قره کلیسا | کلیسای سیاه، اولین کلیسای جهان

مقصد امروز ما کلیساست؛ اما نه کلیسایی معمولی. این بنای زیبا برگی از تاریخ ایران است که آن را به ارمنی نوشته‌اند. به قلعه‌ای می‌رویم که در برابر مغول‌ها ایستاد و آرامگاه اولین بانوی شهید مسیحیت را امن نگه داشت. قره کلیسا بنایی است که خواجه نصرالدین طوسی آن را مرمت کرد.

قره کلیسا کجاست؟ | اولین کلیسای جهان

قره کلیسای ماکو، اولین کلیسای مسیحیت، از جاهای دیدنی آذربایجان غربی و شمال غرب ایران است. این کلیسا از جنوب غربی چالدران حدود ۲۰ کیلومتر فاصله دارد. ممکن است مسیرتان از تبریز باشد که در آن صورت، باید به‌سمت مرند بروید و بعد از آن به قره کلیسا. اگر هم مسیرتان از ارومیه است جاده خوی را انتخاب کنید.

هم گوگل مپ کمکتان می‌کند و هم محلی‌ها این کلیسا را می‌شناسند. اگر از اهالی می‌پرسید، یادتان نرود که مردم به این کلیسا کلیسای تادئوس مقدس یا کلیسای طاطاووس هم می‌گویند. البته شاید املای تاتائوس را هم برای آن ببینید. به هر حال همه این‌ها همان قره کلیسا است.

تاریخچه قره کلیسا | سیاه مقدس

قره کلیسا داستان تاریخی خودش را دارد، داستانی پرفرازونشیب. فصل‌هایی از این داستان درام است و فصل‌هایی تراژدی؛ اما هرچه هست استواری این بنا ما را به فصل‌های خوش آن رسانده است. به قره کلیسا در زبان ارمنی کلیسای سورب تادئوسی وانک می‌گویند؛ اما شاید به‌جای سورب، آن را با سورپ شنیده باشید. سورب به‌معنای مقدس است؛ اما سورپ هیچ معنی خاصی ندارد. سورب را در خاطرتان نگه دارید. با این توضیح معنی کلیسای سورب تادئوس وانک می‌شود کلیسای مقدس تادئوس وانک. اینکه چرا چنین اسمی برای این کلیسا انتخاب کرده‌اند به تاریخ برمی‌گردد.

• تادئوس و سنت ساندوخت

تادئوس (طاطائوس) یکی از حواریون حضرت عیسی (ع) بود و آن‌قدر به ایشان نزدیک بود که به او برادر عیسی می‌گفتند. او را با اسم یهودا هم می‌شناختند؛ البته تادئوس یهودای اسخریوطی نیست و نباید آن‌ها را باهم اشتباه گرفت. یهودای اسخریوطی حواری خائنی بود که جای حضرت عیسی (ع) را به مأمورها لو داد. شاید واژه حواریون برایتان ناآشنا باشد. حواریون لقب ۱۲ شاگرد و یار نزدیک حضرت عیسی (ع) بود که گفته‌های ایشان را مکتوب می‌کردند.

تادئوس مقدس برای تبلیغ دین مسیحیت به جنوب فلات ارمنستان رفت. پادشاه ارمنستان، ساناتروک اول، دین مسیحیت را پذیرفت؛ اما بعد از مدتی پشیمان شد. دختر او، سنت ساندوخت (سان‌دخت)، بدون اطلاع پدرش مسیحی شد؛ اما پادشاه دستور قتل تادئوس و همه مسیحی‌ها را داد. دختر پادشاه تادئوس و مسیحی‌های دستگیرشده همگی بعد از شکنجه به قتل رسیدند.

• وانک

وانک منطقه‌ای مسکونی در جمهوری آرتساخ است. اگر تا حالا اسم این جمهوری را نشنیده‌اید نگران نباشید. امروزه این منطقه را به اسم جمهوری خودمختار قره باغ کوهستانی می‌شناسند. همان منطقه‌ای که ارمنستان و آذربایجان بر سر مالکیت آن جنگ دارند.

• قره کلیسا تادئوس مقدس

قره کلیسا کلیسایی است که آن را به احترام تادئوس مقدس ساخته‌اند. دور از انتظار نیست که آن را به اسم تادئوس مقدس وانک هم بشناسند. موسی خورنی، تاریخ‌دان مشهور ارمنی، تاریخ ساخت قره کلیسا آذربایجان غربی را اوایل دوره مسیحیت می‌داند. از ۱۲۴۳ در کتاب‌ها و منابع تاریخی و به‌ویژه مجامع مذهبی ارمنی‌ها اسم این کلیساها را زیاد می‌برند.

• معنی اسم قره کلیسا

واژه قره یک واژه ترکی است و معنای آن می‌شود سیاه. تاریخ‌نویس‌های سده هشتم به بعد این کلیسا را با اسم «قرا کلیسا» در متن‌هایشان آورده‌اند؛ اما چرا به این کلیسا کلیسای سیاه می‌گویند؟ چون سمت شرقی کلیسا را با سنگ‌های سیاه ساخته‌اند به آن کلیسای سیاه یا قره کلیسا می‌گویند.

قره کلیسا در فهرست میراث جهانی کانادا

اسم قره کلیسا را در فهرست آثار ملی ایران ثبت کرده‌اند. این اثر را یونسکو هم به‌خاطر حفظ قدیمی‌ترین نمادهای برجسته معماری در کمیته‌ای به ثبت رساند. کمیته میراث جهانی یونسکو در کبک این بنا را به‌عنوان نهمین اثر تاریخی ایران ثبت کرد؛ اما مجموعه ثبت‌شده در واقع سه کلیساست. در شهر ماکو یک کلیسای مهم دیگر هم هست. اسم این کلیسا، کلیسای زور زور است که شاید آن را با اسم کلیسای زُر زُر هم ببینید. کلیسای دیگری هم در جلفاست که اسم آن کلیسای استاپنوس است.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید یک اثر باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد تا وارد فهرست میراث جهانی شود:

• اثر باید در دوره‌ای از تاریخ در منطقه‌ای فرهنگی بوده باشد. این اثر باید ویژگی‌هایی از تبادل فرهنگی و ارزش‌های بشری داشته باشد؛ یعنی نشان بدهد که علم، فناوری یا هنری برجسته را از منطقه‌ای به منطقه دیگری برده‌اند.
• نشان‌دهنده بی‌نظیر یا کم‌نظیری از سنتی فرهنگی باشد. اینکه سنت فرهنگی تمدنی زنده باشد یا تمدنی که از بین رفته در اصل ماجرا تفاوتی ایجاد نمی‌کند.
• نمونه‌ای برجسته از معماری یا هنر و… در مرحله مهمی از تاریخ بشری باشد.

معماری قره کلیسا | معماری تماشایی و زیبا

در معماری قره کلیسا ویژگی‌های برجسته‌ای وجود دارد. اگر از هنرهای تجسمی سررشته‌ای داشته باشید، متوجه تکنیک و حجم‌پردازی کم‌نظیر کلیسا می‌شوید؛ اما اگر با این هنر آشنا نباشید هم زیبایی این بنا چشمتان را می‌گیرد. دیوارهای دفاعی بلند این کلیسا هم از ویژگی‌های خاص این بناست. این دیوارهای قوس‌دار با ۵ برج دیده‌بانی این بنا را به قلعه شبیه می‌کند. تمام بنای قره کلیسا فقط یک ساختمان است؛ اما این ساختمان بخش‌های مختلفی دارد.

• برج؛
• انبار؛
• ورودی؛
• برج ناقوس؛
• حیاط غربی؛
• حیاط شرقی؛
• کلیسای اصلی.

• فضای داخلی قره کلیسا

قره کلیسا ۴۷ اتاق دارد که برای اقامت راهب‌ها، پژوهشگرهای دینی و نویسندگان زمان خودش بود. اتاق‌هایی را هم برای نگهبان‌ها و کتابخانه کلیسا در نظر گرفته بودند. اگر در محراب سرتان را بالا بگیرید، زیبایی تضاد سنگ‌ها را می‌بینید. سقف این محراب را با سنگ‌های مرمر سیاه و سفید تزیین کرده‌اند. این کلیسا زیرزمین هم دارد. فضاهای کوچک ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه نگهداری غذا را در زیرزمین ساخته بودند.

• فضای بیرونی

بخش شرقی که سنگ‌های سیاه دارد یگانه بخشی است که از زلزله ۱۳۹۲ میلادی جان سالم به در برد. محراب، اتاق‌های جانبی، محوطه جلوی محراب و گنبدی کوچک در همین بخش است. بخش‌هایی هم در حیاط غربی است.

• حیاط‌ها

قره کلیسا دو حیاط دارد که به آن‌ها حیاط شرقی و حیاط غربی می‌گویند. چند سنگ قبر و حوضی سنگی هم در این حیاط‌ها هست. در محوطه کلیسا روی دیوار جایی برای روشن‌کردن شمع هست که می‌توانید برای آرزوها یا دعایتان شمعی روشن کنید. دیوارهای بیرونی کلیسا پر از نقش‌برجسته‌های زیباست.

بازسازی قره کلیسا | از حمله‌های مغول تا زلزله‌ها

• بازسازی در تاریخ

کلیسای تادئوس مقدس ماجراهای زیادی را از سر گذرانده است. در سال ۶۰۸ بود که مغول‌ها به ایران حمله کردند. نتیجه این حمله هم چیزی جز خرابی و نابودی نبود. آن‌ها از قره کلیسا هم نگذشتند و آن را خراب کردند؛ اما چند وقت بعد خواجه نصیرالدین طوسی دستور داد تا این بنا را بازسازی کنند؛ ولی این بازسازی خیلی دوام نیاورد و زلزله در سال ۶۹۷ قره کلیسا را دوباره خراب کرد. ۱۰ سال بعد بازهم این بنا را مرمت کردند، این مرمت دوباره پای زائران را به این کلیسا باز کرد.

• بازسازی امروز

ایران و ارمنستان در سال ۹۵ تصمیم گرفتند با همکاری هم قره کلیسا را مرمت کنند. برنامه این مرمت برنامه‌ای ۵ساله و در ۵ بخش است. ۸۰ درصد از سنگ‌های این بنا آسیب دیده بود و یکی از مشکل‌ها هم پیداکردن نمونه این سنگ‌ها بود. مرمت‌گرها دنبال نمونه‌ای بودند که کیفیت و رنگی مشابه نمونه اصلی داشته باشد. آن‌ها ۳ ماه به معدن‌های منطقه می‌رفتند تا سنگ مناسب را پیدا کنند. در نهایت سنگ را با تأیید هیئت راهبردی انتخاب کردند.

• عایق‌بندی

پوشش شیروانی مناسب هم یکی دیگر از مشکل‌های پیشِ رو بود. این مشکل را هم با شیروانی ۳لایه‌ای حل کردند. این شیروانی جلوی ورود نم و رطوبت به داخل بنا را می‌گیرد. در استانی مثل آذربایجان غربی که سرد و بارانی است سقف شیروانی عایق اهمیت زیادی دارد. هنوز چند بخش از مرمت این بنا باقی مانده است؛ اما خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان غربی و میراث فرهنگی ایران و ارمنستان دل به کار داده‌اند. صومعه «زاکاریای مقدس» هم سهم زیادی در این بازسازی‌ها داشته است. این صومعه جایی در نزدیکی قره کلیساست.

مراسم مذهبی قره کلیسا | مراسم عشای ربانی

• سالگرد شهادت تادئوس مقدس

در قره کلیسا چالدران هر سال بین نیمه دوم تیر تا نیمه اول مرداد مراسم عشای ربانی را برگزار می‌کنند. به این مراسم باداراک هم می‌گویند. ریشه این مراسم به ماجرای شام آخری حضرت عیسی (ع) با حواریون برمی‌گردد. شام آخری که داوینچی هم آن را در تابلویی به تصویر کشید. منتها شاید برایتان سؤال باشد که چرا در قره کلیسا باداراک را در این زمان خاص برگزار می‌کنند. باداراک را در کلیسای تادئوس مقدس چالدران به مناسبت سالروز شهادت تادئوس در این زمان انجام می‌دهند.

• عشای ربانی جهانی

مراسم عشای ربانی قره کلیسا مراسمی جهانی است. در این مراسم ارامنه از کشورهای مختلفی به ایران می‌آیند، مثلاً:

• هلند؛
• لبنان؛
• کانادا؛
• آلمان؛
• اتریش؛
• سوریه؛
• فرانسه؛
• ارمنستان؛
• و… .

رسم است که مسیحی‌ها برای شرکت در این مراسم ۳ روز در کلیسا بمانند؛ اما ممکن است آن‌هایی که از جاهای نزدیک‌تر می‌آیند روز دوم به کلیسا بروند. آن‌هایی که از جاهای دورتر و از کشورهای دیگر می‌آیند احتمالاً بیشتر از ۳ روز می‌مانند. در هر صورت بازدید از این کلیسا در این ۳ روز برای گردشگرهایی از ادیان دیگر ممنوع است.

• اعمال خاص باداراک در قره کلیسا چالدران

• روشن‌کردن شمع؛
• رازونیاز با پروردگار؛
• قربانی‌کردن گوسفند؛
• غسل تعمید نوازادان.

جاهای دیدنی اطراف قره کلیسا

استان آذربایجان غربی آن‌قدر دیدنی دارد که نمی‌شود فقط به جاهای دیدنی چالدران اشاره کرد و از آن گذشت. نمی‌شود هم که فقط از جاهای دیدنی ماکو و شهرهای اطرافش گفت. حق مطلبش ادا نمی‌شود. ما چندتایی از دیدنی‌های این استان زیبا را برایتان می‌آوریم؛ گشت‌وگذار و حظش بماند با شما.

• آرامگاه ساندوخت قره کلیسا

در جنوب غربی قره کلیسا چالدران تپه‌ای هست که آرامگاه ساندوخت آنجاست. بنایی شبیه مکعب که در بلندی‌های شمالی درتادنوس است. این آرامگاه حدود ۱ کیلومتر با قره کلیسا ماکو فاصله دارد.

• غار چهل پله خضرلو

یکی از جاهای دیدنی آذربایجان غربی، غار چهل پله در روستای خضرلو چالدران است. به این غار، غار قلعه حیدری هم می‌گویند. غار چهل پله به دوره حکومت باستانی اوراتوری برمی‌گردد و به‌خاطر پله‌هایش به آن چهل پله می‌گویند. قدیم‌ترها این پله‌ها ۴۰ تا بود؛ اما حالا فقط ۳۰ تا از آن‌ها باقی است. این غار در فهرست جاهای دیدنی چالدران جای می‌گیرد.

• سد بارون

بزرگ‌ترین سد آذربایجان غربی روی رودخانه زنگمار است. این سد را در کنار روستای باران چالدران ساخته‌اند. به همین خاطر است که به آن سد باران می‌گویند. این سد در کنار کلیسای معروف زور زور است. اگر اهل ماهیگیری هستید، سد بارون محل مناسبی برای تفریح شماست. سد بارون حدود ۴۰ کیلومتر با قره کلیسا ماکو فاصله دارد.

• کلیسای زور زور

کلیسای زور زور حدود ۴۱ کیلومتر با قره کلیسا چالدران فاصله دارد. به این کلیسا، کلیسای سورسور یا کلیسای مریم مقدس هم می‌گویند. این کلیسا که آن را شبیه صلیب ساخته‌اند. شبیه نمازخانه‌ای کوچک است.

• تالاب ناور

در آذربایجان غربی ۳۰ تالاب را ثبت کرده‌اند که یکی از آن‌ها تالاب ناور است. این تالاب حدود ۵۴ کیلومتر با قره کلیسا ماکو فاصله دارد. تالاب ناور در فصل‌های خاصی از سال میزبان پرنده‌های مهاجر است، مثلاً:

• غازها؛
• اردک‌ها؛
• پلیکان‌ها؛
• حواصیل‌ها؛
• فلامینگوها؛
• درناهای خاکستری.

• آبشار عرب دیزج

در بخش دشتک یا آواجیق چالدران آبشاری دیدنی وجود دارد. به این آبشار آبشار عرب دیزج می‌گویند. اگر آدرس دقیق‌ترش را بخواهید، در ۳۷کیلومتری شمال غرب سیه چشمه در روستای عرب دیزج است.

بهترین زمان بازدید از قره کلیسا

آذربایجان غربی سرد و پر بارش است؛ پس شاید سفر به این استان در زمستان تصمیم پر ریسکی باشد. بهترین فصل برای بازدید از قره کلیسا ماکو اردیبهشت تا مهر است. فراموش نکنید از ۲ هفته دوم تیر تا ۲ هفته اول مرداد به کلیسای تادئوس چالدران نروید. این زمان همان زمان برگزاری مراسم عشای ربانی است و بازدید از کلیسا ممنوع است.

فاصله قره کلیسا از شهرهای اطراف

کلیسا تادئوس مقدس ماکو ۲۷۵ کیلومتر از ارومیه، ۲۷۰ کیلومتر از تبریز فاصله دارد. فاصله قره کلیسا با شوط ۳۵ کیلومتر و با ماکو هم ۸۵ کیلومتر است.

اقامت در چالدران

شهرستان چالدران اقامتگاهی برای گردشگرها دارد که می‌‎توانید شب را در آن بگذرانید.

امکانات قره کلیسا

قره کلیسا حدود نیم ساعت با شهر چالدران فاصله دارد. برای رفتن به رستوران و صرف غذا باید به چالدران برگردید. در این شهر پمپ‌بنزین و پمپ‌گاز هم هست؛ پس بهتر است همین‌جا وضعیت باک را وارسی کنید. کارهای بانکی‌تان هم در چالدران انجام بدهید، چون در اطراف قره کلیسا خبری از سیستم بانکداری نیست.

مسیر دسترسی به اولین کلیسای جهان

• مسیر تبریز

از تبریز به‌سمت صوفیان و بعد از آن مرند برانید. قره ضیاالدین را پشت سر بگذارید. ۲۰ دقیقه بعد از روستای خضرلو در سه‌راهی به سمت شوط بپیچید. در سه‌راهی بعد به چپ بپیچید، روستای قره کلیسا در انتهای این مسیر است. از تبریز تا قره کلیسا باید چیزی حدود ۳ ساعت رانندگی کنید.

• مسیر ارومیه

اگر از مسیر ارومیه به کلیسای تادئوس مقدس می‌روید، بعد از پشت‌سرگذاشتن سلماس و خوی، به قره ضیاالدین می‌رسید. باقی مسیر با مسیر تبریز یکی است. از این مسیر هم ۳ساعته به مقصد می‌رسید.

باهم از دل تاریخ گذشتیم. تادئوس مقدس را تا ارمنستان همراهی کردیم و از حمله مغول‌ها جان سالم به در بردیم. شمعی در اولین کلیسای جهان روشن کردیم و به آرامگاه اولین بانوی شهید مسیحیت سری زدیم. آرزویی کردیم و دعایی خواندیم. باهم قره کلیسا ماکو را تجربه کردیم. اگر گذرتان به قره کلیسا آذربایجان غربی افتاده است، برایمان در دیدگاه‌ها بنویسید. اگر هم تا‌به‌حال به این کلیسای دیدنی سفر نکرده‌اید، ره بال آسمان را به هم‌سفری بپذیرید و بار سفر ببندید. سفری به‌یادماندنی می‌شود.