گنبد سلطانیه زنجان | قدیمی ترین گنبد دوپوش جهان

زنجان را چقدر می‌شناسید؟ آنجا را به‌عنوان یک شهر تاریخی بااصالت می‌شناسید یا یک شهر دیدنی و خوش آب‌وهوا؟ حقیقت آن است که زنجان را نمی‌شود تنها با چند کلمه توصیف کرد؛ وقتی صحبت از توصیف زنجان به میان می‌آید باید یک کتاب برایش نوشت. به همین دلیل تصمیم گرفته‌ایم در هر مقاله از ره بال یکی از جاذبه های گردشگری و جاهای دیدنی زنجان را معرفی کنیم. و اما امروز دست گذاشته‌ایم روی باشکوه ترین، معروف‌ترین، زیباترین، خاص‌ترین و بزرگترین گنبد خشتی جهان یعنی گنبد سلطانیه باصلابت.

سلطانیه و گنبد بی‌مثالش

«سلطانیه» شهری است در نزدیکی زنجان زیبا. این شهر در زمان مغولان ساخته شد و در زمان «اولجاتیو» از سلاطین ایلخانی شکوفا شد. از آن پس سلطانیه به «شاه‌نشین» معروف شد. شهری بدون برج و بارو در دل دشت‌های خوش آب‌وهوای زنجان. اولجاتیو در سال 702ق دستور داد جمعی از هنرمندان و صنعت‌گران عصر حاضر در این شهر گرد هم آیند؛ برای ساخت ارگ سلطنتی و آرامگاهی مجلل، باشکوه و بی‌مثال بنام گنبد سلطانیه.

زمانی که معروف‌ترین و زبردست‌ترین معماران و هنرمندان و بازرگانان گرد هم بیایند قطعاً اثری خلق خواهد شد که حتی اگر قرن‌ها از عمرش بگذرد بازهم قرار نیست از صلابتش چیزی کم شود. نتیجه کار اولجاتیو و وزیران باکیفت و همراهی هزاران نفر شد گنبد سلطانیه خوش‌رنگِ فیروزه‌ایِ خشتی با 8 ایوان و 8 مناره که شاید الگو گرفته از 8 درب بهشت بوده باشد. حقیقتاً باید جایی باشد بس دیدنی…

چرا آرامگاهی چنین عظیم؟

در داستان‌ها آمده که اولجاتیو پس از اینکه مسلمان می‌شود نام خود را به محمد خدابنده تغییر می‌دهد. شوق اسلام و عشقش به حضرت علی (ع) باعث می‌شود تصمیم بگیرد آرامگاه امام علی (ع) و امام حسین (ع) را از نجف و کربلا به سلطانیه منتقل کند؛ بنابراین باید آرامگاهی باشکوه را تدارک می‌دید که شایسته امام شیعیان باشد. از این رو دستور داد گنبد سلطانیه را هرچه باشکوه‌تر بسازند. اما در نهایت سلطان محمد از انتقال پیکر مطهر این عزیزان به سلطانیه منصرف می‌شود. نقل قول‌ها فراوان است؛ عده‌ای می‌گویند با مخالفت شیعیان روبه‌رو شده و عده‌ای می‌گویند بعد از دیدن خوابی از این تصمیم خود می‌گذرد. دلیلش هرچه بوده نتیجه کار، خلق شاهکاری هنری معروف به بزرگترین گنبد خشتی جهان شد که در کنار صلابتش چنان ظرافت هنری دارد که جهانیان را انگشت به دهان کرد. تزئیناتی از جنس آجر و کاشی و مزین به آیاتی از قران، نام الله، محمد، علی و نام سلطان. با این حال عشق مولا باعث شد سلطان محمد دستور دهد مقداری از خاک نجف و کربلا را به سلطانیه بیاورند تا در ساخت بخشی از بنای گنبد به نام تربت خانه از آن استفاده کنند. مگر گنبد سلطانیه چند بخش داشت؟

دیدنی ترین بخش های گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه سه بخش اصلی به نام تربت خانه و سرداب خانه و گنبدخانه دارد. شاید با توصیفاتی که تا به اینجا داشته‌ایم از شنیدن کلمه «گنبدخانه» خیلی تعجب نکنید؛ اما حقیقتاً شنیدن مکان‌هایی با نام تربت خانه و سرداب خانه عجیب و کمی وهم برانگیز است. گویا نیاز است درباره این بخش‌ها بیشتر بدانیم.

• تربت خانه

اتاقی مستطیل شکل به نام تربت خانه در قسمت جنوبی گنبد سلطانیه که با خاک نجف و کربلا ساخته شد. این اتاق را به‌عنوان محلی برای ادای نماز یا مسجد بنا کردند. دیوارها و محراب آن به دست حرفه‌ای‌ترین هنرمندان زمانش تزئین شد. نقش‌هایی طلایی‌رنگ، گچ‌بری‌های حرفه‌ای و کاشی‌های 8 گوشه‌ای که گویای هنر کاشی‌پزی ایرانی بود. گردهم‌آیی هنر و معماری ایرانی را می‌توان در تک‌تک کاشی‌های کارشده در این بنا لمس کرد.

• سرداب خانه

احتمالاً شما هم می‌دانید که در قدیم سردابخانه محل دفن پادشاهان و بزرگان زمان بوده است. سردابخانه را معمولاً با ارتفاع کم می‌ساختند تا مردم در حین ورود به آن مجبور به خم کردن گردن خود شوند؛ شاید به نشانه احترام به مردگان. سلطان محمد هم در همان زمان دستور ساخت یک سرداب خانه در منحصربه‌فردترین قسمت ارگ سلطنتی خود یعنی گنبد سلطانیه را داد. نقل قول‌های زیادی درباره سرداب خانه سلطانیه وجود دارد؛ عده‌ای می‌گویند سلطان محمد و خاندانش در همین جا دفن شده‌اند و عده‌ای ادعا می‌کنند نه‌تنها سلطان محمد خدابنده که هیچ‌کس دیگر در این بنای مرموز و سحرانگیز دفن نشده است. اگر این طور باشد محل دفن سلطان محمد رازی است سربه‌مُهر…

• گنبد خانه

شکوه گنبد سلطانیه را باید در گنبدِ 8 ضلعیِ فیروزه‌ای آن دید. گنبدی همچون نگینی در دل دشت‌های زنجان. بزرگترین گنبد خشتی جهان روی بنایی بنام «گنبدخانه» ساخته شده است. هنگام ورود به گنبد خانه با آن معماری ایرانی اسلامی‌اش نگاهتان خیره به قسمت‌هایی می‌شود که از دیدنشان دل نمی‌کَنید. بنا عظیم است و چشم‌نواز؛ 8 دیوار قطور که وزن گنبد پرصلابت را بین خود تقسیم می‌کنند؛ کتیبه‌ای از سوره فتح را بالای سرتان می‌بینید که روی هر 8 ضلع بنا نوشته شده و نقطه شروع و پایانش یکی است. باید سر را بالا گرفت و خیره در گنبد، دور خود چرخید تا هنر اسلامی را در بنایی ایرانی ببینید. ناگفته نماند کتیبه‌های دیگری همچون سوره توحید، آیت‌الکرسی و مومنون را هم در گنبد سلطانیه می‌بینید.

همان لحظه که وسط گنبد سلطانیه ایستاده‌اید و خیره در گنبد دور خود می‌چرخید، چشمتان به پنجره‌هایی روی سقف گنبد می‌افتد که با یک نگاه کلی 8 پنجره می‌بینید؛ باز هم عدد 8. 8 ایوان، 8 مناره، گنبد 8 گوشه، کاشی‌های 8 گوشه، 8 دیوار و 8 پنجره…

جالب است بدانید عده‌ای عدد 8 را نشانی از ساعت خورشیدی می‌دانند.

ساعت خورشیدی در بنایی 700 ساله

پنجره‌هایی که روی گنبد سلطانیه تعبیه شده‌اند نقش یک ساعت هوشمند را در طول روز و ابزاری برای جهت‌یابی در شب را برای مردم داشت. نشانه‌اش آن بود وقتی نور از سوراخ وسط گنبد به داخل گنبدخانه می‌تابد، ظهر است و وقت اذان. و نوری که از پنجره‌های آن به داخل فضا می‌تابیده نقش ساعت را داشته و نور بازتابی از پنجره‌های کوچکتر نشانی از دقیقه بوده است. خارق‌العاده است! باید در وسط روز قدم در چنین بنای مهندسی‌شده‌ای گذاشت تا هوش و توانمندی ایرانیان باستان را با چشم دید و در جان لمس کرد.

معماری ایرانی در بزرگترین گنبد جهان

گنبد سلطانیه مجموعاً در سه طبقه ساخته شده است و از آن جهت به بزرگترین گنبد خشتی جهان نیز معروف شده که کل بنا را با خشت و آجر ساختند و ملات به‌کاررفته در آن ترکیبی از گچ و آهک بود. همچنین اگر نقش و نگار گنبد را به دیده جان بنگرید جانمایی کاشی‌های لاجوردی با هنر معرق ایرانی چنان نظر شما را به خود جلب می‌کنند که روحتان به پرواز در می‌آید. جالب است بدانید گنبد مجهز به سیستم انعکاس صدا است. هیجان انگیز است؛ مگر نه؟! شما در هرجای گنبد سلطانیه که باشید و صحبت کنید انعکاس صدای خود را می‌شنوید. دلیل آن دوپوش یا دوجداره بودن گنبد است. قطر گنبد 160 سانتی‌متر است و فضای خالی بین دولایه، 60 سانتی‌متر می‌باشد. اینجاست که با شنیدن عبارت «اولین بنای دو پوش جهان» به ایرانی بودن خود می‌بالیم.

برای رفتن به طبقات مختلف گنبد سلطانیه 110 پله نیز ساخته شده؛ بهتر است بدانید عدد 110 نشان‌دهنده حروف ابجد نام علی است؛ تلفیقی از هنر ایرانی اسلامی را در همین جزئیات باید دید و لذت برد از این هماهنگی. حال بچرخیم در این گنبد دوار…

جاذبه های هر طبقه

طبقه اول گنبد سلطانیه به راهرویی می‌ماند که دورتادور بنا را احاطه کرده است. در همین قدم‌زدن‌ها مطمئنیم نرده‌های چوبی نظر شما را به خود جلب می‌کنند؛ شاید فکر کنید این نرده‌ها هر چند سال یکبار عوض می‌شود؛ اما باید بگوییم چنین نیست. حتی در استفاده از آن هیچ چسب و میخی هم به کار نرفته؛ باید جنسی از چوب کشتی نوح داشته باشد که بیش از 7 قرن از شر موریانه در امان بماند و در گذر زمان و مواجهه با هر گونه بلایای طبیعی آخ نگوید؛ محشر است…

قدم بگذاریم بر طبقه دوم. این طبقه از گنبد سلطانیه ایوانی دارد باصفا و چشم‌اندازی از دشت‌های این منطقه که هوش از سرتان می‌برد. شاید فکر کنید این ایوان با چشم‌انداز منحصربه‌فردش فقط برای جلب نظر سلطان اولجاتیو ساخته شده؛ اما حقیقت آن است که پشت این زیبایی‌های دل‌انگیز ایده‌ای مهندسی‌شده نشسته و نقش بادگیر را برای گنبد پرشگفتی سلطانیه بازی می‌کند، بادگیری برای بادهایی با سرعت بیش از 100 کیلومتر در ساعت؛ واژگان از توصیف چنین بنای باشکوهی عاجزند.

احتمالاً با دیدن هر بنای تاریخی اولین سوالی که برایتان پیش می‌آید آن است که چطور تمام این سال‌ها از گزند سیل و زلزله و فرسایش زمین و غیره و غیره در امان مانده‌اند؟ اگر بخواهیم پاسخ این سوال را برای گنبد سلطانیه بدهیم باید گفت بنا پی ندارد و به همین دلیل در طی سالیان قد خم نکرده و استوار بر دشت سلطانیه نشسته؛ دلیل بی پِی بودن آن هم وجود خاک رس این منطقه است که اگر برای این بنای عظیم پِی‌ریزی می‌کردند در طی سالیان دراز، بزرگترین گنبد خشتی جهان نشست می‌کرد.

در جای‌جای این نوشته به «بزرگترین» بودن این گنبد اشاره کرده‌ایم. بنایی با بیش از 1600 تن وزن. شوخی نیست که این همه سال تکان نخورده؛ اما چطور ممکن است؟ باید بدانید 8 مناره برای 8 ضلع بنا ساخته شد که کل بنای گنبد سلطانیه (سرادب خانه، تربت خانه و گنبد خانه) را به زمین سنجاق کردند؛ از طرفی هر ضلع دیوار 78 متری با ارتفاع 50 متر چیزی حدود 200 تن از وزن گنبد را به زمین منتقل می‌کنند. همچنین توخالی بودن گنبد هم آن را دربرابر زلزله مقاوم کرده است. به همین دلیل نیز زلزله‌های بی‌شماری طی سالیان سال گنبد را هدف قرارداده‌اند، اما این شاهکار هنری خم به ابرو نیز نیاورده است.

مسیر رسیدن به گنبد سلطانیه

کافی است از هرجای ایران خود را به سلطانیه استان زنجان برسانید. به بهانه دیدن زنجان و توابعش می‌توانید یک سفر ارزان با قطار را تجربه کنید تا در طول مسیر از دیدن دشت‌های این منطقه لذت ببرید و با دیدن گنبد سلطانیه با آن رنگ فیروزه‌ایِ دیدنی‌اش در دل تاریخ سفر کنید. گنبد باشکوه خشتی که شهره‌ی جهان شده است؛ اینجاست که باید دستمریزاد گفت به معماران و مهندسان ایران باستان.

اگر شما هم تجربه سفر به زنجان و گنبد سلطانیه را داشته‌اید دوست داریم ما و همراهان ره بال آسمان را در جریان تجارب دست‌نیافتنی خود قرار دهید؛ پس منتظر خاطرات شما هستیم.