همین موضوع باعث اقتدار هرچه بیشتر او شد. جالب است بدانید بیشتر ابینه تاریخی که در تخت جمشید وجود دارند، به دستور مستقیم اردشیر یکم هخامنشی ساخته شده‌اند. اردشیر یکم 60 سال عمر کرد و پس از فوت، پیکر او را در نقش رستم شیراز به خاک سپردند. آرامگاه اردشیر نیز در فاصله کمی از آرامگاه داریوش اول قرار دارد. ورودی آرامگاه او نیز بی‌شباهت به آرامگاه داریوش اول نیست. البته باید بدانید که ارتفاع این آرامگاه از سطح زمین در مقایسه با سایر آرامگاه‌ها کمتر است.

 آثار ساسانی

• نبشته های شاپور يكم بر بن خانه

روی بن خانه یا همان کعبه زرتشت، کتیه‌ و تصاویر مختلفی به چشم می‌خورد. یک کتیبه یونانی در 70 سطر روی دیوار جنوبی، کتیبه‌ای به زبان پهلوی در 30 سطر روی دیوار غربی و کتیبه‌ای به زبان پهلوی ساسانی روی دیوار شرقی وجود دارند. کتیه‌ای که روی دیوار شرقی به چشم می‌خورد، شرح جنگ‌ها و پیروز‌های پادشاه معروف ساسانی، شاپور ساسانی است. در این کتیبه می‌توانید شرح پیروزی‌های بزرگ در برابر رومیان را مشاهده کنید که ارزش تاریخی بسیاری دارند.

• نقش برجسته نرسی

نرسی، فرزند شاپور یک ساسانی بود. او برادر بهرام اول و همچنین عمومی بهرام دوم به حساب می‌آمد. پس از فوت بهرام دوم، پسرش با نام بهرام سوم به تخت پادشاهی نشست. در -آن دوران، گروهی از بزرگان اقوام ساسانی به کردستان رفتند تا با سپاه نرسی دیدن کنند. آن‌ها تصمیم گرفتند تا او را پادشاه ایران کنند. پس از آن نرسی، فرزند شاپور یکم ساسانی به ایرانشهر آمد و تاج‌گذاری شد. متأسفانه از به قدرت رسیدن بهرام سوم اطلاعاتی در دست نیست. نقش نارسی، تصویر تاج‌گذاری نرسی را نشان می‌دهد. در این حکاکی، آناهیتا، یکی از الهه‌های آن دوران، حلقه پادشاهی را به نارسی می‌دهد. بر اساس شکل کلاه، تصویر مرد دیگری که در حکاکی مشاهده می‌شود را به هرمزد دوم، ولیعهد نرسی نسبت می‌دهند.

• نفش برجسته ایلامی

نقش برجسته ایلامی، قدیمی‌ترین نقش برجسته در نقش رستم به حساب می‌آید. قدمت این حکاکی به دوران تمدن ایلامیان باز می‌گردد. نقش برجسته ایلامی تصویری از الهه ایران باستان و خداوند را نشان می‌دهد که به تخت پادشاهی تکیه کرده است و گروهی او را عبادت می‌کنند. در اطراف الهه باستان، مارهایی به چشم می‌خورند. به غیر از این کتیبه، کتیبه‌ای دیگر شامل مردی ریش‌دار با کلاه گرد و دامن زنگوله‌ای وجود دارد. برخی از این کتیبه‌ها به هزاره اول و دوم پیش از میلاد مسیح تعلق دارند.

• نقش برجسته بهرام دوم

نقش بهرام دوم در قسمت پایین آرامگاه داریوش قرار دارد. در این بخش دو نقش برجسته مختلف به چشم می‌خورد. در این نقوش می‌توانید شاهد سوارکاران و مبارزانی باشید که در حال نبرد هستند. فردی که در این مبارزه گویا پیروز شده است را به بهرام دوم ساسانی نسبت می‌دهند.

• نقش برجسته شاپور اول

شاپور اول، فرزند اردشیر بزرگ بود. تصویر شاپور اول همراه با تاج گنبدی‌شکل اردشیر در سه بخش مختلف وجود دارد. اول روی نقش سلماس در آذربایجان شرقی، دوم در نقش رستم شیراز و سوم روی گل سینه گوهر قرار دارد که در موزه فرانسه از آن نگهداری می‌کنند. نقش برجسته شاپور اول در 10متری شرق آرامگاه داریوش اول حفر شده است. برای شناسایی تصویر شاپور اول در این حکاکی، از تصویر سکه‌های قدیمی باقی مانده از دوران پادشاهی او استفاده کردند. در این تصویر چهره شاپور همراه با مو و ریش آشفته به چشم می‌خورد. این حالت مو و ریش، نشانه ظاهری پادشاهان ساسانی در آن دوران بوده است.

• آتشدان های سنگی دوگانه

در بخشی از نقش رستم شیراز، دو آتشدان سنگی با قاعده مستطیلی به شکل می‌خورد که رأس آن‌ها کوچکتر از قاعده است. آتشدان‌ها بالای سه پله قرار دارند و این نشان می‌دهد که از آن‌ها برای برگزاری مراسم مذهبی استفاده می‌کردند.

• نقش برجسته اردشیر بابکان

در بخش شرقی محوطه نقش رستم شیراز، می‌توانید شاهد نقش برجسته اردشیر پاپکان یا همان اردشیر بابکان باشید. این نقش در مقایسه با سایر نقوش آسیب کمتری دیده است و یکی از مهم‌ترین بخش‌های مجموعه به حساب می‌آید. در این نقش، نیمرخ سمت چپ اهورامزدا و نیمرخ سمت راست، اردشیر پاپکان هستند که رو‌به‌روی هم سوار بر اسم قرار دارند. در این تصویر، اهورامزدا، اردشیر پاپکان را به پادشاهی بر می‌گزیند.

• نقش نبرد هرمز دوم

در بخش پایینی آرامگاه اردشیر یکم، دو نقش برجسته دیگر دیده می‌شود. این نقوش شرح جنگاوری و نبرد دو تن از پادشاهان بزرگ ساسانی است. تصویر اول، آذر نرسه، پسر نرسی و نوه شاپور یکم را مشاهده می‌کنید. نقش دوم، نبرد هرمز دوم به تصویر کشیده شده است. در هر دو نقش برجسته، پادشاهان ساسانی در حال مبارزه و شکست دشمنان خود هستند. متأسفانه بخش‌های بسیاری از این نقش آسیب دیده است؛ اما می‌توان کلیت حکاکی را تشخیص داد.

• نبشته آرامی روی آرامگاه داریوش بزرگ

سنگ‌نبشته آرامی یک کتیبه شامل 25 سطح است که قدمت آن به دوران هخامنشیان باز می‌گردد. این سنگ‌نبشه با خط ایلامی نوشته شده است. بر اساس نظر کارشناسان، متن نوشته این کتیبه با متنی که روی آرامگاه داریوش اول وجود دارد، یکسان است. متأسفانه به‌دلیل از بین رفتن بخش‌هایی از متن این کتیبه، بخش‌هایی از کلمات از بین رفته‌اند و راز سنگ‌نبشته آرامی، سربه‌مهر باقی مانده است.

• نقش نبشته دار کرتیر

کرتیر نام یکی موبدان دوران ساسانی بود. بر اساس اسناد تاریخی، او نفوذ بسیاری در پادشاهی داشت. در نقش نبشته دار کرتیر می‌توانید تصویر کرتیر را مشاهده کنید. این تصویر پشت آرامگاه شاپور قرار دارد. در این حلالی کرتیر کلاهی بلند دارد که به نوعی وجه تمایز این نقش با نقوش دیگر به حساب می‌آید. در این نقش، دست کرتیر یک کتیبه وجود دارد. متأسفانه به‌دلیل زوال تاریخ، نوشته‌های روی کتیبه خوانا نیستند.

• بن خانه -كعبه زرتشت نقش رستم

کعبه زرتشت نام یک بنای مکعبی شکل است که رو‌به‌روی نقش رستم قرار دارد. در ساخت این بنا از مرمر سفید و بزرگ استفاده کرده‌اند که متأسفانه در مرور زمان رنگ آن به قهوه‌ای متمایل شده است. کاربرد این بنا هنوز کاملاً مشخص نیست؛ اما به احتمال بسیار، از این بنا به‌عنوان یک عبادتگاه زرتشتی استفاده می‌کردند. این بنا جزو ابنیه مقدس در آن دوران بوده است. خوشبختانه کعبه زرتشت طی این سال‌ها ظاهر خود را به‌خوبی حفظ کرده و آسیب کمی را متحمل شده است. وجود دوده‌های سیاه روی کعبه زرتشت باعث شده تا مورخان بر این باور باشند که از این مکان به‌عنوان آتشگاه یا همان آتشکده نیز استفاده می‌کردند. برخی دیگر تصور می‌کنند که این بنا مقبره یک فرد بزرگ است و داشتن یک ورودی، این فرضیه را تقویت می‌کند.

• چاه آب در کنار کوه نقش رستم

در فاصله 15متری از نقش برجسته ایلامی که چند سطر قبل درباره آن صحبت کردیم، حفاری منظمی به شکل 5ضلعی وجود دارد. بر اساس نظر باستان شناسان، این گودی نشان‌دهنده وجود چاه آبی بوده است که از آن برای تأمین آب شرب استفاده می‌کردند.

نرخ ورودی و ساعت بازدید مجموعه نقش رستم

مسیر دسترسی به نقش رستم

نقش رستم در فاصله 70کیلومتری شیراز قرار دارد. اگر شیراز را مبدأ قرار دهید، باید از شیراز تا کمربندی مرودشت به‌سمت شمال حرکت کنید. پس از آن، از جنوب وارد بزرگراه مرودشت – سعادت‌شهر شوید. مسیر را تا خروجی روستای شول ادامه دهید. سپس به‌سمت چپ تغییر مسیر دهید تا به نقش رستم برسید.

خب دوستان عزیز ره بال آسمان، آیا شما هم با دانست این اطلاعات شگفت‌زده شدید؟ آیا می‌دانستید که نقش رستم شیراز تا این اندازه در تاریخ پارس اهمیت دارد؟ آیا به نظرتان اهمیت این مجموعه از تخت جمشید بیشتر است؟ نظرات خود را با ما و سایر دوستان به اشتراک بگذارید.