روستای تاریخی سر یزد | سیستم امانت‌داری تاریخی

هرجای تاریخی ایران، داستان پررمزورازی برای گفتن دارد. روستای تاریخی سر یزد هم پر از این داستان‌هاست. این روستا جایی است که مردمش با دانش شهرسازی، خشت روی خشت گذاشته‌اند. سریزد روستایی است پیش‌ساخت برای یزد زیبا، شهر قنات و قنوت.

روستای تاریخی سر یزد کجاست؟

روستای تاریخی سر یزد یکی از برجسته‌ترین و قدیمی‌ترین تمدن شهرنشینی را دارد. این روستا پنجمین روستای تاریخی پرگردشگر در ایران است و هر سال مردم زیادی از آن بازدید می‌کنند. برای رفتن به سر یزد باید به استان یزد در مرکز ایران برویم. روستای مقصد ما 40کیلومتری با شهر یزد فاصله دارد و بخشی از شهرستان مهریز است. به همین خاطر آن را به اسم روستای سر یزد مهریز هم می‌شناسند. این روستا یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران ثبت کرده‌اند.

قدمت روستای تاریخی سر یزد

اگر نگاهی به روستاهای تاریخی ایران بیندازیم، در بین آن‌ها روستای تاریخی سر یزد قدمت بیشتری دارد. این روستا از معروف‌ترین جاهای دیدنی یزد هم هست. پیشینه‌ سر یزد را که پی بگیریم، عمری 2500ساله دارد؛ یعنی قدمت روستای تاریخی سر یزد از یزد بیشتر است. با تحقیق روی سفال‌های به‌جامانده در بناهای روستا، دوران شکوه و رونق روستا به زمان سلجوقیان، ایلخانیان و صفویان می‌رسد.

تاریخچه روستای تاریخی سر یزد

روستای تاریخی سر یزد در قدیم، دروازه‌ای برای ورود به استان یزد بود. آن وقت‌ها، این روستا و فهرج و خویدک سه شهر مهم این استان بودند. در کتاب‌های قدیمی آورده‌اند که در نزدیکی روستای سریزد جایی به اسم فرافر یا فرافتر بود. فرافر به خشک‌سالی و جنگ با سپاه اسلام دچار شد و از رونق افتاد. مرم بعد از این اتفاق‌ها مجبور به ترک فرافر شدند و شهری جدید در یزد امروزی ساختند. روستاهای سر یزد و هرفته بخشی از یزد قدیم بودند که همان‌ طور پابرجا مانده‌اند.

رونق گرفتن روستای سر یزد مهریز

روستای سر یزد مهریز در کنار جاده ابریشم بود؛ پس رونق خوبی گرفت. تاجرها و مسافرهایی که برای تجارت از جاده کرمان-یزد می‌گذشتند، برای رفع خستگی راه، به این روستا سری می‌زدند. به همین خاطر روستایی‌ها به فکر ساخت کاروان‌سرا، چاپارخانه، آب‌انبار، مسجد و… افتادند. در هرگوشه از این روستا بنایی عمومی برای خدمت به مردم ساخته بودند.

بناهای تاریخی شهر سر یزد

• قلعه سر یزد

در روستای تاریخی سر یزد قلعه‌ای با همین اسم هست که در آن غلات و مواد غذایی را انبار می‌کردند. پول و طلاها و زیورآلات محلی‌ها هم در این قلعه نگهداری می‌شد. مهم‌ترین مسئله در چنین شرایطی محافظت از مایحتاج و سرمایه مردم و امانت‌های آن‌ها بود؛ پس می‌شود گفت در ایران سیستم بانکداری و امانت‌داری را از روستای تاریخی سر یزد شروع کرده‌اند.

• معماری قلعه سر یزد

اولین بناهای قلعه را در دوره ساسانی ساختند؛ اما زحمتِ مرمت و ساخت بناهای جدید را صفویان کشیدند. آن‌ها قلعه را سه طبقه و به شکل کوشک ساختند. برای محافظت از قلعه در برابر غارت و حمله، دورتادورش را خندق کندند. این خندق‌ها به عمق ۳ تا ۴ متر و به پهنای ۶ متر بود. با روشن‌کردن آتش در آن‌ها، سدی در برابر دشمن می‌ساختند تا از خودشان دفاع کنند. گاهی هم خندق‌ها را از آب پر می‌کردند و روی آن‌ها را با کاه می‌پوشاندند.

دور قلعه دیواری کشیدند و دور قلعه و دیوار، حصار دیگری ساختند و برای هرکدامشان دروازه‌ای گذاشتند. درِ اول قلعه با قرقره و طناب بالا و پایین می‌رفت. اگر دشمن از در اولی می‌گذشت، هنوز در دیگری در مقابلش بود که جلوی او را بگیرد. به همین خاطر محافظ‌های قلعه فرصت دفاع پیدا می‌کردند. این کار یکی از بهترین تکنیک‌های دفاعی در زمان خودش بود.

در بالای درهای قلعه، حفره‌های بزرگی هست که کارشان محافظت از قلعه بود. نگهبان‌ها از بالای در، روی دشمن آب جوش می‌ریختند و این هم نوعی شیوه دفاعی بود. در قلعه حجره‌های مختلفی از جنس خشت و گِل برای نگهداری آذوقه‌ها ساخته بودند. هر حجره کلید مخصوصی داشت تا بتوانند به‌خوبی از سرمایه مردم محافظت کنند.

• کاروان‌سراهای روستای تاریخی سر یزد

قدیم‌ترها به ایستگاه‌های اقامتی بین دو شهر، رباط می‌گفتند. ریشه این کلمه از ربط می‌آید. ‌رباط‌ها تفاوت کوچکی با کاروان‌سراها دارند و آن این است که کاروان‌سرا اعیانی‌تر است. به‌خاطر سفرهای زیارتی و تجاری ساخت کاروان‌سراها توجیه اقتصادی چندانی نداشت؛ اما ساخت رباط اقتصادی بود. روستای تاریخی سر یزد دو رباط دارد که یکی قدیمی و دیگری نو است.

• رباط کهنه

قدمت رباط کهنه به قبل از ساخت قلعه سر یزد می‌رسد و بنایی هزارساله است. این رباط که بعضی‌ها به آن کاروان‌سرا هم می‌گویند به کاروانسرای سلجوقی شهرت دارد. زیربنای این رباط حدود 625 مترمربع است. به‌خاطر هوای گرم کویری، سقف‌های این بنا را بلند ساخته‌اند تا هوا در آن در جریان باشد. اطراف رباط کهنه را به شکل صُفه تزیین کرده بودند. صفه، سکوی‌های بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط می‌سازند. بیرون از رباط هم جایگاهی برای نگهداری و رسیدگی به چهارپایان فراهم کرده بودند.

• رباط نو

سر یزد از روستاهای تاریخی ایران بود که روزبه‌روز مسافرهای بیشتری در آن توقف می‌کردند. به همین خاطر مردم در دوره صفویه به فکر ساخت رباط دیگری افتادند. آن‌ها شمالی‌ترین بخش روستا را برای ساخت‌وساز جدید انتخاب کردند. پلان این بنا را به شکل مستطیلی با ابعاد 20 در 35 متر در نظر گرفتند. این رباط برتری‌های هم نسبت به رباط قبلی داشت؛ مثلاً اتاق‌های زیاد و محلی برای نگهداری چهارپایان هم برای آن طراحی کرده بودند. در ورودی این بنای جدید، اتاق اعیان‌نشین و دیده‌بانی ساختند. دو اتاق دیده‌بانی برای کنترل ورود و خروج مهمان‌ها بود.‌

• مسجد جامع سر یزد

این مسجد 1400ساله است و از زمانی پابرجاست که سپاه اسلام یزدگرد را کشت و پایه‌های اسلام قوی‌تر شد. در کتاب‌های قدیمی نوشته‌ای از این درگیری به‌جا ‌مانده است. زمانی که سپاه اسلام به‌دنبال یزدگرد می‌گشت، در بیابان‌ راه را گم کرد. آن‌ها با مشقت‌ به فهرج رسیدند و آنجا ساکن شدند. بعد از آن هم مردم را به اسلام دعوت کردند. مردم فهرج دو روز برای تصمیم‌گیری مهلت خواستند. فهرجی‌ها با مردم‌ خویدک و فرافتر روی هم ریختند و برای حمله به سپاه اسلام نقشه کشیدند. آن‌ها بسیاری از مسلمان‌ها را در این جنگ کشتند.

• چاپارخانه سر یزد

چاپارخانه از جاهای مهم در روستای سر یزد مهریز بود. محلی برای نامه‌رسانی که در محله سفلی روستای سر یزد مهریز است. این چاپارخانه را در نزدیکی مسجد جامع این روستا ساختند.

• دروازه شهر فرافر

دروازه فرافر را به سبک گوشه‌ای در انتهای روستای تاریخی سر یزد ساختند. بناهای سبک گوشه‌ای سقفی گنبدی دارند. این دروازه، خروجی روستای سر یزد و ورودی شهر یزد بود. از کل بنا فقط یک ضلع سالم است و باقی دیوارها فروریخته‌اند. این دروازه هزارساله در نزدیکی قبرستان روستای سر یزد مهریز است.

• عمارت تاریخی سنمبر

سنمبر مزرعه‌ای بود که در آن قنات کنده بودند. به همین خاطر هم یکی از جاهای مهم روستای سر یزد بود. به‌خاطر جریان آب، این بخش روستا سرسبز بود و آب‌وهوای خوش داشت. مردم روستای تاریخی سر یزد از آب این قنات برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌کردند. بعد از خشکسالی‌ها، آب این قنات هم کم‌کم خشک شد. بعضی‌ها می‌گویند در این محل کاروان‌سرایی هم به پا بود و رونق زیادی داشت؛ اما حالا چیزی از آن باقی نمانده است که به آن سری بزنیم.

• پاکنه

مردم به‌خاطر کمبود آب در روستاهای کویری رشته‌ قنات‌ می‌ساختند. پاکنه محلی با ورودی طاقی است و با چند پله به شاخه قنات می‌رسد. مردم از پاکنه‌ها به آب قنات دسترسی داشتند.

• بادگیرها در روستای تاریخی سر یزد

همان قدیم، یزد را با بادگیرهایش می‌شناختند. این سبک از معماری هوای خنک را در خانه به جریان می‌انداخت. اغلب بادگیرهای روستا را در بالای سقف آب انبارها ساخته‌اند تا آب را خنک نگه دارند.

آب انبارهای روستای تاریخی سر یزد

• آب انبار سر یزد

این بنا از قدیمی‌ترین آب انبارهای ایران است و ساختش به دوره صفویه می‌رسد. محقق‌ها این آب انبار را بنایی 500ساله می‌دانند. آب انبار سر یزد دو دهانه ساده دارد و برای ساختش از آجر پخته استفاده کرده‌اند. دهانه آجری شکل این بنا جلوه زیبایی دارد. نم بارانی هم که بزند، عطر خاکش دلتان را جلا می‌دهد.

• آب انبار پای برج

این آب انبار معروف روستا را در دوره‌های افشاریه تا قاجار ساختند. آب انبار پای برج با دیگر آب‌ انبارها تفاوت‌هایی دارد و این مدلش فقط در مهریز پیدا می‌شود. این آب انبار دو بادگیر پهن و گنبدی با بادگیرهای استوانه‌ای دارد و آن را ثبت ملی هم کرده‌اند.

• آب انبار چهار بادگیره

این بنا اولین آب‌ انبار چهار بادگیره‌ای است که به دوره قبل از صفویه می‌رسد. بادگیرهای این آب‌ انبار سازوکار جالبی دارد. چهار بادگیر گنبدی و نیمه گنبدی در بالای آب‌ انبار ساخته‌اند که به جهت‌های مختلفی هستند. بادگیرهای هم‌جهت باد، ورودی هوا و بادگیرهای خلاف جهت باد، خروجی هوا بودند. این شیوه بادگیر آب‌وهوای خنک را در بنا به جریان می‌انداخت.

• آب انبار محله پایین

روبه‌روی مسجد جامع سر یزد و در کنار کاروان‌سرای آجری، آب‌ انبار دیگری هست که به آن محله پایین می‌گویند. آب انبار محله پایین دو بادگیر دارد و عمرش به 30 سال می‌رسد. آب این آب انبار آشامیدنی بود.

• آب انبار حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی

حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی این آب انبار را در 1268 در کنار حسینیه پای نخل ساخت. عمر حاج ابوالقاسم به تمام‌کردن بنا قد نداد و او از دنیا رفت. مزار او را در کنار ورودی آب انبار ساختند. این بنا، سقف گنبدی با چهار بادگیر و هشت دهانه دارد و هر بادگیر به سمت یک جهت جغرافیایی است؛ یعنی بادگیرها را به‌سمت شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته‌اند.

• آب انبار حاج علی

این آب انبار قجری را در محله اصلی بنا کرده‌اند. این بنا درست کنار مسجد حاج علی است و به همین خاطر به آن آب انبار حاج علی می‌گویند. آب انبار حاج علی سقفی گنبدی با دو بادگیر دارد و برای تأمین آب آشامیدنی اهالی پایین‌دست روستا سر یزد مهریز ساخته شد.

• آب انبار محله میان

آب انبار محله میان را در دوره قاجار و پادشاهی ناصرالدین شاه ساخته‌اند که سقفی با قوس شاه‌عباسی و فیلپوش دارد. فیل در این عبارت به معنی ستون است. این بنای خشتی کنار مسجد محله میان بود؛ اما امروز چیزی از آن باقی نمانده است.

• آب انبار سر بالا

این آب انبار مخصوص مردم بالادست روستا بود. آب انبار سر بالا از زمان قاجار تا امروز هنوز سرپا است. سقف آن گنبندی است و دو ستون در دو طرفش دارد. این بنا را در خیابان اصلی و در کنار مسجد سر بالا ساخته‌اند.

حمام قدیمی سر یزد

حمام روستا را در محله بالا، پشت حسینیه ساخته‌اند. سال ساختش به زمان ساخت حسینیه نزدیک است. این حمام بخش‌های مختلف مردانه و زنانه، گرمخانه، تنوره و محل شست‌وشو دارد. برای ساخت آن هم از مصالحی مثل گِل و خشت استفاده کرده‌اند که تا امروز استوار مانده است.

مسجدهای روستای سر یزد

• مسجد حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی

مسجد حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی به مسجد جامع پای برج معروف است. در سردر مسجد سنگ‌نوشته‌ای از قاجار هست و زمان ساخت مسجد را 1268 هجری ثبت کرده‌اند. این مسجد محلی برای گردهمایی مردم روستا و برپایی نماز جماعت بود. مسجد حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی بخش‌های تابستانه و زمستانه داشت تا مردم از گرما و سرما در امان بمانند. قوس‌ها شاه عباسی و سقف‌های گنبدی از زیبایی‌های چشمگیر این مسجد بود.

• حسینیه نخل سر یزد

از قدیم تا امروز سبک خاصی از عزاداری در روستای تاریخی سر یزد برپا بود. حاج ابوالقاسم حاجی قاسمی حسینیه نخل را در خیابان اصلی و محله بالا ساخت. در دوره صفویه ساخت این بنا را تمام و در دوره قاجار مرمتش کردند. نخلی چوبی نماد خاصی از آیین عزاداری این روستا در تاسوعا و عاشورا است. آب انبار نخل هم به واقعه کربلا اشاره می‌کند. هر سال بازدیدکننده‌های فراوانی برای دیدن این آیین مذهبی به روستای سر یزد مهریز می‌آیند.

امکانات تفریحی ارگ قدیم سر یزد

در حال حاضر روستا بخش قدیمی و بخشی جدید دارد. فریب قدمت ارگ سر یزد را نخورید، تفریحات در اینجا به‌روز است. از هیجان‌انگیزترین تفریح‌ها، آفرودسواری روی تپه‌های شنی است. موتورسواری در شیب دره‌های کویری هم عالمی دارد. صدای خنده‌هایتان را به کویر سخاوتمند هدیه کنید.

محلی‌ها در کنار ارگ، کالسکه و شتر کرایه می‌دهند. بچه‌ها از این تفریح‌ها استقبال ویژه‌ای می‌کنند و برایشان خاطره می‌شود. آسمان کویر هم همیشه هواداران خودش را دارد. رصد ستاره‌ها در شب و دیدن سوسویشان از لذت‌بخش‌ترین تفریح‌های این سفر است. اگر دستی در عکاسی دارید، طبیعت کویر و غروب خورشیدش را قاب بگیرد. به شب که رسیدید، در سکوت عظمت آسمان‌ها را در لنزی کوچک تماشا کنید.

جاهای دیدنی روستای تاریخی سر یزد

در گذشته، روستای سر یزد محلی سرسبز بود؛ اما بر اثر خشکسالی بخش وسیعی از این آبادی از بین رفت؛ اما هنوز هم باغ‌های انگور، پسته و توت در این آبادی پر رونق است. از جا‌های دیدنی مهریز، کوه مدوار است. روستای کوهپایه‌ای مدوار هوایی معتدل و خشک دارد که مسافرهای زیادی را به سمت خودش می‌کشاند. چشمه‌ها و قنات‌های نیمه خشک سر یزد نشان می‌دهد که روزگاری سر یزد هم از این نعمت بهره‌مند بود. در کنار تمام آثار تاریخی سریزد، کویر آرام یزد-کرمان از زیباترین جاذبه‌های طبیعی این روستاست.

اطلاعات بازدید از روستای تاریخی سر یزد

بازدید از روستای سر یزد مهریز همه روزه امکان‌پذیر است. فقط بهتر است کفش راحتی به پا کنید که گشت‌وگذار برایتان خسته‌کننده نشود. این گشت‌وگذار، حدود ۳ تا ۴ساعتی زمان می‌برد. برای بازدید از بعضی بخش‌ها مثل قلعه سر یزد باید بلیت تهیه کنید. هزینه بلیت برای گردشگرهای داخلی و خارجی متفاوت است. ساعت بازدید از بناها از 8 صبح شروع می‌شود و تا 4:30 عصر ادامه دارد.

بهترین زمان سفر به روستای سر یزد مهریز

روستای سر یزد مهریز به‌خاطر آب‌وهوای گرم‌وخشک کویری اختلاف دمای بسیاری در تابستان و زمستان دارد. این اختلاف دما حتی در روز و شب کویر هم کاملاً حس می‌شود. بهترین زمان سفر به این منطقه اوایل بهار و در روزهای عید است. گردشگرهای متعددی در این بازه زمانی به بازدید از یزد و شهرهای اطرافش می‌آیند. فقط حواستان باشد که همیشه بهترین زمان سفر، شلوغ‌ترین زمان هم هست.

اقامت در روستای تاریخی سر یزد

اگر برای سفر به سر یزد برنامه‌ای چند روزه دارید، نگران اقامتگاه نباشید. چند محل اقامتی روستا سر یزد مهریز را اینجا برایتان می‌گذارم.

• کاروان‌سرای رباط آجری مهریز؛
• اقامتگاه بوم‌گردی عمارت قاجاریه مهریز؛
• خانه سنتی کیان؛
• اقامتگاه بوم‌گردی سرای جهانگرد؛
• خانه باغ جهانگرد مهریز.

مسیر دسترسی به روستای تاریخی سریزد

برای رسیدن به روستای سر یزد مهریز، باید خودتان را به استان یزد برسانید. اگر از سمت شهر یزد به این روستا می‌روید، وارد بزرگراه یزد-کرمان شوید. فاصله یزد تا روستای تاریخی سر یزد حدود 40 کیلومتر است.

در مسیر برای رسیدن به روستای سریزد تابلوهای راهنما هست. به مهریز که رسیدید به اطراف جاده دقت کنید. تابلوی روستا در سمت چپ جاده است. فاصله مهریز تا روستای تاریخی سر یزد فقط 5 کیلومتر است. در اینجای راه باغ‌های انبار کم‌کم خودی نشان می‌دهند. حدود ۲ تا ۳ کیلومتر که در جاده فرعی برانید به مقصد می‌رسید.

هزینه بازدید	رایگان
بهترین زمان بازدید	فصل پاییز و زمستان
آدرس	استان یزد، ۵ کیلومتری شهرستان مهریز، روستای سریزد

روستای تاریخی سر یزد یکی از بهترین نمونه‌های تمدن شهری ‌است که در دل کویر یزد بروبیایی داشت. اگر برای دیدن این روستای دیدنی مشتاقید، همسفریتان با ره بال آسمان برایمان افتخاری می‌شود. اگر هم قبلاً به سر یزد سفر کرده‌اید، برایمان از تجربه‌هایتان بنویسید که خواندن دارد.