رصد خانه مراغه | اولین و بزرگترین رصدخانه ایران

رصدخانه مراغه یکی از بناهای تاریخی و علمی ایران است. این مجموعه را می‌توان یک مرکز علمی بزرگ نامید که امکانات آن فقط محدود به رصدخانه نبوده است. شما می‌دانید چه کسی این مجموعه علمی بزرگ را ساخته است؟ برای آشنایی با رصد خانه مراغه و ویژگی‌های آن، ادامه مطلب را دنبال کنید.

مراغه کجاست؟

مراغه یکی از شهرهای بزرگ استان آذربایجان شرقی است. این شهر یکی از مهم‌ترین شهرهای تاریخی در شمال غرب ایران است و از نظر گردشگری اهمیت خاصی برای استان آذربایجان شرقی دارد. این شهر از دوران قبل از اسلام یکی از شهرهای آباد ایران بوده است؛ ولی دوران اوج پیشرفت و شکوه آن را می‌توان در قرن‌های ۱۳ میلادی دانست. مراغه جاذبه های گردشگری بسیار متنوعی دارد و دارای ۳۰۰ اثر ثبت شده ملی است.

مراغه از زمانی که به‌عنوان پایتخت ایلخانان انتخاب شد به اوج شهرت خود رسید. به دلیل اینکه این شهر پایتخت ایلخانان بوده جاذبه های تاریخی متعددی دارد و از نظر تاریخی و معماری بسیار پر اهمیت است. از جمله جاذبه های تاریخی این شهر آباد می‌توان به گنبد سرخ، گنبد کبود، گنبد غفاریه، رصدخانه مراغه و معبد مهر مراغه اشاره کرد. علاوه بر جاذبه های تاریخی این شهر از نظر طبیعی هم جاذبه‌های متعدد و متنوعی دارد. اگر فرصت پیش آمد و به مراغه سفر کردید، حتماً برای بازدید از رصدخانه مراغه وقت بگذارید. در ادامه یکی از مهمترین جاهای دیدنی مراغه را به شما معرفی می کنیم.

رصد خانه مراغه کجاست؟

رصدخانه مراغه یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر مراغه است. این رصدخانه قدیمی و شگفت‌انگیز در زمان هلاکوخان و تحت نظر خواجه نصیرالدین طوسی ساخته شده است. البته امروزه این رصدخانه مثل دوران اوج و شکوه خود باقی نمانده و فقط بخش‌های کمی از آن مانده که می‌توانید بازدید کنید. با وجود این، حتی از روی خرابه‌های آن هم می‌توانید بفهمید که چه سازه شگفت‌انگیزی بوده است. اگر از علاقه‌مندان به تاریخ و البته نجوم هستید، فرصت سرزدن به رصدخانه مراغه را از دست ندهید.

در واقع ستاره‌‌ها و صورت‌های فلکی همیشه توجه انسان‌ها را به خود جلب کرده‌اند. بسیاری از دانشمندانی که در زمینه نجوم فعالیت می‌کردند در تلاش بودند تا بتوانند راز و رمز آسمان و ستارگان بی‌شمار آن را کشف کنند. از زمان‌های بسیار دور ستاره‌ها نقش مهمی در زندگی روزمره مردم داشتند و از آن برای جهت‌یابی استفاده می‌کردند. ستاره‌ها حتی در خرافات و افسانه‌ها هم جایگاه خاصی پیدا کرده بودند. رصد خانه مراغه یکی از مهم‌ترین بناهایی است که در ایران برای کمک به دانشمندان ستاره‌شناس و سایر علوم ساخته شده است. یکی از مهم‌ترین کتاب‌های خواجه نصیرالدین طوسی نیز با کمک رصدهایی که در همین رصدخانه صورت گرفته، تألیف شده است.

تمامی این ویژگی‌ها دست به دست هم داده تا رصدخانه مراغه یکی از مراکز علمی مهم ایران در زمان خود باشد.

تاریخچه رصدخانه مراغه

ساخت رصد خانه مراغه در سه‌شنبه چهارم جمادی‌الاول سال ۶۵۷ هجری قمری شروع شده است. این رصدخانه به سفارش و تحت نظر خواجه نصیرالدین طوسی و به دستور هولاکوخان، نوه چنگیزخان مغول ساخته شد. هولاکوخان برای اداره امور این رصدخانه که یک سازمان پژوهشی بزرگ در زمان خود بود، موقوفه‌های خاصی را در نظر گرفته بود.

اما چرا اینجا را یک سازمان پژوهشی بزرگ می‌دانند؟

رصدخانه مراغه فقط برای رصد آسمان نبود. علاوه بر بخش‌هایی که مربوط به نجوم و رصد آسمان بود.جالب است بدانید که خواجه نصیرالدین طوسی یکی از مهم‌ترین آثار خود را که درباره ستاره‌شناسی است با کمک رصدهای انجام‌شده در همین رصدخانه نوشته است. این کتاب زیج ایلخانی نام دارد و در سال ۶۷۰ هجری قمری نوشته شده است. این کتاب چندین قرن یکی از معتبرترین کتاب‌ها در زمینه نجوم بود. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.

علاوه بر این، بیشتر شاخه‌های علوم در این رصدخانه تدریس می‌شد. دانشمندان مشهور آن زمان در این رصدخانه دانش خود را می‌آموختند. مثلاً قطب‌الدین شیرازی که علت اصلی تشکیل رنگین‌کمان را کشف کرده بود یا فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی در این رصدخانه کتاب‌هایی مثل اصول اقلیدس و المجسطی بطلمیوس را تدریس می‌کرد. به همین دلیل از نظر علمی، بسیار حائز اهمیت بود.

در ساخت رصد  خانه مراغه چه کسانی به خواجه نصیرالدین طوسی کمک کرده‌اند؟

خواجه نصیرالدین طوسی برای ساختن این رصدخانه و همین طور برای ساختن ابزارهای مربوط به رصد، از کمک دانشمندان و استادان زمان خود استفاده کرده است. او از این کار چند هدف داشته است. یکی اینکه بتواند دانشمندان فراری را که به خاطر حمله مغول‌ها متواری شده بودند برگرداند و جایی برای اسکان و استفاده از دانش آن‌ها پیدا کند. دوم اینکه می‌خواست یک مرکز علمی ایجاد کند تا دانشمندان از علوم مختلف در کنار هم جمع شوند و دانش خود را به دیگران بیاموزند. برای این که از تبحر همه به‌خوبی استفاده کند هر کدام از دانشمندان را مسئول یک بخش از کار تعیین کرده بود. به‌عنوان مثال او از دانشمندان زیر برای ساخت این رصدخانه کمک گرفته است:

• فخرالدین مراغه‌ای؛
• نجم‌الدین کاتب بغدادی؛
• حسام‌الدین شامی؛
• قطب‌الدین شیرازی؛
• محی‌الدین مغربی؛
• سید رکن‌الدین استرآبادی؛
• نجم‌الدین اسطرلابی؛
• ابن الفوطی کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی بغدادی؛
• صدرالدین علی؛
• اصیل‌الدین حسن؛
• فو من جی دانشمند چینی؛
• و…

جالب است بدانید زمانی که خواجه نصیرالدین نام این دانشمندان را برای همکاری به هلاکوخان و مشاوران و وزیران و پیشنهاد کرد، آن‌ها دلیل انتخاب تک‌تک دانشمندان را پرسیدند و بعد از این که خواجه نصیرالدین طوسی دلیل انتخاب هر کدام را توضیح داد در نهایت هلاکوخان با حضورشان در مجموعه رصدخانه موافقت کرد.

ساخت رصدخانه مراغه و تجهیز آن

ساخت رصدخانه مراغه ۱۳ سال طول کشیده است. بعد از تمام شدن مراحل ساخت آن با تلاش‌هایی که هلاکوخان انجام داد و البته این تلاش‌ها تحت تأثیر خواجه نصیرالدین طوسی بود، ابزارها و تجهیزات لازم برای علم نجوم و بسیاری از کتاب‌های مرتبط فراهم شد. هلاکوخان تحت تأثیر خواجه نصیرالدین طوسی به علم و فرهنگ علاقه‌مند شده بود. به همین دلیل تلاش می‌کرد تا با کمک خواجه نصیرالدین طوسی یک مرکز علمی کامل فراهم کند. همین مسئله باعث شد تا شهر مراغه به یکی از مراکز علمی مهم در زمان خود تبدیل شود. دانشمندان و ستاره‌شناسان فراوانی در این مرکز دور هم جمع شدند و از دانش و اطلاعات هم استفاده می‌کردند.

حتماً برایتان سوال شده که سرنوشت رصدخانه مراغه به کجا رسید؟

رصد خانه مراغه به‌قدری بزرگ و دارای تجهیزات کافی بود که تا سال‌های متمادی آن را به‌عنوان بزرگ‌ترین رصدخانه دنیا می‌شناختند. شاید یک مرکز علمی تا این اندازه باشکوه تا امروز هم در جهان اسلام وجود نداشته باشد. این رصدخانه تا زمان سلطان محمد خدابنده یعنی تا سال ۷۰۳ هجری قمری فعالیت می‌کرد. تقریباً از این موقع بود که کم‌کم به فراموشی سپرده شد. بر اساس نوشته‌های حمدالله مستوفی، رصدخانه مراغه در سال ۷۲۰ تقریباً به یک رصدخانه متروکه و ویران تبدیل شده بود.

در دهه ۵۰ شمسی بود که دکتر پرویز ورجاوند بخش‌هایی از آن را مرمت کرد و کاوش‌هایی درباره آن انجام داد که منجربه کسب اطلاعات بیشتر درباره سازه‌های مختلف آن شد. در حال حاضر بخش‌های کمی از این بنا باقی مانده است و اکنون یک گنبد سفید شبیه بسیاری از رصدخانه‌های مدرن امروزی روی آن ساخته شده است. این گنبد سفید برای جلوگیری از تخریب بیشتر بناست و هیچ شباهتی به سازه اصلی آن ندارد. گنبد جدید رصدخانه مراغه را مهندسان آلمانی ساخته‌اند.

روایت های متعدد درباره چگونگی ساخت رصدخانه

درباره اینکه چرا این رصدخانه ساخته شد دو روایت مهم مطرح می‌شود. یکی اینکه مغولان به ستاره‌شناسی علاقه خاصی نشان می‌دادند. بعد از اینکه هلاکوخان در مراغه در سال ۶۵۷ هجری قمری سکونت پیدا کرد، تصمیم گرفت که با کمک خواجه نصیرالدین طوسی این رصد خانه را بسازد. وی قصد داشت با این کار هم مقام خواجه نصیرالدین طوسی را گرامی بدارد و هم از علم و دانش او در زمینه ستاره‌شناسی استفاده کند. هدف اصلی او این بود که خواجه نصیر در این رصدخانه مطالعه کند و یک زیج جدید بنویسد. زیج کتابی است که منجمان در آن احوال و حرکت ستارگان را که حاصل رصدکردن‌های پی درپی است ثبت می‌کنند.

خواجه نصیرالدین طوسی به هلاکو خان گفت که برای این کار یعنی هم بناکردن رصدخانه و هم نوشتن زیج به ۳۰ سال وقت نیاز دارد؛ اما هلاکوخان اصرار داشت که این کار زودتر انجام شود؛ در نتیجه خواجه‌نصیرالدین توانست آن را در مدت ۱۲ تا ۱۳ سال و طبق برخی منابع تا ۱۵ سال آن را بسازد.

اما روایت دومی که درباره چگونگی ساخت رصدخانه مطرح می‌شود با این روایت متفاوت است. عده‌ای می‌گویند ایده اصلی ساخت این رصدخانه در اصل متعلق به منگوقاآن چهارمین حاکم مغول است. اما اجل به او مهلت نداد و به هلاکوخان وصیت کرد تا این کار را انجام دهد. او در میان پادشاهان مغول به هوش و ذکاوت شهرت داشت.

ویژگی‌های رصدخانه مراغه

پرویز ورجاوند و همکارانش در دهه ۱۳۵۰ شمسی در محوطه این رصدخانه به کاوش پرداختند و از آن زمان قسمت‌های مختلف این رصدخانه شناسایی شده است. قسمت اصلی این رصدخانه یک ساختمان اصلی است که به شکل یک برج استوانه‌ای ساخته شده است. در ساختمان‌های مجاور آن یک کتابخانه و یک محل برای اقامت کارکنان شناسایی شده است. البته امروز چیز زیادی از این ساختمان‌ها باقی نمانده و اخیراً گنبدی برای محافظت از آنچه که از بنا باقی مانده روی آن ساخته‌اند. از میان قسمت‌های مختلف این بنا می‌توان به گزینه‌های زیر اشاره کرد:

• برج مرکزی رصدخانه؛
• کتابخانه؛
• واحدهای مدور پنجگانه؛
• محل سکونت دانشمندان؛
• مدرسه؛
• چاه آب؛
• مسجد؛
• کارگاه دانشمندان (چیزی شبیه آزمایشگاه‌های امروزی).

 قسمت های مختلف رصدخانه مراغه

۱. تپه رصدخانه مراغه

رصدخانه مراغه روی یک تپه واقع شده است. این تپه ۵۱۰ متر طول و ۲۱۷ متر عرض دارد. ارتفاع آن هم تقریباً ۱۱۰ متر است. این تپه در امتداد شمال به جنوب واقع شده است و دو طرف تپه با یک دیوار به عرض یک متر و طول ۱۳۹ متر از هم جدا شده‌اند. بخش‌های مختلف رصدخانه مراغه در نیمه جنوبی ساخته شده است.

 ۲. برج مرکزی رصدخانه

مهم‌ترین و وسیع‌ترین بنایی که در این مجموعه وجود داشته برج مرکزی رصدخانه است. این برج به شکل استوانه‌ای طراحی شده و قطر داخلی آن ۲۲ متر بوده است. دیواره‌های آن نیز ضخامتی به اندازه ۸۰ سانتیمتر داشته‌اند. این‌ها اطلاعاتی است که از طریق کاوش‌های منطقه به دست آمده است. ورودی برج دو سکو در دو طرف داشته است و در قسمت جنوبی بنا واقع شده است. درست در مقابل ورودی، یک راهرو قرار دارد. در دو طرف این راهرو ۶ اتاق ساخته بودند که همه آن‌ها به جز دو اتاق کوچکی که در سمت شمال و جنوب قرار دارد، مستطیل شکل بودند.

درباره ارتفاع برج، وضعیت کامل و طراحی داخلی آن همین‌ طور طبقات و تزیینات خارج آن اطلاعات کمی وجود دارد. البته تقریباً می‌توان حدس زد که ارتفاع آن بین ۲۰ تا ۲۵ متر بوده است و با توجه به این شرایط احتمالاً ۴ طبقه داشته است. برای ساخت آن از مصالحی مثل آجر، ملات و اندود گچ، کاشی‌های رنگی و لعابدار، سنگ قلوه و لاشه و سنگ‌های حجاری‌شده استفاده شده است. با توجه به قطعه‌های تزیینی که از این منطقه به دست آمده و با توجه به متن‌های تاریخی که این برج را توصیف کردند می‌توان به این نتیجه رسید که برج رصدخانه مراغه از نظر ظاهری هم بسیار زیبا و باشکوه بوده است و فضای داخلی آن با صور فلکی و المان های نجومی تزئین شده بوده است.

۳. واحدهای مدور پنجگانه

در قسمت‌های جنوب، جنوب شرقی و شمال شرقی برج مرکزی رصدخانه، ۵ واحد مدور کشف شده است. از هر کدام از آن‌ها به طور مستقیم در پژوهش‌های مربوط به نجوم است استفاده می‌کردند و در واقع ابزارهای نجومی را روی آن قرار می‌دادند.

 ۴. کتابخانه

در شمال غربی نیمه جنوبی تپه رصدخانه، بنایی به وسعت ۳۳۰ متر مربع وجود داشته است. این کتابخانه یکی از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های زمان خود بوده و می‌گویند ۴۰۰هزار جلد کتاب در آن نگهداری می‌شده است.

۵. کارگاه ریخته گری

یکی از بناهای جالبی که در این مجموعه وجود داشته است کارگاه ریخته‌گری است. البته چیزی از این بنا باقی نمانده؛ اما با توجه به طرح و تقسیمات داخلی و موادی که از آن به دست آمده می‌توان فهمید که این قسمت از رصدخانه مربوط به کارگاه ریخته‌گری بوده است. همین طور در منابع تاریخی هم به این مطلب اشاره شده که ابزارآلات فلزی در مجموعه علمی رصدخانه مراغه ساخته شده است.

۶. مدرسه یا تالار آموزش

در جنوبی‌ترین قسمت تپه یک بنای بزرگ کشف شده که احتمالاً مدرسه یا یک تالار آموزشی بوده است. این بنا غالباً با آجر ساخته شده است. بر اساس متن‌های تاریخی که از زمان‌های گذشته باقی مانده مدرسه‌ای که در مجموعه رصدخانه قرار داشته بسیار معروف بوده و دانشمندان جوان بسیاری در رشته‌های مختلف مثل ستاره‌شناسی، فیزیک، ریاضیات و هندسه در آن تدریس و تحصیل می‌کردند.

۷. دخمه‌ها و غارهای دستکند

در دامنه غربی تپه رصدخانه و درست مشرف به روستای طالب خان، چهار مجموعه معماری و تعدادی دخمه هم پیدا شده است. این مجموعه از نظر تاریخی و معماری اهمیت بسزایی دارد.

 رصدخانه مراغه و یونسکو

یکی از نکات جالبی که باید درباره رصدخانه مراغه بدانید این است که یونسکو سال ۲۰۰۹ را به نام سال رصدخانه مراغه نام گذاری کرده است. اخیراً تلاش‌هایی برای ثبت جهانی این اثر در آثار یونسکو انجام شده است.

جاذبه‌های دیدنی نزدیک رصدخانه مراغه

مراغه، جاذبه‌های دیدنی متعددی دارد. بعد از گشت‌وگذار در رصدخانه مراغه می‌توانید فرصتی برای بازدید از جاذبه‌های دیگر این شهر در نظر بگیرید. در ادامه چند نمونه از جاذبه‌های گردشگری مراغه را معرفی می‌کنیم که می‌توانید در طول سفر برای دیدن آن‌ها برنامه‌ریزی کنید.

• گنبد سرخ مراغه

گنبد سرخ مراغه یکی از بناهای تاریخی شهر متعلق به دوران سلجوقی است. معماری این بنا به سبک معماری رازی است. بنای گنبد سرخ در سال ۵۴۲ هجری به‌دستور «عبدالعزیز بن محمود بن سعد یدیم» رئیس آذربایجان در دوره سلجوقیان و توسط معماری به نام «بنی‌بکر محمد بن بندان بن محسن معمار» ساخته شده ‌است. این بنا در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

• مقبره آقالار

مقبره آقالار که اکنون به موزه سنگ‌نگاره‌های مراغه تبدیل شده است، در سال ۱۱۷۵ هجری قمری در مراغه بنا شده است. این بنا به مرور زمان تخریب شده بود؛ ولی بعد از عملیات مرمت، اکنون به‌عنوان موزه استفاده می‌شود.

• غار هامپوئیل مراغه

غار هامپوئیل یا غار کبوتر در ۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر مراغه قرار دارد. در ابتدای ورودی غار، یک میدان بزرگ وجود دارد که کبوترها در سقف آن لانه ساخته‌اند و علت نام‌گذاری این غار هم همین وجود کبوترها است. رسوبات آهکی متعددی طی میلون‌ها سال تشکیل شده و مناظر زیبایی را در این غار ساخته‌اند. صدها خفاش از سقف‌های این غار آویزان هستند.

• معبد مهر مراغه

معبد مراغه یا نیایشگاه مهری مراغه یکی از آثار به‌ثبت‌رسیده در فهرست آثار ملی ایران، متعلق به دوران اشکانی است یعنی زمانی که آیین مهرپرستی در ایران رواج داشت. این معبد زیر یک گورستان قدیمی واقع شده است و البته هنوز بخش‌های عمده‌ای از آن زیر خاک است. معبد مهر در ۶کیلومتری جنوب شرقی مراغه واقع شده است.

مسیر دسترسی

پیش از این در ره بال آسمان تعدادی از مهم‌ترین جاهای دیدنی آذربایجان شرقی را معرفی کرده بودیم. رصدخانه مراغه یکی دیگر از این دیدنی هاست که باید برای دیدن آن وقت بگذارید. اگر تا به حال به مراغه سفر کرده‌اید و این رصد خانه را دیده‌اید تجربه سفر خود را با سایر مخاطبان ره بال آسمان در میان بگذارید.