بقعه هارونیه | سازه‌ای پر‌رمز‌و‌راز و پر از ابهام

شهر مشهد را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین قطب گردشگری مذهبی در ایران معرفی کرد. این شهر همچنین مرکز استان خراسان رضوی و دومین کلان‌شهر بزرگ ایران است. سالانه میلیون‌ها زائر از سراسر ایران و جهان روانه مشهد می‌شوند تا به زیارت حرم امام رضا (ع) رفته، از فضای معنوی آن بهره‌مند شده و دل‌هایشان آرام گیرد. البته همه می‌دانیم که جاذبه‌های گردشگری این شهر فقط به حرم امام هشتم محدود نمی‌شود. در جای‌جای این شهر و اطراف آن جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و تفریحی متعددی جای خوش کرده‌اند که بقعه هارونیه یکی از آن‌هاست. با‌وجود اینکه این اثر هم به‌لحاظ تاریخی و هم به‌لحاظ معماری ارزش والایی دارد؛ اما بسیاری از افراد، حتی ساکنان خراسان، با آن آشنایی ندارند. به همین سبب بر آن شدیم تا در این مطلب به معرفی آن پرداخته و نکته‌هایی در‌خصوص تاریخچه، معماری، ویژگی‌ها و اطلاعات بازدید از آن را در اختیارتان قرار دهیم. 

بقعه هارونیه کجاست؟ 

بقعه هارونیه از آثار تاریخی و جاهای دیدنی اطراف مشهد است که در فاصله ۲۵‌کیلو‌متری این شهر قرار دارد. به‌طور دقیق‌تر این بنای تاریخی ارزشمند در حاشیه غربی جاده مشهد-توس، در ابتدای شهرک تاریخی توس و در نزدیکی آرامگاه فردوسی جای خوش کرده است. 

معرفی بقعه هارونیه | بنایی باستانی، پر‌رمز‌و‌راز و ناشناخته در توس

بقعه هارونیه که از آن با نام‌های گنبد هارونیه و آرامگاه امام غزالی نیز یاد می‌شود، بنایی است باستانی، پر‌رمز‌و‌راز و ناشناخته واقع در استان خراسان رضوی که داستان‌ها و افسانه‌های بسیاری در آجر‌به‌آجر دیوار‌های آن جای گرفته‌اند. این بنا از معدود جاذبه‌های باستانی شهر مشهد است که بر‌اساس بررسی‌های انجام‌شده قدمت آن به دوران پیش از اسلام در ایران باز‌می‌گردد. معماری منحصر‌به‌فرد، شکوهی تماشایی و قدمتی کهن سبب شده است تا این اثر به‌عنوان یکی از ارزشمند‌ترین جاذبه‌های استان خراسان رضوی شمرده شود. گفتنی است که نام این بنا در دی ماه سال ۱۳۸۲ تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی به ثبت آثار ملی و تاریخی ایران رسیده است. 

تاریخچه بقعه هارونیه | یادگاری ارزشمند از دوران پیش از اسلام در شمال‌شرقی ایران 

در‌خصوص تاریخچه و قدمت بنای بقعه هارونیه اختلاف نظر‌های بسیاری وجود دارد. شکل معماری این بنا بسیار شبیه به سبک معماری ایلخانیان (قرن هشتم هجری) در ایران است؛ به همین سبب نیز بسیاری زمان ساخت آن را به آن دوره نسبت می‌دهند. همچنین در این ادعا عنوان شده که برخی از بخش‌های این سازه بعد‌ها، در دوره تیموریان، به بنای اصلی افزوده شده است. از سوی دیگر، مرحوم پیر‌نیا سبک معماری بنای گنبد هارونیه را به سبک معماری رازی تشبیه کرده و بر‌ همین اساس مدعی شده که قدمت این بنا به قرن ششم هجری باز‌می‌گردد. اما این ادعا نیز به‌نحوی رد می‌شود؛ در ادامه توضیح می‌دهیم که چرا.

در سال ۱۳۵۴ حفاری‌هایی در منطقه‌ای که بنای بقعه پر‌شکوه هارونیه در آن قرار داشت صورت گرفت. در طی این حفاری‌ها آثار تاریخی ارزشمندی کشف شد. از جمله این آثار تاریخی می‌توان به سفال‌های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی اشاره کرد. مهم‌ترین اثر کشف‌شده در این محل جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج است که تمام نظریه‌های قبلی در‌خصوص قدمت بنا را نقض می‌کرد. این اثر باستانی یادآور پی بنای آتشکده‌های ساسانی بود و بررسی‌های انجام‌شده روی آن نشان می‌داد که پی این بنا سابقه‌ای بسیار پیشتر از قرن ششم داشته است. از‌این‌رو می‌توان گفت که قدمت پی‌بنای بقعه پر‌شکوه هارونیه به دوران پیش از اسلام در ایران باز‌می‌گردد!

علت نامگذاری بقعه هارونیه | کند‌و‌کاو در سفرنامه‌ها و نوشته‌های جهانگردان و پژوهشگران

با فهم تاریخچه این بنا شاید این سؤال نیز برای شما نیز مطرح شده باشد که از چه زمانی و به چه علت آن را هارونیه نامیدند؟ به همین سبب در این بخش قصد داریم به بررسی علت نامگذاری بقعه هارونیه بپردازیم. 

با رجوع به سفر‌نامه‌ها و نوشته‌های جهانگردان و پژهشگران در‌خصوص این بنا دریافتیم که در گذشته، عوام و مردم بومی منطقه از این بنا با عنوان‌های نقاره‌خانه و سپس زندان هارون یاد‌می‌کردند. در بخش داستان‌ها و افسانه‌های گنبد توضیح داده‌ایم که نامگذاری این بنا با عنوان زندان هارونیه از افسانه‌ای نشأت می‌گیرد که هم به‌لحاظ تاریخی و هم به‌لحاظ منطقی، صحت ندارد؛ با‌این‌حال خوب است اشاره کنیم که بر‌اساس همین نامگذاری، بعدها نام گنبد هارون نیز برای این اثر به‌کار برده شد. 

به‌طور کلی نظر ما این است که این نامگذاری تنها در افسانه‌های خلق‌شده توسط مردمان بومی منطقه صورت گرفته و ارزش تحقیقی یا مبنای تاریخی صحیحی ندارد. نمونه‌های مشابه نیز در ایران کم نیستند. به‌طور مثال امروزه از برج واقع در لاجیم مازندران که به یادبود بانویی از سلسله آل باوند بنا شده است با نام امامزاده عبدالله یاد می‌شود. به طور مشابه مقبره ارسلان جاذب سپه‌سالار، واقع در در سنگ بست که قدمت آن به دوره غزنویان باز‌می‌گردد، به قبر ایاز شهرت دارد. 

داستان‌ها و افسانه‌های بقعه هارونیه | روایاتی از بنایی پر‌رمز‌و‌راه در قلب خراسان 

جالب است بدانید که در‌خصوص کاربری گنبد هارونیه در گذشته، داستان‌ها و افسانه‌های متعددی سینه‌به‌سینه نقل شده که برخی از آن‌ها مبنای تاریخی دارند و برخی دیگر به‌لحاظ تاریخی هیچ صحتی ندارند. با‌این‌حال تصور ما این است که خواندن این داستان‌ها و افسانه‌ها برای شما جذابیت دارد و به همین سبب در ادامه پنج تا از معروف‌ترین داستان‌ها و افسانه‌های مربوط به بقعه هارونیه را نقل کرده‌ایم: 

۱. زندان هارون 

در افسانه‌ای نقل می‌شود که در گذشته‌های دور، هارون الرشید از این بقعه برای زندانی کردن مجرمان استفاده می‌کرده است. به همین سبب بسیاری از این بنا با عنوان زندان هارون یاد می‌کنند. حال اینکه بنای بقعه هارونیه به‌لحاظ ظاهری و نقشه، هیچ شباهتی به زندان ندارد. از سوی دیگر بر‌اساس مستندات تاریخی هارون الرشید در قرن دوم هجری می‌زیسته و همان طور که گفتیم سبک معماری گنبد هارونیه نشانگر آن است که بنای کنونی، فارغ از پی‌بنای کهنی که دارد، در دوره ایلخانیان (قرن هشتم هجری) ساخته شده و سایر بخش‌ها نیز در دوره تیموریان به این بنا افزوده شده‌اند. 

۲. آتشکده و مسجد 

روایت دیگری وجود دارد که در آن ادعا می‌شود که این بنا در دوران پیش از اسلام و در زمان حکومت ساسانیان، آتشکده بوده و پس از هجوم مسلمانان به ایران، طی باز‌سازی‌های مفصلی به مسجدی برای عبادت مسلمانان تغییر کاربری داده است. 

۳. محل شکنجه امام موسی کاظم (ع) و پیروانش 

در برخی از کتب تاریخی روایت شده که این بنا محل شکنجه امام موسی کاظم (ع) و تعدادی از پیروان او بوده است. 

۴. محل تدریس و علم‌آموزی و خانقاه و مقبره امام محمد غزالی 

برخی دیگر از متون تاریخی, از بنای بقعه هارونیه به‌عنوان محلی برای تدریس و علم‌آموزی یاد شده است. وجود تعدادی اتاق در قسمت شمالی بنا که به‌صورت ردیفی در کنار هم قرار گرفته‌اند، علت اصلی این ادعا هستند. با قبول این ادعا می‌توان ارتباط این بنا با امام محمد غزالی را نیز دریافت؛ چرا‌که این شخص بزرگ پس از آنکه پیشنهاد حضور در نظامیه بغداد و تدریس در آن را نپذیرفت، در طوس ماند و همان‌جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه‌ای برای طلاب بر‌پا کرد. وی تمام روز‌های خود را در این دو محل می‌گذارند و به عبادت خدا و خدمت به خلق خدا مشغول بود. امام محمد غزالی تا آخرین روز زندگی‌اش در طوس ماند و پس از مرگ نیز در همان‌جا دفن شد. امروزه سنگ مقبره‌ای به‌عنوان یادبود امام محمد غزالی، در جلوی ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانی منطقه نصب شده است.  

۵. خانقاه خواجه عثمان بن هارون

تعدادی از جهاگردان و مورخانی که پس از قرن‌های ششم و هفتم به منطقه طوس سفر کرده‌اند، در یادداشت‌ها، کتاب‌ها و داستان‌های خود نقل کرده‌اند که مدفن امام محمد غزالی خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) قرار دارد. عبدالحمید مولوی نیز با تکیه بر این اطلاعات، این نظریه را که بنای بقعه هارونیه، خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده را رد می‌کند. وی مدعی است که این بنا خانقاه خواجه عثمان بن هارون، استاد معین‌الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند بوده است. 

معماری بقعه هارونیه | سازه‌ای هنرمندانه و پر‌شکوه در شهرک تاریخی توس

همان طور که گفتیم، سبک معماری این بنا به سازه‌های متعلق به دوران سلجوقیان شباهت بسیاری دارد. در‌واقع می‌توان گفت چیزی که اکنون از این سازه ارزشمند بر‌جای مانده، حاصل باز‌سازی‌های گسترده‌ای است که در آن دوران انجام شده و امضای معماران سلجوقی نیز بر آن باقی مانده است. نقشه کلی بقعه هارونیه به شکل مربع بوده و مهم‌ترین عناصر آن شامل ایوانی رفیع، دو لچکی، چهار ایوان صلیبی شکل در داخل، پنجره‌هایی مشبک، نغول‌هایی به شکل عمودی و افقی، هشت طاق‌نما با قوس جناغی، سردابه، گنبدی دو پوسته از جنس آجر، به بلندی ۲۲ متر تا کف زمین می‌شود. معماری هنر‌مندانه این بنا هر‌کسی را به شگفتی وا می‌دارد. با مثالی ادعای خود را اثبات خواهیم کرد: 

معمار این بنا با به‌کار‌گیری ترکیبی از تعدادی طاق‌نما با قوس پنج و هفت، منفذهای ساده نورگیر و نغول‌های متعدد در هنگام ساخت، سبب ایجاد سایه‌روشنی چشمگیر روی دیوار‌های داخلی بنا شده که زیبایی خاصی به آن بخشیده و همچنین با این کار از بار دیوار‌ها کاسته و بر استحکام بنا افزوده است. 

بنای بقعه هارونیه، تزئینات ساده اما چشمگیری دارد. از جالب‌توجه‌ترین تزئینات آن می‌توان به آجر کاری‌های هنرمندانه نمای بیرونی سازه، مقرنس‌کاری‌های متعلق به دوره تیموری در فضای داخلی، طرحی از خطوط عمودی و موازی نشسته بر سطح نما که بنا را بلندتر و رفیع‌تر نشان می‌دهند، چهار طاق‌نمای تزیینی و… اشاره کرد.

جاهای دیدنی نزدیک به بقعه هارونیه | آشنایی با جاذبه‌های کمتر‌شناخته‌شده اطراف مشهد

بسیاری شهر مشهد را مقصدی برای زیارت می‌دانند و تصور می‌کنند که جاذبه‌های این شهر فقط به حرم مطهر امام رضا (ع) محدود می‌شود. این درحالی است که در این شهر و اطراف آن، جاذبه‌های تاریخی و طبیعی بسیاری جای خوش کرده‌اند که کمتر کسی با آن‌ها آشنایی دارد. از‌این‌رو خوب است که در این مطلب، برخی از جاهای دیدنی اطراف شهر مشهد را معرفی کنیم که در نزدیکی بقعه هارونیه قرار دارند. آشنایی با این جاذبه‌ها به شما کمک می‌کند تا در سفر به‌سوی شهر تاریخی توس، با یک تیر چند نشان زده و چندین جاذبه ارزشمند بازدید کنید. 

• آرامگاه فردوسی

آرامگاه ابو‌القاسم فردوسی را می‌توان به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین جاهای دیدنی مشهد معرفی کرد که در جای‌جای آن عطر شعر و ادبیات پیچیده است. مقبره پر‌شکوه این شاعر بزرگ، در شهر توس مشهد همچون نگینی زیبا خود‌نمایی می‌کند. مساحت مجموعه آرامگاه فردوسی حدود ۶ هکتار بوده و بخش‌های مختلف آن شامل باغ آرامگاه، استخر، یادبود فردوسی، ساختمان اداری، کتابخانه، موزه، آرامگاه شاعر بزرگ مهدی اخوان ثالث و آرامگاه استاد شجریان می‌شود. در چهار سوی بنای پر‌شکوه آرامگاه فردوسی لوح‌هایی از جنس سنگ مرمر، به طول ۴ متر و عرض ۱.۵ متر به چشم می‌خورند که اشعار شاهنامه با خطی خوش روی آن‌ها حک شده است. 

امروزه بخش‌های استراحتگاه و چایخانه آرامگاه به موزه‌ای تاریخی تبدیل شده است. این موزه دیدنی را می‌توان به‌عنوان یکی از بهترین موزه های مشهد معرفی کرد. در موزه آرامگاه فردوسی آثار ارزشمندی از دوران تاریخی مختلف به نمایش درآمده است. از مهم‌ترین این آثار می‌توان به سنگی دوران پیش ‌از تاریخ کشف‌شده در دشت توس، سفالینه‌های دوره اسلامی، سکه‌های دوره اسلامی و تنگ‌ها، عطردان‌ها و پیه‌سوزها اشاره کرد. 

• آرامگاه امام محمد غزالی 

امام محمد غزالی از فیلسوفان و عارفان نامدار قرن پنجم هجری شمسی است که آرامگاه وی به‌تازگی در منطقه تاریخی شهر توس کشف شده و اکنون در انتظار ساماندهی محوطه برای حضور گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد. جالب است بدانید کشف خانقاه و آرامگاه امام‌محمد غزالی در نزدیکی مشهد کاملاً اتفاقی بوده است! در سال ۱۳۷۴ برخی حفاری‌های غیر‌مجاز قاچاچیان در شهر توس لو می‌رود و اداره میراث فرهنگی مشهد با اطلاع یافتن از این موضوع به بررسی و کاوش در محل حفاری‌شده می‌پردازد. سر‌انجام در طی این کاوش‌ها، آرامگاه امام محمد غزالی در این منطقه نمایان می‌شود. این آرامگاه جزو جاذبه‌های تاریخی ارزشمند شهر توس است که در نزدیکی بقعه هارونیه واقع شده و توجه گردشگران را به‌سوی خود جلب می‌کند. 

• روستای تاریخی پاژ

روستای پاژ مشهد از جمله جاذبه‌های دیدنی ارزشمند و کمتر‌شناخته‌شده شمال شرق ایران شمرده می‌شود. این روستا محل تولد حکیم ابوالقاسم فردوسی بوده و شاعری بزرگ را در دامان خود پرورانده است. روستای پاژ تاریخ و فرهنگی غنی دارد و کشف آثار متعلق به سده‌های اولیه قرون اسلامی تا حدود قرن دهم قمری، گواه این ادعا هستند. طبیعت این روستا نیز حرف‌ها برای گفتن دارد. روستای پاژ، روستایی است سر‌سبز و آباد که تاکستان‌های با‌صفا زینت آن هستند. جاذبه‌های طبیعی و تاریخی بسیاری در روستای پاژ جای خوش کرده‌اند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به خانه ابوالقاسم فردوسی اشاره کرد. 

بهترین زمان بازدید از بقعه هارونیه | تجربه سفری به‌یاد‌ماندنی به مشهد 

از آنجایی که گنبد هارونیه بنایی است با فضای سر‌پوشیده، بازدید از آن در هر فصلی از سال و در هر شرایط آب‌و‌هوایی به‌راحتی امکان‌پذیر است؛ به همین سبب خوب است که در این بخش به‌جای بررسی بهترین زمان بازدید از این بنا، در‌خصوص بهترین زمان سفر به مشهد سخن بگوییم. همان طور که می‌دانید، نگین درخشان شهر مشهد، حرم امام رضا (ع) بوده و بسیاری از مسافران عازم مشهد، به عشق زیارت حرم امام هشتم به‌سوی این شهر روانه می‌شوند. به همین سبب بهترین زمان سفر به مشهد ایام مصادف با مناسبت‌های خاص مذهبی تقویم، به‌خصوص ایام محرم است؛ چرا‌که در این ایام می‌توانید ضمن گشت‌و‌گذار در این شهر و بازدید از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و تفریحی آن، هنگام زیارت از حرم مطهر امام رضا (ع) در مراسمات مذهبی عرفانی و پر‌شکوهی که در حرم برگزار می‌شود نیز شرکت کنید. 

درست است که بهترین زمان برای تجربه سفری دل‌انگیز و به‌یاد‌ماندنی در مشهد، ایامی است که با مناسبات خاص مذهبی مصادف هستند؛ اما باید به یاد داشته باشید که تنها شما نیستید که می‌خواهید در بهترین زمان به این شهر سفر کنید. به همین سبب در چنین ایامی مشهد مقدس مملوء از زائران می‌شود. از سوی دیگر در این ایام، به دلیل تقاضای زیاد، قیمت تمام پرواز‌ها و تور‌های مشهد نیز افزایش می‌یابد؛ از‌این‌رو انتخاب زمان مناسب برای سفر فقط و فقط به خودتان بستگی دارد. 

اطلاعات بازدید از بقعه هارونیه | هر‌آنچه لازم است بدانید 

آدرس	ایران، استان خراسان رضوی، ۲۵کیلومتری شمال غربی مشهد، حاشیه غربی جاده مشهد-توس
هزینه بازدید	رایگان
مدت‌زمان پیشنهادی برای بازدید	بین ۲ تا ۳ ساعت

 

مسیر دسترسی به بقعه هارونیه | سفری کوتاه از مشهد به توس 

برای بازدید از گنبد هارونیه، ابتدا باید خود را به شهرک تاریخی توس برسانید. چنانچه مبدأ حرکت شما شهر مشهد است،  ابتدا باید از طریق میدان خیام مشهد، وارد بلوار توس شده و مسیر خود را تا شهرک کشاورزی ادامه دهید. پس از گذشتن از این شهرک، در پایان بلوار توس، به میدان معراج خواهید رسید. در این میدان وارد جاده شمالی توس شده و مسیر خود را تا بعد از فرعی کوشک مهدی و بلوار شهید جراح ادامه دهید. پس از پشت سر گذاشتن چهل حجره، دوست‌آباد و اکبرآباد، در نهایت به میدان هفت تنان می‌رسید. در این میدان وارد ضلع شرقی بلوار شاهنامه شده و مسیر خود را به‌سوی شهر کوچک و تاریخی توس ادامه دهید.

با رسیدن به شهر توس، فقط کافی است از مردم بومی منطقه برای ادامه مسیر کمک بخواهید تا مسیر دسترسی به بقعه هارونیه را نشانتان دهند. در‌نهایت برای راحتی بیشتر می‌توانید از لوکیشنی که در اختیارتان قرار داده‌ایم استفاده کرده و به کمک مسیر‌یاب‌های آنلاین بهترین مسیر را بیابید.

در این مطلب از مجله گردشگری ره بال آسمان، به‌سوی شهر مطهر و مقدس مشهد سفر کردیم تا با جاذبه‌ای پر‌رمز‌و‌راز در این شهر آشنا شویم. مقصود سفر ما بقعه هارونیه بود و در طول این سفر مجازی با تاریخچه کهن، معماری بی‌نظیر و ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این بنا آشنا شده و افسانه‌ها و داستان‌های مربوط به آن را نقل کردیم. آیا از این مطلب لذت بردید؟ آیا تا‌کنون تجربه بازدید از این جاذبه کمتر‌شناخته شده را داشته‌اید؟ اگر پاسختان مثبت است، از شما میخواهیم که در بخش نظرات، تجربیات و اطلاعات ارزشمند خود را در راستای تکمیل این مطلب، با ما و مخاطبانمان به‌ اشتراک بگذارید.