مسجد عتیق شیراز | مسجدالاقصای ایرانیان

با گسترش اسلام در ایران در هر دوران مساجدی را ساخته‌اند که نمونه‌ای از معماری اسلامی و ایرانی است. مسجد عتیق شیراز از آن دسته بناهایی است که مثل آن را در کمتر جایی دیده‌اید. معماری این مسجد و بخش‌های دیدنی‌اش هر بیننده‌ای را متحیر می‌کند. اگر قصد سفر به شیراز را دارید، بازدید از این بنا را در برنامه‌هایتان بگذارید.

مسجد عتیق شیراز کجاست؟

این مسجد در یکی از شناخته‌ترین بخش‌های شیراز است. همسایگی با حرم شاهچراغ دسترسی به این بنا را آسان کرده است. فقط باید تابلوهایی که شما را به‌سمت حرم راهنمایی می‌کند، دنبال کنید. به شاهچراغ که رسیدید، می‌توانید از در ورودی در ضلع شرقی حرم، به صحن مسجد عتیق بروید.

معرفی مسجد عتیق شیراز

بعد از روی‌آوردن مردم به دین اسلام ساخت مساجد هم افزایش یافت. هرکدام از مساجد تاریخی نمونه برجسته‌ای از معماری زمان خود را به تصویر کشیده است. امروزه مسجد عتیق شیراز مقصد گردشگرهایی است که برای تماشای بناهای قدیمی مشتاق هستند. این بنا را به اسم «مسجد آدینه» هم می‌شناسند. مسجد جامع عتیق شیراز قدیمی‌ترین مسجد شهر است و برای شیرازی‌ها اهمیت بسیاری دارد.

تاریخچه مسجد عتیق شیراز

ساخت مسجد عتیق به دوره صفاریان و زمان حکومت عمرولیث صفاری می‌رسد. او دومین حاکم این سلسله بود و از سال 257 هجری شمسی تا سال 278 هجری شمسی فرمان‌روایی می‌کرد. با توجه به گسترش دین اسلام و توجه مردم به این دین، عمرولیث تصمیم گرفت عبادتگاه جدیدی بسازد. در آن زمان نمی‌دانست که این بنا بعدها یکی از شاهکارهای معماری می‌شود. به دستور او مسجد جامع عتیق شیراز را در محلی ساختند که ویرانه‌ای از یک عبادتگاه وجود داشت. باستان‌شناس‌ها احتمال می‌دهند که بنای قبلی بقایایی از آتشکده بوده است؛ اما اطلاعات دقیق‌تری از دوره ساخت آن ندارند.

در کتاب‌ها و سفرنامه‌های متعددی درباره این مسجد شگفت‌انگیز نوشته‌اند که نشان از قدمت طولانی آن دارد. «مقدسی» یکی از جهانگردهای معروف در قرن چهارم هجری قمری بود. او بعد از بازدید از مسجد جامع عتیق، آن را مسجدی بی‌نظیر در هفت اقلیم معرفی کرده است. همچنین «ابن‌بطوطه» جهانگرد مشهور در قرن هشتم هجری در سفرنامه‌اش درباره این مسجد مطالب جالبی نوشته است. او می‌گوید: «مسجد عتیق شیراز از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد در جهان است.» در طی این سال‌ها بنای مسجد عتیق را چندین بار مرمت کرده‌اند. مسجد عتیق یکی از آثار ملی و ارزشمند ایران است و آن را در سال 1310 به ثبت ملی رسانده‌اند.

مسجد عتیق مکانی برای گردهمایی عالمان

کاربرد مسجد عتیق فقط به محلی برای برپایی نماز ختم نمی‌شد. این مسجد یکی از اصلی‌ترین مکان‌ها برای گردهمایی مسلمان‌ها و انجام امور دینی بود. تا اندازه‌ای که آن را پایگاه مذهبی و اجتماعی شهر شیراز می‌دانستند. گاهی بزرگان برای حل مسائل و مشکلات در این مکان جمع می‌شدند و گفت‌وگو می‌کردند. از دیگر فعالیت‌های مهم در این مسجد تحریر قرآن بود. مشهورترین خطاط‌ها وظیفه تحریر قرآن را در آن دوره بر عهده داشتند.

مسجد عتیق محل اجتماع حافظان و مفسرها بود. در دین اسلام مساجد همیشه اصلی‌ترین پایگاه‌ برای مسلمان‌ها هستند. بعد از انقلاب اسلامی بخشی از مسجد عتیق را برای رسیدگی به دیگر کارهای دینی اختصاص داده بودند. در سال 58 شبستان شرقی مسجد علاوه بر برپایی نماز، محلی برای انجام کارهای فرهنگی بود.

ارادت حافظ شیرازی و مسجد جامع عتیق

«حافظ شیرازی» یکی از افراد بزرگی بود که به این مسجد می‌رفت و راه‌ورسم علم و دین را می‌آموخت. حتی در نوشته‌های تاریخی هم به این موضوع اشاره کرده‌اند. «امین احمد رازی» تذکره‌نویس‌ و ادیب ایرانی بود و در قرن یازدهم هجری شمسی زندگی می‌کرد. او در کتاب چهارجلدی «هفت اقلیم» مطالبی درباره این موضوع نوشته است. رازی می‌گوید مسجد عتیق همان مسجدی است که حافظ شب‌های جمعه در آن قرآن تلاوت می‌کرد. حافظ برای گذراندن زندگی کارهای حکومتی را هم بر عهده می‌گرفت. بعضی از محقق‌های ادبی می‌گویند که «شاه اسحاق اینجو» اداره دارالمصحف را به او داده بود.

معماری مسجد عتیق شیراز

همان طور که گفتیم قبل از ساخت مسجد عتیق، بنای دیگری در آن مکان وجود داشت. حتی برای ساخت بنای جدید از نقشه بنای قبلی الهام گرفته بودند. خیلی‌ها هم معتقد هستند که عمرولیث فقط بنای قبلی را مرمت کرده است؛ البته در دوره‌های مختلف بخش‌های تازه‌ای به بنای مسجد اضافه کرده‌اند. مسجد عتیق معماری کم‌نظیری دارد. هر گوشه از آن را با اصول مختلفی مثل گچ‌بری، مقرنس‌کاری، سنگ‌بری و کاشی‌کاری تزئین کرده‌اند.

بخش های دیدنی مسجد عتیق شیراز

جزئیات و ریزه‌کاری‌ها جلوه مسجد جامع عتیق شیراز را دوچندان کرده است. خوب است بدانید هیچ قسمت از مسجد را بدون تزئین رها نکرده‌اند. همین مسئله نشان می‌دهد که معماری، هنری اصیل در ایران است و از قدیم به آن اهمیت زیادی می‌دادند. یادتان نرود قبل از بازدید از بخش‌های مختلف مسجد دوربین عکاسی‌تان را آماده کنید.

ورودی‌های مسجد عتیق شیراز

یکی از ویژگی‌های این بنا داشتن درهای ورودی متعدد است که همه را متعجب می‌کند. در اطراف بنای اصلی، شش در ورودی ساخته‌اند. هرکدام از این درها به یک سمت از شهر راه دارند و مردم به‌راحتی می‌‌توانند به مسجد دسترسی داشته باشند. یک در ورودی در ضلع شمالی و هم‌جهت با قبله است و دری دیگر در ضلع جنوبی مسجد ساخته‌اند. هرکدام از ضلع‌های شرقی و غربی هم دو در ورودی دارند. بخش شرقی مسجد پشت به آفتاب است. هر صبح با طلوع خورشید ضلع غربی غرق در نور می‌شود و زیبایی مسجد به اوجش می‌رسد.

حیاط و حوض مسجد

مسجد عتیق صحنی دل‌گشا دارد که آن را با سنگ‌های مرمر سنگ‌فرش کرده‌اند. بنای خدایخانه با معماری جذابش در قلب حیاط خودنمایی می‌کند. کنار آن حوضی بزرگ و چندضلعی ساخته‌اند که بازتاب تصویر آسمان در آن زلالش پیداست؛ البته تاریخ ساخت این حوض‌ مشخص نیست. نزدیکی حوض به شبستان باعث شده است که نمازگزارها بتوانند با آب جاری در آن وضو بگیرند.

دیگر بخش‌های اصلی مثل شبستان‌ها، ایوان‌ها و طاق‌نماها دورتادور حیاط مرکزی است. به همین خاطر در وسط بنا فضای بزرگی هست که مردم در مراسم‌‌های مختلف در آنجا جمع می‌شوند. اگر آسمان گرفته بود و ابرها قصد بارش داشتند، به این مسجد سری بزنید. بارش باران در صحن مرمری مسجد تماشایی است.

خدایخانه یا دارالمصحف

تاریخچه ساخت دارالمصحف در مسجد عتیق شیراز

وجود خدایخانه یا دارالمصحف یکی از ویژگی‌هایی است که مسجد عتیق شیراز را از دیگر مساجد قدیمی متمایز کرده است. ساخت این بنا به نیمه‌های قرن هشتم هجری و دوره حیات حافظ شیرازی می‌رسد. در آن زمان شخصی به اسم شاه اسحاق اینجو حکم‌رانی می‌کرد. او از مشهورترین فرما‌نرواهای آل اینجو بود که در اواخر دوره ایلخانی حکومت فارس را بر عهده داشت. شاه اسحاق دستور ساخت دارالمصحف را داد. سازه خدایخانه را از جنس سنگ و گچ است و مقاومت خوبی دارد. این بنا را فقط یک بار و در سال 1315 بازسازی کرده‌اند.

معماری بنای خدایخانه

این بنای زیبا پلانی چهارضلعی دارد که درازایش 12 متر و پهنایش به 10 متر می‌رسد. در هر رأس ستون‌های گرد و بزرگی ساخته‌اند که مثل برج‌های قلعه است. پایه‌ ستون‌ها از جنس سنگ است و با آجر بدنه آن را تزئین کرده‌اند. بین هر دو رأس در درازای بنا چهار ستون کوچک‌تر و در پهنا دو ستون استوار هستند. در وسط سازه اتاقی با مساحت ۸ در ۶ متر وجود دارد و چهارطرف آن ایوان است. دو ایوان شمالی و جنوبی ورودی‌های خدایخانه هستند. در دو ضلع شرقی و غربی خدایخانه دو سنگ مشبک گذاشته‌اند.

از زیبایی‌های دیگر دارالمصحف، کتیبه‌ای قدیمی است که بخش بالایی بنا را پوشانده است. این اثر یادگار «پیر یحیی جمالی صوفی»، از خوش‌نویس‌های خوش‌نام قرن در هشتم هجری شمسی است. او آیا ت قرآن را با خط ثلث روی کاشی‌های آبی حک کرده‌ است. تضاد رنگ کاشی‌ها با آجرهای قهوه‌ای بدنه، جلوه‌ای چشم‌نواز دارد.

کاربرد خدایخانه در مسجد عتیق شیراز

این مکان را برای افرادی ساخته بودند که وظیفه تحریر قرآن را بر عهده داشتند. کاتبان و حافظان در دارالمصحف جمع می‌شدند. حافظان آیات قرآن را تلاوت می‌کردند و خطاط‌ها آن‌ها را روی کاغذها و ورق‌های پوستین می‌نوشتند. در داخل بنا قرآنی 30جزئی وجود داشت که مربوط به دوره «شاه اسمائیل صفوی» بود. در گوشه صفحه‌های آن، اسم مسجد عتیق را نوشته بودند. امروزه این کتاب و دیگر قرآن‌های یک جزئی دارالمصحف در موزه پارس یا همان باغ نظر شیراز است.

در قدیم خدایخانه کعبه‌ای نمادین برای آموزش به حجاج بود. به‌خاطر مشکلات موجود در آن دوره، روحانی‌ها نمی‌توانستند حجاج را همراهی کنند. به همین خاطر قبل از سفر اعمال حج را در این مسجد به آن‌ها آموزش می‌دادند.

دیوار ندبه

دیوار ندبه یکی دیگر از بخش‌های مسجد جامع عتیق شیراز است که روایت‌های جالبی درباره آن گفته‌اند. برای دیدن این بخش خودتان را به ضلع جنوبی برسانید. تفات این دیوار با دیگر دیوارها علامت تک پیک یا سروی است که در بالای آن جاگذاری کرده‌اند. عده‌ای می‌گویند دیوار ندبه، مکانی است که «بُراق» یا همان مرکب آسمانی در شب عروج پیامبر از آنجا حرکت کرد. دیوار غربی «مسجد القصی» هم از دیگر مکان‌هایی است که آن را به دیوار ندبه می‌شناسند.

دروازه دوازده امام از دیگر بخش‌ها در مسجد عتیق شیراز

دروازه دوازده امام در ضلع شمالی مسجد است و رو به قبله است. جاذبه‌های زیادی در این قاب تماشایی وجود دارد. این دروازه را با اصول مقرنس‌کاری و کاشی‌های رنگی تزئین کرده‌اند. یادتان باشد نقش‌ونگار این کاشی‌ها سوژه جذابی برای عکاسی هستند. می‌شود روی جرزهای دوطرف در اسامی دوازده امام را دید و به همین خاطر آن را به این اسم می‌شناسند. در بخش بالایی در، کتیبه‌ای از دوره صفوی به یادگار مانده است که از آثار «علی جوهری» است. روی این کتیبه تاریخ 1301 هجری قمری را حک کرده‌اند. این تاریخ یکی از زمان‌های بازسازی بنای مسجد را یادآوری می‌کند. کنار دوازده امام، شبستان کوچکی هست که در آن محرابی از جنس سنگ ساخته‌اند. آیات قرآن حک‌شده زیبایی محراب را دوچندان کرده‌اند. چند سالی است که این شبستان محل رسیدگی به امور مسجد عتیق است.

طاق مروارید

طاق‌نمای بلندی در ضلع شمالی است که به آن طاق مروارید می‌گویند. مقرنس‌کاری‌ها و آجرکاری‌های این طاق دست کمی از ارزش مروارید ندارد. دو گلدسته بزرگ روی طاق جا خوش کرده‌اند. در سمت غرب طاق دالانی هست که به در دوازده امام می‌رسد. از سمت شرقی طاق هم می‌توانید به شبستان بزرگ مسجد بروید.

شبستان های مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد عتیق چهار شبستان دارد. برای بازدید از شبستان اصلی مسجد به ضلع غربی حیاط بروید. این شبستان پنج در آهنی دارد و محراب سنگی زیبایی در آن ساخته‌اند. در بخش جنوبی حیاط، شبستانی باریک هست. از کنار دروازه امام هم می‌توانید به شبستان دیگر مسجد در بخش شمالی دسترسی پیدا کنید. آخرین شبستان در ضلع شرقی است که در سال‌های قبل در آن نماز اقامه می‌کردند؛ اما متأسفانه فقط مخروبه‌ای از آن باقی مانده است. آخرین دفعه‌هایی که از این مکان استفاده کرده‌اند به سال 1361 خورشیدی برمی‌گردد. در آن دوره این شبستان، کانون فرهنگی مسجد بود.

محراب ها

محراب‌ها از اصلی‌ترین اجزای مسجد عتیق شیراز هستند. مسجد عتیق سه محراب تماشایی دارد. اگر به شبستان اصلی بروید، محرابی از جنس آهن و سنگ مرمر می‌بینید. کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌های نفیس، این سازه را ارزشمند کرده‌اند. روی کاشی‌ها احادیثی از پیامبر و 13 آیه قرآن را با خط ثلث و نسخ نوشته‌اند.

شبستان جنوبی مسجد محرابی تماشایی دارد که مقرنس‌کاری‌های شگفت‌انگیزی را در خودش جای داده است. در دو طرف منبر دو ستون سنگی مارپیچ هست که شکوه و عظمتش را باید از نزدیک ببینید. کاشی‌های آبی محراب حس پاکی و معنوی مسجد را بیشتر کرده‌اند. نزدیک محراب منبری قدیمی است که  13 پله چوبی دارد. برای بازدید از محراب بعدی به شبستان شمالی بروید. این محراب هم از جنس سنگ مرمر است. اطراف آن کتیبه‌ها و نقش‌های حک‌شده چشم‌نوازی می‌کنند.

رواق های مسجد عتیق شیراز

یکی از زیباترین رواق‌ها در مسجد عتیق شیراز در ضلع غربی است که انتهایش به شبستان جنوبی می‌رسد. این رواق 10 دهانه دارد که پرسپکتیو زیبایی از معماری مسجد را نمایش می‌دهد؛ البته بخشی‌هایی از آن رو به تخریب است که باید برای مرمت‌کردن آن دست بجنبانند.

رواق‌ ضلع شرقی مسجد، سه دهانه با طاق‌نماهای پهن‌تر و بلندتر دارد. این رواق دارای هشت طاق‌نمای کوچک است که نیمی از آن در راست و باقی آن‌ها در سمت چپ هستند. پشت طاق‌نماهای سمت چپ ایوان کوچکی وجود دارد. یکی از طاق‌نماهای سمت راست درِ ورودی مسجد است. این بخش هم از تزئینات بی‌بهره نمانده است و کتیبه‌های روی دیوار توجه همه را به خودشان جلب می‌کنند.

مرمت‌سازی مسجد عتیق در دوره‌های مختلف

هر بنایی بعد از چندین سال نیاز به مرمت و بازسازی دارد. مسجد عتیق را هم مثل دیگر بناها چندین بار بازسازی کرده‌اند. اولین مرمت‌های مسجد به دوره اتابکان فارس در قرن ششم هجری قمری برمی‌گردد. در آن زمان حکومت سلجوقی دیگر قدرتی در فارس نداشت. «شاهرخ گورکانی» بزرگ‌ترین شاه تیموریان در سال 793 هجری شمسی حکومت فارس را به پسرش «سلطان ابراهیم میرزا» داد. سلطان ابراهیم در مدت‌زمان حکومتش قسمتی از مسجد عتیق را بازسازی کرد.

بخشی از مرمت مسجد مربوط به دوره صفوی است. در سال 1000 هجری شمسی درها و کتیبه‌های ضلع شمالی مسجد را مرمت کردند. اداره باستان‌شناسی با کمک مردم در سال 1315 بازسازی مسجد عتیق را بر عهده گرفتند. مرمت ضلع جنوبی مسجد را هم در سال 1348 هجری شمسی انجام دادند.

باور های افسانه ای درباره مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق برای شیرازی‌ها از جنبه‌های مختلفی ارزشمند است؛ البته باورها و خرافه‌های قدیمی هم بی‌تأثیر نیست. خیلی‌ها باور دارند که عصای حضرت موسی در زیر سازه دارالمصحف است. عده‌ای مسجد عتیق را قبله اول مسلمان‌ها یا همان مسجد الاقصی می‌دانند. بعضی‌ها هم می‌گویند که حضرت عیسی به همراه اسرافیل و میکاییل در این مسجد نزول پیدا کرد. خیلی از این باورها قطعی نیست؛ اما از نسل‌های گذشته نقل‌قول می‌شود.

جاهای دیدنی اطراف مسجد عتیق شیراز

در وصف جاذبه‌های شیراز همین جمله کافی است که می‌گوید: «خوشا شیراز و وضع بی‌مثالش.» برای بازدید از دیدنی‌های شیراز باید چندروزی مهمان این شهر باشید. تعدادی از معروف‌ترین جاهای دیدنی شیراز فاصله زیادی با مسجد عتیق ندارند. به همین خاطر می‌توانید بعد از بازدید از مسجد به آن‌ها هم سری بزنید.

حرم شاهچراغ

نمی‌شود تا شیراز رفت و از شاهچراغش دیدن نکرد. این آرامگاه فقط یک زیارتگاه نیست. بنای تاریخی حرم شاهچراغ از نظر معماری ارزش زیادی دارد. «حضرت شاهچراغ» یکی از فرزندهای امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است. صحن دل‌گشایش میزبان زائرهایی است که در هوای زیارت امام رضا (ع) را کرده‌اند؛ اما برای رفع دل‌تنگی به شاهچراغ پناه برده‌اند. حرم شاهچراغ کنار مسجد عتیق شیراز است. می‌توانید از ضلع شرقی حرم به مسجد بروید.

حمام وکیل

شیراز یادآور حاکم‌های بزرگی مثل کریم خان زند است. حمام وکیل شیراز از زیباترین بناهایی است که ساختش به همان دوره برمی‌گردد. گچ‌بری‌ها و نقش‌ونگارهای حمام وکیل زیبایی برجسته‌ای دارد. امروزه این حمام را به موزه مردم‌شناسی شیراز تبدیل کرده‌اند. مجسمه‌ها و آثار موجود در آن قصه‌ای از دوران قدیم شیراز را روایت می‌کند که شنیدنی است.

بازار وکیل از جاهای دیدنی اطراف مسجد عتیق شیراز

اگر دلتان می‌خواهد با حال‌وهوای قدیم شیراز آشنا بشوید، بازدید از بازار وکیل را از دست ندهید. بازار وکیل اصلی‌ترین بخش بازرگانی در شیراز است. حجره‌های بزرگ و کوچکش هنوز هم بااصالت هستند. در هر راسته که بروید می‌توانید حجره‌های فرش‌فروشی، پارچه‌فروشی، مسگرها، صنایع‌دستی و… را ببینید.

بهترین زمان بازدید

یکی از بهترین زمان‌ها برای شیرازگردی و بازدید از جاهای دیدنی شیراز بهار است. می‌توانید قبل از ظهر یا عصرهای بهاری به بازدید از مسجد عتیق شیراز بروید؛ البته درهای مسجد همه‌روزه از ساعت ۸ صبح تا ۸ شب باز هستند. مسجد عتیق هنوز هم مثل روزهای گذشته محلی برای تجمع مسلمان‌ها است. در ظهر و غروب نمازگزارها برای اقامه نماز به این مسجد می‌روند.

اطلاعات بازدید مسجد عتیق شیراز

آدرس	استان فارس، شهر شیراز، بلوار سیبویه، خیابان حضرتی، جنب حرم شاهچراغ، مسجد عتیق شیراز.
ساعات بازدید	همه‌روزه از ۸ صبح تا ۸ شب
هزینه بازدید	رایگان

مسیر دسترسی

مسجد جامع عتیق یکی از جاهای دیدنی شیراز است. برای بازدید از این مسجد باید به جنوب ایران و استان فارس بروید. اگر مبدأ حرکتتان تهران باشد، خودتان را برای رانندگی طولانی در این مسیر آماده کنید. فاصله تهران تا شیراز حدود 930 کیلومتر است. اگر مسیرها شلوغ نباشد، 10ساعته به آنجا می‌رسید؛ البته برای راحتی بیشتر می‌توانید از هواپیما یا قطار استفاده کنید.

دست‌یابی به مسجد جامع عتیق شیراز با خودروی شخصی

بعد از رسیدن به شیراز از غرب شهر به‌سمت بلوار باران بروید. بعد از پشت‌سرگذاشتن یک کیلومتر در آزادگان به‌سمت بلوار مدرس تغییر مسیر بدهید. 400 متر که جلو رفتید، به‌سمت چپ بپیچید و مسیر مستقیم را ادامه بدهید. بعد از گذشتن از بلوار مدرس به بلوار زند می‌رسید. در ادامه مسیر باید از بازار زندیه، بلوار کریم خان زند و خیابان پیروزی بگذرید. بعد از خیابان پیروزی، پارکینگ عمومی استقبال را می‌بینید. به چپ بپیچید و بعد از 120 متر مسیرتان را به‌سمت راست تغییر بدهید. کمی جلوتر فروشگاه هیپکوتجهیز توجهتان را جلب می‌کند. دوباره مسیر راست را انتخاب کنید. این خیابان در انتها به حرم شاهچراغ شیراز می‌رسد. مسجد جامع عتیق در سمت شرقی حرم است. برای دسترسی به این مسجد می‌توانید از نقشه بالا (گوگل‌مپ) یا دیگر برنامه‌های مسیریابی استفاده کنید. نشانگر روی نقشه را دنبال کنید و به مقصد برسید.

دسترسی به مسجد جامع عتیق با وسایل نقلیه عمومی

با استفاده از مترو می‌توانید بی‌دردسر به مسجد عتیق شیراز بروید. ایستگاه زندیه، نزدیک‌ترین ایستگاه به این مکان است. در این ایستگاه پیاده بشوید و باقی مسیر را با تاکسی‌ها پشت‌ سر بگذارید. استفاده از اتوبوس‌های شهری هم گزینه خوبی برای دسترسی به مسجد است. مسافرهایی که قصد رفتن به مسجد را دارند، بین بلوار زینبیه و چهارراه مشیر پیاده می‌شوند.

مسجد عتیق شیراز از دیدنی‌ترین مساجد ایران است که جاذبه‌های شگفت‌انگیزی دارد. از این سفر مجازی با ره بال آسمان لذت برده‌اید؟ اگر در سفرهای قبلی از این مسجد دیدن کرده‌اید، برای شنیدن نظرهایتان مشتاق هستیم. در کامنت‌ها برایمان بنویسید.