قبرستان ارامنه مشهد | گردشگری در یکی از معدود آرامستان‌های ارامنه در خراسان رضوی

قبرستان ارامنه مشهد با بیشتر از یک سده دیرینگی، آرامستانی ارزشمند است که جاذبه‌های گردشگری بی‌شماری دارد. در روزگاران قدیم ارمنی‌های زیادی در خراسان زندگی می‌کردند. به همین دلیل پیکر این افراد در این آرامستان به خاک سپرده شده است. آرامستانی که از آن صحبت می‌کنیم تنها گورستان ارمنی‌ها در مشهد است. جایگاه این آرامستان در تاریخ مشهد، کار را به جایی کشاند که گورستان ارامنه به فهرست آثار ملی ایران راه پیدا کند. جالب است بدانید این آرامستان در یکی از خیابان های اصلی مشهد قرار دارد و بسیار خوش‌مسیر است. جالب‌‌تر اینکه ارتودوکس‌ها، کاتولیک‌ها، ارامنه گریگور و آشوری‌ها نیز در این آرامستان دفن شده‌اند. به همین دلیل این آرامستان داستان‌های غم‌انگیزی از مهاجرت افرادی روایت می‌کند که به دلیل جنگ جهانی دوم خانه و کاشانه خود را رها کردند و رهسپار دیار غربت شدند. مطالعه داستان ایجاد این قبرستان و جاذبه‌های گردشگری آن خالی از لطف نیست.

قبرستان ارامنه مشهد کجاست؟

این آرامستان در خیابان حر عاملی مشهد قرار دارد. محله حر عاملی، یکی از محله‌های قدیمی و باصفای مشهد به حساب می‌آید. این روزها محله حر عاملی یکی از منطقه‌های مرکزی مشهد شناخته می‌شود. به همین دلیل ممکن است تعجب کرده باشید چرا آرامستان ارامنه در مرکز مشهد درست شده است. برای پاسخ به این پرسش باید به این نکته اشاره کنیم که در روزگاران دور، محله حر عاملی یکی از منطقه‌های دوردست مشهد بود. به همین دلیل ارامنه، پیکر عزیزان خود را در این منطقه به خاک سپردند.

از آن زمان روزهای زیادی گذشت و مرزهای مشهد روزبه‌روز گسترش پیدا کرد؛ در نتیجه محله حر عاملی در قلب مشهد قرار گرفت. این محله اکنون به بسیاری از جاهای دیدنی مشهد نزدیک است. بلوار ابوطالب، بلوار توس، بلوار شفا، بلوار شهید محسن کاشانی، بلوار مطهری شمالی، بلوار شهید کریمی و بلوار موسوی قوچانی از محله‌های نزدیک به بلوار حر عاملی شناخته می‌شوند. از آنجایی که امکان ندارد راهی مشهد شوید و گذار شما به هسته اصلی شهر نیفتد، می‌توانید در این گردشگری سری به آرامستان ارامنه هم بزنید. اگر برای سفر به مشهد به برنامه دقیق‌تری نیاز دارید، سری به مقاله راهنمای سفر مشهد بزنید. در انتهای این مطلب درباره روش‌ دسترسی به آرامستان ارامنه مشهد بیشتر صحبت می‌کنیم.

مسیر دسترسی قبرستان ارامنه مشهد

گردشگری در آرامستان ارامنه برای عموم ممنوع است. درواقع هیچ کسی اجازه ورود به آرامستان را ندارد. دلیل این شرایط مشخص نیست؛ اما اگر عزم گشت‌و‌گذار در این آرامستان را دارید، ناامید نشوید. از قرار معلوم برای گردشگری در این آرامستان به مجوز سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی و نماینده شورای خلیفه‌گری ارامنه نیاز دارید. با توجه به تعریف‌و‌تمجید‌هایی که از آرامستان ارامنه کردیم، حتماً به این نتیجه رسیده‌اید که گردشگری در این آرامستان به لحاظ تاریخی به‌اندازه‌ای ارزشمند است که می‌ارزد رنج دریافت مجوز برای سیاحت در آرامستان را به جان بخرید.

آرامستان ارامنه دقیقاً در ابتدای تقاطع بلوار شهید کریمی و خیابان حر عاملیِ مشهد قرار دارد. برای رسیدن به این آرامستان کافی است آدرس خیابان حر عاملی را به راننده بگویید. پس از رسیدن به خیابان حر عاملی، راه خود را ادامه دهید تا به چهارراهی برسید که ساختمان شهرداری منطقه ۲ در آن قرار دارد. در همسایگی این چهارراه، آرامستان ارامنه مشهد خودنمایی می‌‌کند.

اطلاعات بازدید قبرستان ارامنه مشهد

آدرس	مشهد، خيابان حرعاملی، ابتدای تقاطع شهید کریمی
هزینه	رایگان
مدت‌زمان پیشنهادی برای بازدید	بین 1 تا 2 ساعت
سختی سفر	⬛️ ۱ از ۵  ☐ ۲ از ۵   ☐ ۳ از ۵   ☐ ۴ از ۵     ☐ ۵ از ۵
مناسب برای	⬛️ همه افراد   ☐ فقط خانواده ☐ فقط ورزشکاران  ☐ فقط گروه دوستان
بهترین زمان سفر	☐ بهار ☐ تابستان   ☐ پاییز   ☐ زمستان ⬛️ تمامی فصل‌های سال
وضعیت جاده	☐ خاکی   ☐ آفرود لازم   ⬛️ آسفالت  ☐ فقط مناسب پیاده‌روی و کوهنوردی
امکانات رفاهی	☐ فاقد امکانات ⬛️ همه امکانات ☐ سوپرمارکت ☐ آلاچیق

معرفی قبرستان ارامنه مشهد

برای شما گفتیم بسیاری از ارامنه و پیروان دیگر ادیان در پی جنگ جهانی دوم راهی ایران شدند. این افراد به مشهد رسیدند و رحل اقامت گزیدند. با این حال تحمل رنج سفر و مشکلات جنگ، جسم و جان این افراد را ضعیف کرده بود؛ در نتیجه عمر بسیاری از آن‌ها به دنیا نبود و دار فانی را در مشهد ترک گفتند. به همین دلیل مکانی برای خاکسپاری این افراد در منطقه حر عاملی فعلی مشخص شد. از آنجایی که ارمنی‌های بی‌شماری به مشهد آمده بودند، تعداد بسیاری از آن‌ها در این آرامستان دفن شدند.

در این بین توسعه مشهد و تبدیل‌شدن منطقه حر عاملی به یکی از هسته‌های مرکزی این شهر باعث شد تا مساحت آرامستان ارامنه کمتر شود. ساخت بنای شهرداری در اطراف این آرامستان نیز بهانه‌ای دیگر برای تخریب زمین آرامستان ارامنه بود. جالب است بدانید کلیسایی قدیمی در این آرامستان وجود دارد. خوشبختانه این کلیسا تخریب نشده و در شرایط مطلوبی برای گردشگری به سر می‌برد.

تاریخچه قبرستان ارامنه مشهد

تاریخ ساخت این قبرستان به دوران جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. این دوران در تقویم خورشیدی ما در بازه زمانی ۱۳۲۸ تا ۱۳۲۴ رخ داد. با این حال تاریخ حضور ارمنی‌ها در ایران به سال‌ها پیش نسبت داده می‌شود. بر اساس اسناد تاریخی، نادرشاه افشار اولین پادشاهی بود که جمعی از خانواده‌های ارامنه و یهودی را در مشهد پناه داد. این خانواده‌ها به محله عیدگاه مشهد رفتند و در آن سکنی گزیدند. در آن زمان خراسان یکی از ولایت‌های پررونق ایران بود. در نتیجه تاجران، صنعتگران و هنرمندان از کشورهای همسایه به ایران می‌آمدند. این شرایط زمینه حضور ارامنه بیشتری را از منطقه‌های قراباغ،‌ نخجوان، ترکمنستان و روسیه به مشهد فراهم کرد. حضور ارامنه در مشهد در دوران قاجار نیز گسترش یافت. در آن زمان مهاجران ارمنی از مرزهای باجگیران و درگز به ایران روانه شدند و در مشهد سکنی گزیدند.

ناگفته نماند تعدادی از ارامنه به دیگر شهرهای خراسان قدیم مانند شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز رفتند. با این حال بیشترین جمعیت ارامنه در مشهد بود. آوازه افزایش جمعیت ارامنه در مشهد به گوش دیگر ارامنه ایران رسید. به همین دلیل بسیاری از ارمنی‌های آذربایجان و اصفهان روانه مشهد شدند. این افراد به تجارت و صنعتگری مشغول شدند. بعضی از آن‌ها نیز کارخانه‌های قیرسازی، نخ‌ریسی، پنبه‌ریسی و تولید الکل صنعتی را در قسمت‌های مختلف خراسان به‌ راه انداختند.

با آغاز جنگ جهانی دوم، بسیاری از ارامنه در اردوگاه‌های کار سیبری به بیگاری گرفته شدند. از آنجایی که خبر حضور ارامنه در خراسان به گوش دیگر ارامنه جاهای مختلف دنیا رسیده بود، افرادی که از اردوگاه‌های کار سیبری و جنگ جهانی دوم جان سالم به در برده بودند، راهی مشهد شدند؛ در نتیجه حضور ارامنه در مشهد شرایطی برای ایجاد آرامستانی مخصوص ارمنی‌ها در این شهر فراهم کرد.

کلیسای قبرستان ارامنه مشهد

همان‌گونه که حتماً‌ می‌دانید، ادیان مختلف تمایل ویژه‌ای به ساخت مکان‌های دینی در کنار قبرستان‌ها دارند. این شرایط در مسیحیت نیز رواج دارد. به همین دلیل از آنجایی که ارمنی‌های مشهد، پیکر عزیزان خود را در قبرستان به خاک می‌سپردند، کلیسایی نیز در کنار این ارامستان احداث کردند. دیرینگی کلیسایی که از آن صحبت می‌کنیم به ۷۰ سال پیش باز می‌گردد. وجود این کلیسا در همسایگی آرامگاه شرایطی برای علاقه‌مندان گشت‌و‌گذار در کلیساهای قدیمی فراهم می‌کند. تابلوهای قدیمی، عتیقه‌های کهن و اسناد تاریخی باستانی در این کلیسا وجود دارد. این کلیسا یکی از معدود کلیساهای ارامنه در خراسان رضوی است. به لطف این ویژگی‌ها، سیاحت در قبرستان ارامنه مشهد به تجربه‌ای ارزشمند برای آشنایی با فرهنگ ارامنه تبدیل می‌شود.

علت تفاوت صلیب‌ها در قبرستان ارامنه مشهد

با توجه به توضیحاتی که از شرایط آواره‌های جنگ جهانی دوم در ایران مطرح کردیم، حتماً متوجه‌ شده‌اید افراد مختلفی از سرزمین‌های متفاوت در آن زمان به ایران آمدند. ملیت متفاوت این افراد باعث شده تا سنگ قبرهای متنوعی در آرامستان ارامنه مشهد وجود داشته باشد. از طرف دیگر پیروان دیگر ادیان مسیحت نیز در قبرستان ارامنه به خاک سپرده شده است. هر کدام از این ادیان، رسم‌و‌رسوم متفاوتی دارند. در قسمتی از این قبرستان مهاجران لهستانی آرمیده‌اند. این قسمت سنگ‌ قبرهای متفاوتی دارد. در کنار شکل‌و‌شمایل متفاوت صلیب‌ها و سنگ‌ها قبرها در آرامستان ارامنه مشهد، در کنار بعضی از این قبرها مکانی برای روشن‌کردن شمع و عود تعبیه شده است. ارمنی‌هایی که عزیزشان را از دست داده‌ بودند در این مکان دور هم جمع می‌شدند و با روشن‌کردن عود و شمع، یاد عزیز از دست‌رفته خود را زنده می‌کردند.

ناگفته نماند تفاوت صلیب‌ و معماری این قبرها چندان هم زیاد نیست. بیشتر قبرهای این آرامستان به صلیبی آراسته شده‌اند که نماد آن در کلیسای ارتودوکس روسیه کاربرد دارد. این صلیب نسبت به صلیب‌هایی که تاکنون دیده‌ایم متفاوت است و خط بسیار کوتاه افقی روی خط افقی اصلی صلیب کشیده شده است. خط کجی نیز در زیر خط افقی اصلی خودنمایی می‌کند. وجود صلیبی با چنین طراحی روی بیشتر قبرهای آرامستان ارامنه مشهد از حضور پیروان دین ارتودوکس در این منطقه حکایت دارد. در کنار این صلیب‌ها، نوشته‌هایی نیز روی سنگ‌های قبر این آرامستان حکاکی شده است. این نوشته‌ها به زبان‌های روسی، فرانسوی، لهستانی، انگلیسی، فارسی و ارمنی حک شده‌‌اند. نام افراد دفن شده در این آرامستان به همراه ذکرهای مذهبی از نوشتارهایی است که روی سنگ قبرهای این آرامستان مشاهده می‌شود.

افراد مشهور دفن‌ شده در قبرستان ارامنه مشهد

برای شما گفتیم ارامنه در مشهد کارخانه‌های مختلفی به راه انداخته بودند. بعضی‌ از آن‌ها نیز به لحاظ فرهنگی چهره‌های مشهوری به حساب می‌آمدند. افراد بسیاری از کشورهای لهستان، فرانسه، کانادا، گرجستان، روسیه و آمریکا در این قبرستان آرمیده‌اند. از تاریخ سنگ‌های قبر این آرامستان می‌توان به دیرینگی آن پی‌برد. بر اساس این تاریخ‌ها، نخستین ارامنه در اواخر دوران قاجار در این قبرستان آرمیده‌اند. تاریخ دفن آخرین ارمنی دفن‌شده در این آرامستان از اوایل دوران پهلوی حکایت دارد. به این ترتیب می‌توان گفت پس از این تاریخ، حضور ارمنی‌ها در مشهد کمرنگ‌تر شد و کار به جایی که کشید که دیگر کسی برای دفن در قبرستان ارامنه وجود نداشت.

در بین تمامی افرادی که در این قبرستان آرمیده‌اند، سنگ قبر لوئیس اف.‌اسلستین، خودنمایی می‌کند. اسلستین، مبلغ آمریکایی‌تباری بود که تلاش‌های زیادی برای گسترش دین ارمنی انجام داد. این مبلغ معروف در نهایت در ایران و به سال ۱۳۱۲ خورشیدی دار فانی را واع گفت. ارمنی‌های خراسان، پیکر اف.‌اسلستین را در آرامستان مشهد به خاک سپردند.

مراکز مهم نزدیک به قبرستان ارامنه مشهد

آرامستان ارامنه به‌عنوان یکی از قبرستان های تاریخی ایران در یکی از هسته‌های اصلی شهر مشهد قرار دارد. به لطف این شرایط دسترسی گردشگران به بسیاری از جاهای دیدنی مشهد مهیاست. پیشنهاد می‌کنیم اگر قصد بازدید از این آرامستان را دارید، حتماً سری به جاهای دیدنی زیر بزنید.

بازار کفش حر عاملی

انصافاً باید گفت مشهد نسبت به بسیاری از جاهای دیدنی شمال شرق ایران، مکان‌های بیشتری برای گردشگری دارد. بسیاری از این مکان‌ها به انداز‌ه‌ای به هم نزدیک هستند که با پای پیاده می‌توانید در یک نوبت در چندین مکان گردشگری کنید. گشت‌و‌گذار با پای پیاده زمانی حسابی می‌چسبد که کفش مناسبی به پا داشته باشید. خوشبختانه بازار کفش حر عاملی در فاصله‌ای بسیار کم با آرامستان ارامنه مشهد واقع شده است. این بازار یکی از معروف‌ترین بورس‌های فروش کفش در مشهد است. به لحاظ قیمت نیز خاطرتان جمع باشد که بازار کفش حر عاملی فروشنده‌های خوش‌انصافی دارد.

حرم امام رضا (ع)

از آنجایی که گشت‌و‌گذار در قبرستان، انسان را یاد مرگ می‌اندازد، پیشنهاد می‌کنیم پس از سیاحت در این آرامستان، سری به حرم امام رضا (ع) بزنید و با رازونیاز با امام هشتم به آرامش برسید. حرم امام رضا فاصله چندانی از آرامستان ارامنه ندارد. از این آرامستان با اتوبوس و تاکسی می‌توانید در عرض چند دقیقه به حرم امام رضا (ع) دسترسی پیدا کنید.

قبرستان ارامنه مشهد از آن دسته جاهای دیدنی این شهر است که نظیر آن‌ را در دیگر شهرهای خراسان رضوی سراغ نداریم. این آرامستان تجربه‌ای خاص از فرهنگ و زندگی ارمنی‌های ایران قدیم را پیش روی گردشگران قرار می‌دهد. امیدواریم به لطف اطلاعاتی که از آرامستان ارامنه مشهد آماده کردیم، گشت‌و‌گذاری خاص و خاطره‌ساز را در این منطقه تجربه کنید. در پایان از آنجایی که مطمئن هستیم شما هم تجربه‌های سودمند و خاطره‌های شیرینی از گردشگری در استان خراسان رضوی دارید، خواهشمندیم این تجربه‌ها را در قسمت نظرات با همراهان خود در ره بال آسمان و دیگر خواننده‌ها به اشتراک بگذارید.