مسجد جامع اصفهان | زیبای تاریخی در دل شهری که دوستش داریم

اگر به شما اشیایی را نشان بدهند و بگویند که این‌ها از قرن دوم هجری قمری باقی مانده است، چه می‌کنید؟ قطعاً بادقت به آن‌ها نگاه می‌اندازید و سعی می‌کنید در حفظ آن‌ها تمرکز کافی به‌خرج بدهید. درست است؟ حال تصور کنید بنایی ماندگار و زیبا از آن تاریخ در دل شهر زیبایی از کشورتان قابل‌بازدید و مشاهده باشد. چه می‌کنید؟ به دیدن آن نمی‌روید؟ قطعاً می‌روید. اگر تاکنون هم موفق به بازدید از مسجد جامع اصفهان یا همان مسجد جمعه (یا مسجد عتیق) نشده‌اید، ایرادی ندارد. ماهی را هر وقت از آب بگیرید، تازه است. پس جایی در برنامه‌هایتان برای دیدن این مسجد قدیمی و یادگار از قرن‌های گذشته باز کنید که دیدن اصالت، فرهنگ، هنر و تاریخ از واجبات است. در این مقاله از مسجد جامع استان اصفهان برایتان خواهیم گفت.

آشنایی با مسجد جامع اصفهان | گذر از دل تاریخ

مسجد جامع اصفهان در سال ۱۵۶ق ساخته شده و در آغاز، مسجدی کوچک به شمار می‌رفته است. بعدها به‌تدریج و به‌مرور زمان، این مکان مقدس دچار تحولات و تغییراتی شده است. مثلاً در زمان خلیفه معتصم عباسی، مسجد را خراب کردند و بنایی تازه با سقف چوبی و ستون‌ها ساختند. اگر فکر می‌کنید که تغییرات مسجد جمعه (جمعه نام دیگر مسجد جامع است. اشتباه تایپی در کار نیست دوست عزیز!) به همین‌جا ختم می‌شود، سخت در اشتباهید. اگرچه ستون‌ها وسقف چوبی آن دوران هنوز هم در مسجد باقی مانده است؛ اما در دوران سلجوقی، ساختار بنا به‌کلی از حالت معماری عربی فاصله گرفت و شکل و شمائلی ایرانی پیدا کرد.

منظور از شکل و شمائل ایرانی چیست؟ یعنی بنا دارای ایوان‌هایی در بخش‌های مختلف شمالی، جنوبی، شرقی و غربی شد که نماینده سبک معماری ایرانی هستند. این ساختار در مسجد حفظ شد؛ اما در سالیان بعد هم از گزند آسیب‌ها و وقایعی مانند آتش‌سوزی به دست اسماعیلیان بی‌نصیب نماند.

ماجرای آتش‌سوزی مسجد

اسماعیلیان در اطراف اصفهان ساکن بودند. سلجوقیان با این گروه درگیری‌هایی داشتند و یکی از بزرگان آن‌ها را به قتل رساندند. همین موضوع باعث شد تا خشم اسماعیلیان شعله‌ور شود و اقدام به خرابکاری‌هایی نظیر آتش‌زدن مسجد جامع اصفهان کنند. این آتش‌سوزی خسارات زیادی را به مسجد تحمیل کرد و طی آن کتابخانه بزرگ مسجد، مخازن، صومعه‌ها و آموزشگاه‌ها از بین رفتند.

معماری و بخش‌های مختلف بنای مسجد عتیق | به‌سوی تکامل

همان‌طور که در بخش قبلی گفته شد، به‌تدریج و به‌مرور زمان، مسجد جامع اصفهان در مصالح و معماری دچار تغییراتی شده است. برای مثال، در بازسازی‌های آن به‌جای خشت خام از آجر استفاده کردند. نکته جالب‌توجهی درباره تزئینات و سردر بخش‌های مختلف این مسجد وجود دارد. بخش‌های مختلفی از تاریخ در جای‌جای این مسجد به‌چشم می‌خورد و همین موضوع از دلایل ارزشمند پاسداری از مسجد جامع اصفهان است. دقت کنید:

• در ضلع شمالی و شرقی این مسجد یادگارهایی از دوران سلجوقی و صفوی به جا مانده است؛
• در ضلع جنوبی این مسجد یادگارهایی از دوران سلجوقی، آل مظفر و آق‌قیونلوها به جا مانده است؛
• در ضلع غربی این مسجد یادگارهایی از دوران صفوی به جا مانده است.

گفته‌ها و شنیده‌ها | آتشکده‌ای در مسیر مسجد‌شدن

گفته‌ها و شنیده‌ها حاکی از آن است که مسجد جامع اصفهان در ابتدا یکی از مهم‌ترین آتشکده های ایران بوده و بعدها یعنی زمانی که اعراب به ایران آمدند، این آتشکده به مسجد تبدیل شد. بنای این مسجد و البته حال‌وهوای جذابش باعث شده تا در میان مهم‌ترین بناهای ایرانی قرار بگیرد. حتماً برایتان جالب است که بدانید یونسکو هم نام این بنا را در میان فهرست آثار مهم جهانی خود قرار داده است.

حیاط مسجد واقعاً دیدن دارد؛ حیاطی بزرگ با حوضی که در میان بخش‌های مختلف بنا قرار گرفته است. مجموعه مسجد جامع اصفهان ۴ ایوان دارد؛ ایوان‌هایی مقرنس‌کاری‌شده با تزئیناتی زیبا و تاریخی. اگر کتیبه‌های این مسجد را ببینید، نام شاهان مختلفی از جمله ملکشاه سلجوقی و شاه‌عباس صفوی به چشمتان خواهد خورد.

در مجموعه مسجد جامع اصفهان علاوه بر بنای خود مسجد، غسالخانه هم وجود داشته است. این غسالخانه که برای کفن‌ودفن از آن استفاده می‌کردند، در شمال غربی مسجد قرار دارد. از دیگر جاهای دیدنی اصفهان در مسجد می‌توان به ساعتی آفتابی اشاره کرد که در ایوان شمالی واقع است و از آن برای تعیین زمان اذان کمک می‌گرفتند.

کتیبه‌های ارزشمند مسجد جامع اصفهان

کتیبه‌های مختلفی که در مسجد جامع اصفهان وجود دارد، نام پادشاهان، وزرا و افراد مهمی را در خود جای داده‌اند. این نوشته‌ها و اسامی باعث شده‌اند که مطالعه این مکان از نقطه‌نظر تاریخی و باستان‌شناسی ساده‌تر و شدنی باشد. ضمن اینکه نام هنرمندان نقاش و خطاطی که در تولیدشان نقش داشته‌اند هم در آن‌ها قید شده است.

بخش‌های مختلف مسجد جامع | گشتی در بنا

مسجد جامع اصفهان دارای بخش‌های متعددی است که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:

• کتابخانه نظام‌الملک

کتاب‌خانه بزرگ و باشکوه نظام‌الملک در مسجد جامع اصفهان قرار داشته است. در دوران بمباران‌های جنگ، متاسفانه اصل کتابخانه متحمل آسیب‌هایی شد؛ اما در مرمت و بازسازی‌هایی که بعداً صورت گرفت، کارشناسان و متخصصان تلاش کردند که بنا را به سبک اولیه‌اش تعمیر کنند. کتابخانه نظام‌الملک مانند بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان دارای نمونه‌هایی تاریخی از هنر و معماری دوره‌های مختلف است. به‌همین دلیل، حفظ و نگهداری آن ارزش بسیار زیادی دارد.

• مسجد الجایتو

یکی از شبستان‌های مسجد با نام مسجد الجایتو معروف است. این شبستان محرابی دارد که با گچ‌بُری‌های زیبا آن را تزئین کرده‌اند. الجایتو همان سلطان محمد خدابنده است که قبل از مسلمان‌شدن، او را با نام الجایتو می‌شناخته‌اند. منبر منبت‌کاری‌شده الجایتو بسیار زیبا و جذاب است و نمادی از اصالت هنر و معماری به‌شمار می‌رود.

• شبستان زمستانی بیت‌الشتا

این بخش مسجد هم در زمان تیموریان به مجموعه اضافه شده است. اتاق‌های این شبستان به شکل خیمه‌ای و با طاق‌هایی کوتاه و البته ستون‌هایی قطور ساخته شده‌اند.

• ایوان درویش

ایوان درویش هم در ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان قرار دارد و علت نام‌گذاری‌اش هم فردی به نام درویش بوده که در روزهای تابستان در این بخش از مسجد حدیث یاد می‌داده است. ایوان درویش از ایوان‌های دیگر بنا بزرگ‌تر است و بیرون آن، نمایی ساده و درونش نمایی با تزئینات گچی و آجری دارد.

• گنبد تاج‌الملک

گنبد تاج‌الملک در شمال مسجد قرار دارد و به آن گنبد خاکی یا خاگی هم می‌گویند. این گنبد از نظر تزئینات و نقش‌ونگاری که دارد بسیار جالب توجه است. کاربری دقیق آن هم مشخص نیست؛ مثلاً برخی کارشناسان معتقدند که گنبد تاج‌الملک کتابخانه بوده است. البته گمانه‌زنی‌های دیگری هم وجود دارد که گفته می‌شود شاید این بخش از مسجد جامع اصفهان حکم آرامگاه یا سایبان را داشته است.

• گنبد خسروی

در شمال شرقی مسجد هم گنبد دیگری به‌نام گنبد خسروی وجود دارد. این گنبد با گنبد نظام‌الملک یا تاج‌الملک برابری نمی‌کند و از نظر ساختار و تزئینات از آن‌ها در رتبه پایین‌تری قرار می‌گیرد. برآوردها و مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که گنبد خسروی در دوران صفوی ساخته شده است.

• شبستان صفوی

در بخش جنوب غربی مسجد می‌توانید شاهد شبستانی موسوم به صفوی باشید. تحقیقات نشان می‌دهد که قدمت این بخش از مسجد جامع اصفهان به دوره صفوی و آل‌بویه می‌رسد. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، مسجد جمعه بارها و بارها در طول تاریخ بازسازی شده و تغییرات زیادی روی آن اعمال شده است. پس اصلاً عجیب نیست که در هر بخش از آن، نماد و نشانه‌ای از گذشته‌ها و دوران‌های مختلف یافت می‌شود.

• ایوان صاحب

ایوان صاحب در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد و به‌احترام صاحب‌بن‌عباد که از نویسندگان و شعرای معروف و البته وزیر رکن‌الدوله دیلمی بوده، به این نام معروف شده است. دیوارهای این ایوان دارای کاشی‌کاری‌های زیبا و قابل‌توجهی است.

• ایوان استاد

این ایوان به صفه استاد معروف بوده است؛ اما علت چیست؟ کار ساخت این بخش از مسجد جامع اصفهان بر عهده معماری خبره بوده و ایوانی دیگر را هم که در شرق قرار دارد به شاگردش سپرده بوده است. به همین خاطر با دو لفظ ایوان استاد و ایوان شاگرد این دو بخش را از هم تفکیک می‌کنند. نقوش، خطوط و کتیبه‌های موجود در ایوان استاد هم بسیار جالب‌توجه است.

تعبیری زیبا درباره مسجد جامع اصفهان و مساجد ایرانی

همان‌طور که پیش‌تر هم در این مقاله عنوان شد، مسجد جامع اصفهان در طول زمان از حالت معماری عربی به معماری ایرانی تغییر پیدا کرد. معماری ایرانی رگه‌هایی عمیق از معنویت را در طراحی بناها و تزئینات آن‌ها به کار می‌گیرد. برای مثال، یکی از عناصر معنوی موجود در مساجد ایرانی، حوض‌های بزرگی است که در مرکز حیاط هر مجموعه قرار می‌گیرد.

هانری کُربَن از ایران‌شناسان معروفی است که درباره وجود حوض‌ها در مساجد ایرانی می‌گوید:

«مساجد پرستشگاه‌هایی زمینی هستند و ارتباطی میان آسمان و زمین برقرار می‌کنند. قراردادن حوض‌ها در معماری ایرانی در صحن مساجد راهی نمادین برای ایجاد ارتباط میان آسمان و زمین است».

این ظرافت در معماری و تمثیل‌های درجه یکی که ایرانی‌ها در بناهای قدیمی‌شان به کار می‌گرفته‌اند، بسیار ارزشمند است. استفاده از کاشی‌ها و حوض‌های آبی راهی نمادین در جهت به‌کارگیری عناصر معنوی در بناهای مختلف ایرانی و سنتی به حساب می‌آید.

بخش‌های دیگر مسجد جامع اصفهان

• گاوچاه در غرب مسجد؛
• محراب دالان شرقی؛
• ایوان شاگرد در ضلع شرقی؛
• شبستان شمالی ایوان شرقی؛
• مدرسه مظفری.

اثرگذاری مسجد جمعه یا مسجد عتیق بر شهر اصفهان و معماری

مسجد جامع که از آن با عنوان مسجد جمعه یا مسجد عتیق هم یاد می‌شود، روی معماری بناها و مساجد دیگر ایرانی هم تأثیراتی فوق‌العاده داشته است. مسجد جامع را که ساختند، روستاهای سپاهان اصفهان با هم یکی شدند و مسجد به هسته اصلی شهر تبدیل شد. در واقع، مسجد عتیق تبدیل به پایگاه و مرکزی شد که شهرنشینی اصفهانی در حوالی آن در حال گسترش بود.

نخستین میدان در کنار این مسجد شکل گرفت و به‌تدریج بازارهایی هم در حوالی‌اش شروع به رونق‌گرفتن کردند. توسعه محله‌های مختلف و دکان‌های گوناگون در دور و اطراف مسجد جامع نقش مهمی در گسترش شهرنشینی داشت. وجود هسته‌ای مرکزی برای ایجاد خانه‌ها و محله‌ها در اطراف آن، برای گسترش هر شهری لازم است. در اصفهان هم این وظیفه بر گردن مسجد جامع بود.

مسجد هم روی شهرنشینی و ساختار شهری اصفهان نقش داشت و هم مکانی برای مراودات فرهنگی و مذهبی اصفهانی‌ها به‌شمار می‌رفت. به تدریج، اضافه‌شدن بخش‌هایی مانند کتابخانه و مکتب به مسجد جامع نقش آن در ترویج فرهنگ و مذهب را بیش از پیش پررنگ کرد. یکی از موضوعات جالب‌توجه درباره مسجد جامع اصفهان این بود که تا قبل از دوره رضاشاه پهلوی، افراد غیرمسلمان اجازه ورود به آن را نداشتند؛ اما بعد از شروع دوره سلطنت رضاشاه، همه‌چیز فرق کرد و افراد با ادیان مختلف اجازه ورود به این مسجد و به‌طور کلی تمام مساجد را پیدا کردند.

خوبی این مجوز در گسترش ارتباطات انسانی بود. مساجد به مکان‌هایی تبدیل شده بودند که امکان توسعه ارتباطات میان افراد مختلف از جمله علما و ادبا را فراهم می‌کردند. در واقع مساجدی مانند مسجد جامع اصفهان، حکم شاهرگ‌های حیاتی شهرها در توسعه اخبار و رواج فرهنگ را داشتند.

مسجد جمعه و معماری

مسجد جامع اصفهان در دوران سلجوقی تغییرات زیادی کرده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی که در این دوران به مسجد اضافه شد، تزئینات بخش‌های مختلف مسجد بود. تا پیش از دوران سلجوقی، معمولاً مساجد خالی از تزئینات بودند. بدل‌شدن مسجد به بنایی چهارایوانی از تغییرات عمده‌ای بود که این ساختمان به خود دید.

اثرگذاری مسجد جامع بر معماری مساجد ایرانی چشم‌گیر بود. تا آنجا که از آن تاریخ به بعد، مسجدهای دیگر هم به سبک چندایوانی ساخته می‌شدند و حتی بناهایی که قبلاً ساختار دیگری داشتند هم دست به بازسازی زدند و به حالت ایوان‌دار درآمدند. توسعه این سبک از مساجد به‌تدریج به شهرهای مختلفی مانند تبریز و شیراز هم رسید.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید در اردستان و گلپایگان مساجد را طبق الگوی ساخت مسجد جامع تغییر دادند. فقط ایوان‌ها و تزئینات نبود که از روی مسجد جامع به مساجد دیگر هم وارد شد؛ بلکه شکل گنبدها هم به‌مرور زمان تغییراتی یافت و نمای مساجد را عوض کرد. در آغاز گنبدها حالت ۴ضلعی داشتند؛ اما به‌تدریج به شکل ۱۶ضلعی درآمدند.

نشانی مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان در شرق شهر قرار دارد. برای رفتن به آن لازم است که راهی میدان قیام و خیابان علامه مجلسی شوید. اگر بخواهیم دقیق‌تر و سرراست‌تر نشانی مسجد جامع اصفهان را به شما بدهیم، باید بگوییم که برای دیدن این اثر فرهنگی و تاریخی مهم ایرانی باید به سمت خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ بروید.

هزینه ورودی	5000 تومان
ساعات بازدید	9 صبح تا 5 بعداظهر
شماره تماس	03134456400
آدرس	اصفهان، میدان امام علی، خیابان مجلسی، مسجد جامع اصفهان.

در آخر

اگر به اصفهان می‌روید، در کنار سرزدن به نقاط دیدنی بی‌شمار این شهر باید حتماً از مسجد جامع هم بازدید کنید. این بنا از نظر تاریخی و فرهنگی بسیار مهم است و از همه این‌ها که بگذرید، فضایی به‌شدت زیبا و معنوی دارد که گذراندن ساعاتی در آن برایتان خوشایند و شیرین خواهد بود. پاسداری از فرهنگ و تاریخ هر کشور می‌تواند راه نجاتی در مقابل ابتذالی باشد که همیشه در جدال با آن‌ها پرقدرت ظاهر شده و پنجه در پنجه فرهنگ و هنر درانداخته تا برنده این بازی باشد. شاید در آغاز سخت باشد یا اهمیت‌دادن به فرهنگ و تاریخ برایتان به این شکل عادت نشده باشد؛ اما باید تمرین کنید.

مسجد جامع اصفهان نمادی از اصالت، فرهنگ و تاریخی است که روزها و سال‌های مختلفی را از سر گذرانده است. بازدید از چنین شاهدی که سوار بر دقایق قدیمی تاریخ بوده، برایتان بی‌شک ارزشمند و جالب خواهد بود. اگر تجربه سفر به اصفهان و بازدید از این مسجد را داشته‌اید، حتماً نظراتتان را با ره بال آسمان به اشتراک بگذارید و درباره حال‌وهوایش بگویید. اگر هم تابه‌حال راهی اصفهان یا مسجد جامع نشده‌اید، برایمان بگویید که میل و اشتیاق کافی برای دیدن آن در شما شکل گرفته است؟ اصلاً این مقاله برایتان مفید بوده است؟