قمش مومنان دزفول | راه‌آبی رنگارنگ شبیه قنات

ایرانی‌ها اولین کسانی بودند که در دنیا، کلنگ ساخت قنات‌ها را به زمین زدند. آن‌ها ایده‌پرداز یک صنعت نو بودند که سراغ آب‌های زیرزمینی می‌رفت و آن را از اعماق زمین بیرون می‌کشید تا برای آبادانی و بهره‌برداری مردم استفاده شود. قنات قمش مومنان دزفول از شاخص‌ترین قنات‌های ایران است که روزگاران دور به دست اهالی جنوب ایران حفر شده. در این مطلب قرار است از داستان پشت‌پرده این قنات، معماری و کاربردهایش بگوییم. تا پایان، همراه ما باشید تا با سفری به تاریخ ایران، به هنر و نبوغ نیاکان ایرانی‌مان افتخار کنیم.

قمش مومنان کجاست؟

سنگ بنای قمش مومنان در شهر دزفول گذاشته شد. دزفول در کارنامه تاریخی‌‌اش، اثر باستانی و پرقدمتی مثل آسیاب‌های آبی را هم دارد. انگار از دیرباز مردمان خوش‌فکر جنوب ایران و به‌طور خاص استان خوزستان به دنبال راهی برای استفاده بهینه از آب برای آبادی شهر و دیارشان بوده‌اند. قنات قمش مومنان امروزه در محله شیدانه امام رضا دزفول قرار گرفته است.

مسیر دسترسی قمش مومنان

برای بازدید از قنات قمش مومنان، باید به استان خوزستان سفر کنید. بعد از رسیدن به این استان، مسیر را تا شهر دزفول ادامه دهید. بعد از رسیدن به دزفول، راه خیابان طالقانی را پیش بگیرید تا به محله شیدانه امام رضا (ع) برسید. در اینجا می‌توانید قمش تاریخی مومنان را در کنار مسجد محل و پشت بقعه سید محمود پیدا کنید. در چوبی کنار مسجد، ورودی قمش را نشانتان می‌دهد. از محلی‌ها هم بپرسید شما را به سمت قنات راهنمایی می‌کنند. اگر مسیر حرکتتان از اهواز شروع می‌شود، باید حدود 147 کیلومتر را تا دزفول رانندگی کنید.

هزینه بازدید	10000 تومان
ساعت بازدید	9 صبح تا 9 شب
آدرس	استان خوزستان، دزفول، خیابان طالقانی، پشت بقعه سید محمود، جنب مسجد و شیدانه امام رضا (ع)

تعریف قمش

قُمِش اصطلاحی دزفولی است. دزفولی‌ها به مسیرهای زیرزمینی شبیه به قنات و کاریز، «قُمِش» می‌گویند. البته اشتباه نکنید؛ قنات و قمش یکی نیستند. قنات تونل‌های آب‌رسان زیرزمینی هستند که به‌صورت مستقیم به آب‌های زیرزمینی و چشمه‌ها متصل می‌شوند. کانال‌های قنات، آب را از چشمه‌ها به جاهای مختلف می‌رسانند. ساختار قمش‌ها را که مطالعه کردیم، متوجه شدیم که این کانال‌های زیرزمینی از آب رودخانه‌ها سرچشمه می‌گیرند. قمش مومنان هم به رودخانه دز راه دارد و آب این رودخانه را به شهرهای اطراف می‌رساند.

تاریخچه قمش مومنان دزفول

هرجا آبی جاری شود، حیات شکل می‌گیرد. به همین خاطر تاریخ‌شناسان احتمال می‌دهند که ساخت قمش چوقابافان با تشکیل شهر دزفول تقریباً همزمان بوده است. قدمت اصلی این قمش به چند هزار سال قبل می‌رسد. این قمش از قدیمی‌ترین قنات‌های ایران است؛ بعضی‌ها می‌گویند قمش‌های دزفول مربوط به 400 سال قبل هستند و برخی دیگر معتقدند که آن‌ها را در دوره ساسانیان ساخته‌اند.

سازوکار قمش چوقابافان

دسترسی به آب در گذشته در تمام بخش‌های دزفول سخت بود. وجود آب‌های جاری در خوزستان باعث شد که مردم به فکر کانال‌کشی و انتقال آب از رودها بیفتند. رودخانه دز حدود 13 تا 16 متر با شهر اختلاف سطح داشت. آب این رودخانه در زمستان پایین می‌رفت و در تابستان بالا می‌آمد. به همین خاطر قنات قمش را با محاسبه‌ دقیقی ساختند که نشان از دانش گذشتگان دارد. در این سازه، آب با بیشترین فشار مسیر 40کیلومتری را در زیر زمین پشت سر می‌گذارد و به کانال‌ها می‌رسد.

اسم‌های دیگر قمش مومنان

قمش زیبای مومنان اسم‌های دیگری هم دارد. محلی‌ها آن را به قمش چوقابافان یا عبابافان می‌شناسند. این اسم‌گذاری به زمان جنگ تحمیلی برمی‌گردد. در زمان جنگ هشت‌ساله مسجد نزدیک قمش را بمباران کردند و بسیاری از مردم در این مسجد شهید شدند. بعد از عملیات خاک‌برداری در این منطقه، جسد شهدا را در کنار قمش پیدا کردند. یکی از شهدا، متولی مسجد بود که «صادق‌قلی چوقابافان» نام داشت. برای زنده‌نگه‌داشتن یاد این شهید، اسم او را روی قمش گذاشتند. شاید اسم مومنان هم یادآور خاطره این شهدا باشد.

بعضی‌ها می‌گویند به‌خاطر وجود کارگاه‌های چوقابافی در نزدیکی قمش این اسم را به آن نسبت دادند. چوقا نوعی عبا و بالاپوش مردانه است که عشایر بختیاری و جنوب ایران آن را می‌پوشند. سربطاق چوقابافان یکی دیگر از اسم‌های قمش است. دزفولی‌ها به مسیرهای دسترسی آب قنات یا قمش، «سَربِطاق» می‌گویند. ورودی سربطاق‌ها هم‌سطح با زمین است؛ اما در ادامه مسیرش اریب، شیب‌دار و با زاویه 45درجه‌ای می‌شود.

مشخصات قمش چوقابافان

قمش تاریخی چوقابافان، از مهم‌ترین شاخه‌ها در بین قنات‌های شهر دزفول است. این قنات عمقی بیشتر از 50 متر دارد. طولش هم تا نزدیکی رودخانه دز به‌اندازه 8100 متر می‌رسد. در حال حاضر فقط 300 متر از طول این قنات را حفر کرده‌اند و می‌شود از آن بازدید کرد.

کاربردهای سربطاق چوقابافان

در قدیم خبری از لوله‌کشی آب نبود. مردم روستا از آب این قمش برای خوردوخوراک و آبیاری زمین‌هایشان استفاده می‌کردند. محلی‌ها در روزهای گرم تابستان در حوضچه‌های قمش آب‌تنی می‌کردند. خانم‌ها هم لباس‌هایشان را می‌شستند. سربطاق مومنان از 400 سال پیش 1200 هکتار از زمین‌های کشاورزی دزفول را سیراب می‌کرد. این قمش در زمان جنگ پناهگاه مردم دزفول بود. آن‌ها برای در امان‌ماندن از بمباران در کانال‌های قمش پناه می‌گرفتند. مردم در این کانال‌ها به آسیب‌دیده‌ها رسیدگی می‌کردند.

بخش‌های مختلف قمش مومنان

لابد حالا که از تاریخچه قمش مومنان گفتیم، برایتان سوال پیش آمده که از این بنای پرماجرا چه یادگاری‌هایی باقی مانده است. برای اینکه بدانید در بازدید از قمش مومنان دقیقاً چه چیزی در انتظارتان است، دو نمونه از دیدنی‌هایش را برایتان مثال می‌آوریم.

• ورودی

درِ چوبی ورودی قمش را که باز کنید، مسیری پله‌ای به عمق زمین را می‌بینید که به آن سربطاق قمش می‌گویند. تمام راه‌پله را از جنس آجر ساخته‌اند. طاق‌های هلالی هم نمای زیبایی به مسیر می‌دهد. بعد از پشت‌سرگذاشتن 74 پله، به مسیر همواری در زیر زمین می‌رسید. از بودن در عمق 50متری زمین نترسید و به ماجراجویی‌تان ادامه دهید. بخش‌های دیدنی‌تری در ادامه راه منتظرتان است.

• تونل رنگارنگ قمش

بعد از پله‌ها، زیباترین تونل رنگی روبه‌رویتان ظاهر می‌شود. هر بخش از این تونل را با ریسه‌های نور رنگی تزیین کرده‌اند که جلوه‌ای چشمگیر دارد. این قمش از زیباترین قنات‌های ایران است. دوربینتان را بیرون بیاورید. می‌شود عکس‌های شگفت‌انگیزی را از این تونل ثبت کرد. از هر دالانی که جلو بروید، بوی نم خاک بیشتر می‌شود. هوا هم رو به خنکی می‌رود و حس‌وحال خوبی دارد. حواستان باشد به دیواره‌ها تکیه ندهید که باعث خاک‌ریزی می‌شود.

آثار تاریخی در قمش مومنان دزفول

این تونل شما را به گذشته‌ها می‌برد. می‌توانید یادگاری از مردم دزفول را در هر جای این قنات ببینید. در هر بخش از قمش تاریخی چوقابافان، سکوهایی وجود دارد. مجسمه‌هایی از مردها و زن‌های مشک‌به‌دست روی هر سکو گذاشته‌اند. این مجسمه‌ها خاطرات گذشته مردم دزفول را یادآوری می‌کند. کمی جلوتر بروید و از اشیای قدیمی مثل بشقاب‌ها، چراغ، کاسه‌های سفالی و کوزه دیدن کنید. این اشیا از آثار قدیمی شهر دزفول هستند. اگر به دیواره‌های مسیر دقت کنید، اسم قمش را روی کاشی‌های ساده با خطی خوش نوشته‌اند.

علت تخریب قمش چوقابافان

دزفول در زمان گذشته 14 سربطاق داشت؛ اما از دهه 40 شبکه‌های آب‌رسانی را در این شهر راه‌اندازی کردند. به همین خاطر استفاده از قمش‌ها هم کم شد. حتی از بعضی از آن‌ها برای مسیر فاضلاب استفاده می‌کردند. حیات این قنات‌ها فقط تا دهه‌های 50 و 60 ادامه داشت. بعد از این دوران به خاطر موشک‌باران‌های جنگ و نشست زمین، بیشتر آن‌ها از بین رفتند. مردم هم برای پیداکردن پیکر شهدا، اطراف مسجد را خاک‌برداری کردند و این خاک‌ها مسیرهای ورودی قمش را بست؛ به همین خاطر تا مدت‌ها کسی از وجود این قمش اطلاعی نداشت.

مرمت قمش مومنان دزفول

احیاگر قمش زیبای مومنان، یکی از اهالی محله شیدانه بود. سعید قُلیان در مصاحبه‌هایش می‌گوید در دهه 80 از بعضی‌ها می‌شنید که قناتی در شیدانه وجود دارد. او در سال 89 از زیر مسجد چوقابافان شروع به حفر زمین کرد. بعد از کمی خاک‌برداری پله‌های قنات را پیدا کرد. او تعریف می‌کند که خاک‌برداری ابتدا کار راحتی به نظر می‌رسید؛ اما کمی بعد با حجم زیادی از خاک روبه‌رو شد.

قُلیان این موضوع را با سازمان میراث فرهنگی در میان گذاشت؛ اما آن‌ها موافقت نکردند که با او همکاری کنند. در سال 94 عملیات فاضلاب‌بندی شهر شروع شد که احمدی‌نیا مسئول پروژه‌اش بود. او با قلیان همراه شد تا محل دقیق قمش را پیدا کنند. آن‌ها با هزینه شخصی و با نیروی شش‌نفره شروع به حفر کردند. بعد از دو سال توانستند 300 متر از طول این قمش را خاک‌‌‌برداری کردند.

جاهای دیدنی نزدیک به قمش

دزفول از شهرهای تاریخی و قدیمی ایران است. اگر به دیدن بناهای قدیمی علاقه‌مند هستید، سفر به این شهر انتخاب خوبی می‌شود. خوب است چند روزی مهمان این شهر بشوید و از جاهای دیدنی دزفول بازدید کنید.

• دره کول خرسان

دره کول خرسان از جاذبه‌های طبیعی دزفول است؛ البته این دره را به اسم دره ارواح هم می‌شناسند. مسیرهای پرپیچ‌وخم سنگی زیباترین بخش این دره هستند. می‌توانید در مسیرهای باریک این دره ماجراجویی کنید.

اطلاعات بازدید کول خرسان دزفول

آدرس	استان خوزستان، ۳۲ کیلومتری شمال دزفول
مدت‌زمان پیشنهادی برای بازدید	بین ۲ تا ۳ ساعت
ساعت بازدید	۲۴ساعته
هزینه	رایگان
سختی سفر	☐ ۱ از ۵  ☐ ۲ از ۵    ☐ ۳ از ۵   ☐ ۴ از ۵     ⬛️ ۵ از ۵
مناسب برای	☐ همه افراد   ☐ فقط خانواده ⬛️ فقط ورزشکاران و طبیعت‌گردهای حرفه‌ای  ☐ فقط گروه دوستان
بهترین زمان سفر	⬛️ بهار ⬛️ تابستان   ☐ پاییز   ☐ زمستان ☐ تمامی فصل‌های سال
امکانات رفاهی	⬛️ فاقد امکانات ☐ همه امکانات ☐ سوپرمارکت ☐ آلاچیق
وضعیت جاده	⬛️ خاکی   ☐ آفرود لازم   ☐ آسفالت  ☐ فقط مناسب پیاده‌روی و کوهنوردی
وضعیت کمپینگ	☐ مناسب برای کمپ شبانه   ⬛️ نامناسب برای شب‌مانی  ☐ طبیعت وحشی و خطرناک

• بقعه یعقوب لیث

بخش بزرگی از وجود زبان فارسی در ایران به یعقوب لیث برمی‌گردد. او مؤسس سلسله صفاریان بود. همچنین او برای اولین‌بار زبان فارسی را زبان رسمی ایران معرفی کرد. بعد از این اتفاق تمام مردم باید به زبان فارسی حرف می‌زدند. بقعه یعقوب لیث از بناهای تاریخی دزفول است که معماری خاصی دارد.

هزینه ورودی	رایگان
شماره تماس	09162610481
ساعت بازدید	همه‌روزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷
آدرس	استان خوزستان، ۱۰ کیلومتری جاده دزفول به شوشتر، روستای شاه ابوالقاسم (شاه آباد)

• خانه سوزنگر

خانه سوزنگر یکی از بناهای تاریخی شهر دزفول است. قدمت این خانه آجری به دوره قاجار می‌رسد. تمام نمای خانه از آجر است و بافتی سنتی دارد. معماری این خانه نظر همه را به خودش جلب می‌کند.

اسم دیگر جاهای دیدنی شهر را برایتان می‌گذارم.

• موزه مردم‌شناسی ( حمام کرناسیون)؛
• دریاچه میانه؛
• روستای لیوس؛
• آسیاب‌های آبی؛
• بقعه محمد بن جعفر طیار؛
• مسجد جامع دزفول.

بهترین زمان بازدید قمش مومنان

دزفول از شهرهای جنوبی ایران است. زمستان‌های دزفول سرد است و تابستان‌‌های گرمی دارد. اگر قصد بازدید از سربطاق مومنان را دارید، بهار و پاییز را انتخاب کنید. در این دو فصل هوا معتدل‌تر است. اکثر تورهای گردشگری، برنامه سفر به دزفول را در بهار و پاییز می‌چینند.

اقامتگاه‌های اطراف قمش مومنان

نمی‌شود از همه زیبایی‌های دزفول ظرف مدت یک روز بازدید کرد. برای اقامت در شهر، هتل و اقامتگاه‌های بوم‌گردی مهیاست. اسمشان را برایتان می‌گذارم. انتخابش با خودتان.

• هتل جهانگردی دزفول؛
• هتل دز؛
• هتل روناش دزفول؛
• هتل آوان دزفول؛
• اقامتگاه گردشگری مهر؛
• اقامتگاه بوم‌گردی خانه پامنار؛
• اقامتگاه روستایی گشتاسب؛
• اقامتگاه روستایی دز.

سخن پایانی

قمش مومنان دزفول از زیباترین سازه‌های زیرزمینی است. هر چه می‌دانستیم از این جای دیدنی گفتیم. امیدواریم در این سفر مجازی با ره بال آسمان برای دیدنش مشتاق شوید. اگر در سفرهای قبل از این قمش دیدن کردید، از تجربه‌هایتان بگویید. منتظر خواندنشان هستیم.