قدم در راه سفر می‌گذاریم و این بار همراه با شما، سری به سرزمین کمتر شناخته‌شده ایران، استان زیبای سیستان و بلوچستان می‌زنیم. کوله‌بار بر دوش می‌گذاریم و در این دیار به سراغ شهر بمپور در نزدیکی ایرانشهر کهن می‌رویم تا یکی از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان را به شما معرفی‌کنیم. کوچه پس‌کوچه‌ها، خیابان‌ها و کنارگذرهای شهر را در می‌نوردیم، رود بمپور را پشت سر می‌گذاریم و سری به ارتفاع‌های اطراف شهر می‌زنیم تا به دیدن تپه بمپور و سازه معروف و تاریخی ساخته‌شده روی آن برویم. مکانی تاریخی به نام قلعه بمپور از روزگاران دور برای ما به‌جای‌مانده و منتظر بازدیدکننده‌ای است تا لب به سخن بگشاید و داستان گذشته پرفراز و نشیبش را تعریف کند. همراهمان بمانید با قصه زیبای قلعه بمپور، از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان.
بمپور کجاست؟
پیش از اینکه به معرفی بمپور بپردازیم، شاید بهتر باشد ابتدا به این سؤال پاسخ دهیم که بمپور کجاست تا با این شهر که به احتمال زیاد بسیاری از شما نام آن را نشنیده‌اید، بیشتر آشنا شویم. بمپور امروزی ناحیه جلگه‌ای در قسمت بلوچستانِ استان سیستان و بلوچستان است و به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جنوب ایران شناخته می‌شود. برخی کاوش‌ها قدمت آن را به دوره ساسانی و اشکانی نسبت می‌دهند و برخی دیگر قدمت آن را هم‌دوره با شهر سوخته و تمدن جیرفت تخمین می‌زنند. این شهر با آب و هوای گرم و نسبتاً مرطوب است و خرما، تره‌بار و غلات آن به خارج از ایران صادر می‌شود.
ریشه اسم بمپور
تاریخی‌بودن این شهر حتی در نام آن نیز مشخص است. برخی افسانه‌های محلی این‌طور می‌گویند که بمپور نشأت‌گرفته از نام بهمن (پسر اسفندیار در کتاب شاهنامه) است و در ابتدا «بهمن پور» بوده که با گذشت زمان به بمپور تبدیل شده است. در کنار آن برخی از استادان تاریخ ایران عنوان می‌کنند در گذشته‌های دور به این شهر، «بن پهل» می‌گفتند که به معنی شهر آخر بوده و به مرور به بن فهل، بن فول، بن فور، بن پور و بُم پور تغییر پیدا کرده است. البته این روزها فارسی‌زبان‌ها از این محل به اشتباه با نام «بَم پور» یاد می‌کنند.
قلعه بمپور از معروف‌ترین قلعه‌های نظامی آسیا
قلعه بمپور، این بنای کهن که بر اساس منابع تاریخی، روزگاری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قلعه‌های نظامی آسیا و خاورمیانه شناخته می‌شد، عمری ۲هزار ساله دارد و از بالای تپه بمپور، نظاره‌گر گذر روزگار است. البته تپه ۸۰متری بمپور، تپه‌ای طبیعی نیست و به‌صورت مصنوعی ساخته شده است. این تپه باعث می‌شد افراد درون این دژ، به‌طور کامل به منطقه‌های اطراف خود مشرف باشند و نزدیک‌شدن هیچ مهاجمی از چشم آن‌ها دور نماند. از طرفی دیگر این ارتفاع، دسترسی و نفوذ دشمنان به قلعه را بسیار سخت می‌کند.
دلیل اهمیت قلعه بمپور
قلعه بمپور در طول تاریخ از نظر نظامی اهمیت بسیاری داشت و به دلیل اینکه در مکان استراتژیکی قرار گرفته بود، به‌عنوان معروف‌ترین قلعه بلوچستان شناخته می‌شد و همیشه در برابر هجوم دشمنان مقاومت می‌کرد. این قلعه برای سال‌های طولانی مرکز حکومت منطقه کرمان و بلوچستان بوده و به‌عنوان هویت و شناسنامه سرزمین بلوچستان از موجودیت این خطه دفاع کرده است. نکته جالب دیگر درباره کهن دژ بمپور، فاصله ۲کیلومتری آن با رود بمپور است که باعث می‌شود، ارزش مکانی قلعه بیشتر شود. این بنای قدیمی از آثار ملی ایران نیز به حساب می‌آید و در تاریخ ۱اردبیهشت۱۳۴۵ با شماره ۵۵۹، ثبت شد.
سرگذشت پرفراز و نشیب قلعه بمپور
داستان قلعه بمپور از دوره ساسانیان شروع می‌شود، همان زمانی که این بنای تاریخی روی تپه بمپور در اطراف شهر بمپور ساخته شد. البته هنوز به طور قطع مشخص نشده است که این کهن دژ، دقیقاً در دوران ساسانیان ساخته شده باشد؛ اما منابع مختلف تاریخی با بررسی‌هایی که انجام داده‌اند، فعلاً به این نتیجه رسیده‌اند که این سازه قدیمی در زمان ساسانیان یا اشکانیان بنا شده باشد. هرچند برخی منابع نیز بیان کرده‌اند که زمان بنای قلعه بمپور، در سده چهارم هجری بوده و در زمان سلجوقیان هم از آن استفاده می‌شده است.
کاوش‌های انجام‌شده در قلعه بمپور
با وجود همه این داستان‌ها، بعضی از مردم بلوچستان این باور را دارند که این قلعه در زمان فرمانروایی نادرشاه افشار بنا شده است؛ اما بررسی‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که دژ بمپور بسیار کهن‌تر از چیزی است که این افراد عقیده دارند. به‌عنوان مثال در سال ۱۹۶۶ میلادی، باستان‌شناسی انگلیسی به نام بئاتریس دوکاری، کاوش‌هایی در قسمت‌هایی از سراشیبی تپه زیر قلعه بمپور انجام داد و آثاری از دوره‌های ابتدایی تاریخ انسان از آنجا به دست آورد. ایشان درباره کاوش‌های خود در این قلعه و اطراف آن چنین بیان می‌کند:
«اشیا و ظروف به‌دست‌آمده در تپه باستانی بمپور از نظر تاریخی، تمدن اولیه سرزمین بلوچستان غربی را در این منطقه ثابت می‌کند. این تمدن به منزله واسطه‌‌ای میان تمدن‌های غربی ایران و تمدن کهن سند پاکستان بوده است.»
آن‌گونه که دوکاری عنوان می‌کند قدمت سفال‌های به‌دست‌آمده از کاوش‌های قلعه بمپور به ۲۷۰۰ سال قبل از میلاد باز می‌گردد و نشان می‌دهد که این مکان، در گذشته‌های بسیار دور آباد بوده و به‌تدریج خشک شده و آبادانی خود را از دست داده است. از طرف دیگر فردی به نام فرانسوا بالسانی، محقق فرانسوی و معاون آکادمی امور دریاهای فرانسه، که در سال ۱۳۳۴ از این مکان تاریخی دیدن کرده بود، اعتقاد داشت که آثار به‌دست‌آمده از قلعه بمپور بر اساس نظر متخصصان موزه لوور فرانسه، به دوره ساسانیان مربوط است.
مرگ قلعه بمپور
به هرحال، با وجود همه این اظهارنظرها و گذشته پر فراز و نشیب قلعه نظامی و حکومتی بمپور، این مکان قدیمی تا دوره معاصر نیز میزبان افرادی بوده و برخی در آن زندگی می‌کرده‌اند. دوره حیات قلعه تا زمان قاجار ادامه پیدا کرده بود؛ اما در این زمان بارها افراد حکومتی به آن حمله کردند و آن را به توپ بستند. تا اینکه قلعه در برابر این حمله‌ها طاقت نیاورد و در نهایت تسلیم و برای همیشه خاموش شد. گفته می‌شود در سال ۱۲۵۷، آقاخان محلاتی با حمایت محمد علی خان، حاکم بمپور و همراهی حبیب الله خان شاهسون، امیر توپخانه ارتش قاجار، شورشی را به سوی قلعه ترتیب می‌دهند و آن را به توپ می‌بندند و باعث ایجاد صدمه‌های جدی در قلعه می‌شوند. در مرحله بعد، در سال ۱۳۰۷ گروه نیروی نظامی دیگری با فرماندهی امان الله خان جهانبانی قلعه را دوباره به توپ بست و این بار این دژ کهن، نتوانست در برابر این حمله‌ها مقاومت کند و به‌طور کلی ویران شد.
قلعه بمپور در دوره کنونی
امروزه قلعه بمپور متروک است و بدون حفاظ زیر باد و آفتاب و باران به انتظار فرزندان سرزمینی نشسته که روزگاری از آن‌ها محافظت می‌کرد تا دوباره جانی به تن خسته آن ببخشند. البته در سال‌های گذشته، بخش‌هایی از ورودی قلعه مرمت شد و مسیرهایی نیز برای بازدید گردشگران در آن در نظر گرفته شد؛ اما هنوز تا مرمت نهایی و حیات دوباره قلعه راه طولانی باقی مانده است.
قلعه بمپور سازه ای محکم از خشت و گل
قلعه بمپور ساخته‌شده از خشت خام و گل رس است و می‌توان معماری آن را از دو نظر بررسی کرد؛ یکی از نظر ارتفاع و دیگری از نظر کاربری بخش‌های مختلف بنا.
ارگ بمپور از نظر ارتفاعی دو بخش دارد، یک بخش با ارتفاع کمتر و بخشی با ارتفاع بیشتر که این قلعه را به دو تکه مختلف تقسیم می‌کند. بخش اول که قسمت کم‌ارتفاع‌تر قلعه است، شامل در ورودی می‌شود و در بخش شرقی آن قرار دارد و با چندین برج احاطه شده است. در کنار در ورودی چند اتاق و یک اصطبل قرار دارد و یک چاه نیز در این بخش کم ارتفاع به چشم می‌خورد. این چاه به شکل یک زیرزمین یا نقب ساخته شده و راهی به بیرون از بنا داشته است. افراد در زمان محاصره یا حمله دشمن از این چاه برای ارتباط‌گرفتن با بیرون استفاده می‌کردند.
قسمت دوم قلعه که بخش مرتفع‌تر آن است، به محل زندگی حاکم، فرماندهان و افراد ویژه اختصاص داشته و دیده‌بانی نیز از این بخش صورت می‌گرفته است. این قسمت بر همه بخش‌های قلعه و اطراف آن احاطه داشته و دارای دیوارها و برج‌های سوراخ‌داری بوده که از طریق آن‌ها به سمت دشمن تیراندازی می‌کردند.
کاربری قلعه بمپور
حال اگر بخواهیم معماری قلعه را از دید کاربری بررسی کنیم به سه قسمت مختلف بر‌می‌خوریم:
- قسمت انتهایی آن که کار محافظت از قلعه را بر عهده داشت و شامل دیوارهای اصلی، درهای خروج و ورود و چندین برج و بارو می‌شد.
- قسمت میانی یا قسمت وسط که خانه‌های مسکونی در آن قرار داشت و با برج و بارو از آن‌ها محافظت می‌شد.
- قسمت بالایی که محل زندگی حاکم، فرماندهان و افراد ویژه بود و برج‌ها و باروهای دیده‌بانی نیز در این قسمت قرار داشت. همچین همانند بخش کم‌ارتفاع، در بخش بالایی نیز چاهی عمیق وجود دارد که آن نیز به بیرون از قلعه راه داشته و برای فرار حاکم و فرماندهان در شرایط ویژه از آن استفاده می‌شده است.
مسیر دسترسی به قلعه بمپور
برای رسیدن به قلعه بمپور که یکی از جاهای دیدنی سیستان و بوچستان محسوب می‌شود، باید راهی این استان تاریخی شوید. مسیر جاده ایرانشهر یا جاده بمپور اسپکه را در پیش بگیرید تا به شهر بمپور برسید. در شهر بمپور سراغ جاده بمپور خیرآباد را از محلی‌ها بگیرید تا شما را به مسیر رسیدن به قلعه بمپور برساند. اگر هم در سفر به این شهر به دنبال اقامت هستید، می‌توانید شب‌مانی در شهر ایرانشهر را تجربه کنید. فاصله بمپور تا ایرانشهر ۲۴ کیلومتر است؛ بنابراین می‌شود صبح از قلعه بمپور و دیگر دیدنی‌های این شهر بازدید کنید و غروب برای اقامت راهی ایرانشهر شوید.
| هزینه ورودی | رایگان |
| ساعت بازدید | ۲۴ساعته |
| آدرس | سیستان و بلوچستان، ۲۲ کیلومتری غرب ایرانشهر، یک کیلومتری شمال شهر بمپور |
به همراه شما سری به یکی از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان زدیم و با سرگذشت قلعه بمپور، یکی از مهم‌ترین قلعه‌های ایران در طول تاریخ بیشتر آشنا شدیم. اگر تاکنون به دلایل مختلف از این استان زیبا دیدن نکرده‌اید، به شما توصیه می‌کنیم در اولین‌فرصت راهی این خطه زیبای کشورمان شوید تا با دیدن جاذبه‌هایی مانند قلعه ناصری ایرانشهر، گورستان اسپیدژ، غار ملا سليمان، رودخانه باهوکلات و دریاچه جازموریان شگفت‌زده شوید. ما و همراهان ره بال آسمان را از تجربه‌های سفرتان بی‌خبر نگذارید.