گنبد جبلیه کرمان | مقبره یا آتشکده زرشتی؟

خیلی از بناهای تاریخی نتوانسته‌اند در برابر سختی‌های روزگار و آزار دشمنان دوام بیاورند و از صفحه روزگار محو شده‌اند؛ اما همیشه استثناهایی وجود دارد. استثناهایی که به شناخت ما از گذشته کمک می‌کنند. یکی از این بناهای مقاوم تاریخی در کرمان قرار دارد. در گوشه‌ای از جنوب شرق ایران، در استان کرمان، در قسمت شرقی شهر کرمان بنایی خارق‌العاده وجود دارد. این بنا در میان دو قبرستان به نام‌های صاحب‌الزمان و سید حسین واقع شده است. نام این بنا گنبد جبلیه یا گنبد گبری است. کسی نمی‌تواند با اطمینان نام سازنده این بنا را ذکر کند؛ اما همه ما می‌توانیم عظمت آن را احساس و ستایش کنیم. در سفر به کرمان برای آشنایی با گنبد جبلیه کرمان همراه ره بال آسمان باشید.

گنبد جبلیه کجاست؟

گنبد هشت‌ضلعی جبلیه تماماً از سنگ ساخته شده است. فقط زمانی که پایین این بنا ایستاده باشید، عظمت آن را متوجه می‌شوید. قراردادن سنگ‌هایی به این بزرگی روی هم با امکانات کم گذشته از نظر ما غیرممکن است؛ اما وجود این بنا اثباتی برای این جمله است که کار نشد ندارد. احتمالاً با این تعریف‌ها دهانتان آب افتاد و دلتان لَک‌زد برای دیدن این بنای عظیم. تا اینجا متوجه شدید که گنبد در شهر کرمان واقع شده است. همان طور که می‌دانید کرمان شهر بزرگی است؛ پس برای یافتن این بنا باید راه‌بلد باشید. گاهی اوقات کرمانی‌ها هم برای یافتن آدرس دچار مشکل می‌شوند. گنبد در یکی از خیابان‌های تاریخی کرمان واقع شده است. لطفاً آدرس گنبد جبلیه کرمان را یادداشت کنید.

معرفی گنبد جبلیه

شهر کهنی مانند کرمان میزبان آثار تاریخی بسیاری است. هر کدام از این آثار متعلق به دوره خاصی از تاریخ ایران هستند. یکی از این آثار کهن گنبد جبلیه کرمان است. نام این اثر در سال 1316 در فهرست آثار ملی ثبت شد. در سال 1370 برای بهره‌برداری بیشتر از این اثر فاخر، آن را به محلی برای نگهداری سنگ‌های حجاری‌شده و کتیبه‌های تاریخی تبدیل کردند. به همین علت گنبد را با نام موزه سنگ کرمان هم می‌شناسند. در اطراف این گنبد فضای سبزی ساخته شد تا گردشگران از آن استفاده کنند. مجسمه‌های این پارک با اینکه قدمت ندارند؛ اما نمادی از ذوق هنری مردم کرمان هستند. بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.

تاریخچه گنبد جبلیه

درباره تاریخچه این گنبد اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد و نمی‌توان با قطعیت از آن صحبت کرد. ما تمام احتمال‌های ممکن را ذکر می‌کنیم و شما هر کدام را دوست داشتید قبول کنید. برخی اعتقاد دارند گنبد جبلیه آتشکده بوده است یا مقبره یکی از بزرگان زرتشت است. اعتقاد دیگر مورخان این است که این گنبد محل دفن سید محمد تباشیری است؛ اما بعضی کتاب‌ها با دلیل این نظر را رد کرده‌اند. برخی مورخان اروپایی مانند هیلن براند، گنبد تاریخی جبلیه را متعلق به سلجوقیان می‌دانند؛ اما این نظر به احتمال زیاد غلط است. جبلی تغییریافته کلمه گبری است. تغییر «گ» به «ج» در زمان اسلام اتفاق افتاد؛ پس این بنا باید متلعق به قبل از اسلام باشد و از بناهای زرتشتی باشد؛ اما معماری گنبد چندان با معماری آتشکده‌ها هماهنگ نیست.

ممکن است این بنا در اواخر دوره ساسانی ساخته شده باشد و اوایل دوران اسلامی مرمت شده باشد. احتمال دیگری هم وجود دارد. باستان‌شناسان احتمال می‌دهند که گنبد جبلیه کرمان، بعد از اسلام و با الهام از معماری ساسانیان ساخته شده باشد. در بازه‌هایی از تاریخ، این بنا مرمت شد؛ مثلاً در زمان سلجوقی، محمد بن الیاس دستور مرمت بنا را داد. عکسی از کنسولگری انگلیس در دست است که مرمت بنا را نشان می‌دهد. این عکس حدود 110 سال پیش گرفته شد. نکته‌ای جالب در این عکس وجود دارد. گنبد در کنار تپه‌ای بزرگ واقع شده است. شاید علت سالم‌ماندن بنا همین تپه باشد. تپه‌ این اثر فاخر را از بلاهایی مانند سیل حفظ کرده است. امروزه از تپه کنار گنبد اثری نیست.

معماری گنبد جبلیه

باستان‌شناسان با کمک معماری بناها قدمت آن را تخمین می‌زنند. معماری در هر بازه تاریخی ویژگی خاصی داشته که آن را از معماری‌های قبلی و بعدی متمایز می‌کرده است. با ما همراه باشید تا درباره معماری این بنا بیشتر بدانیم. جنس گنبد تاریخی جبلیه سرتاپا از سنگ است. عرض پی پایه گنبد به 3 متر می‌رسد. گنبد به شکل هشت‌ضلعی بزرگی است. در هشت طرف آن هشت در به عرض 2 متر وجود دارد. اخیراً برای افزایش استحکام و جلوگیری از تخریب، این درها با سنگ مسدود کرده‌اند و فقط یک در را باز گذاشته‌اند. برای ساختن این بنا از لاشه سنگ استفاده کرده‌اند. ملات خارج بنا گچ و داخل آن آهک است. می‌گویند در ساخت گنبد به جای آب از تخم‌مرغ، خاکستر و شیر شتر استفاده شده است. معماران دلیل استحکام خارق‌العاده بنا را همین ملات عجیب می‌دانند؛ البته صحت این ادعا اثبات نشده است.

معماری داخلی

درون بنا تزئینات خاصی ندارد. مهم‌ترین نکته درباره معماری داخل بنا، نحوه تبدیل هشت‌ضلعی به دایره ساقه گنبد است. برای رسیدن به این هدف معماران از قوس تیزدار یا طاق‌نما استفاده کرده‌اند. نغول‌هایی در قسمت داخلی گنبد جبلیه کرمان به چشم می‌خورد. نغول به فرورفتگی‌های بدون قوس می‌گویند.

معماری خارجی

جذاب‌ترین قسمت‌های گنبد جبلیه کرمان مربوط به خارج آن است.

• هشت ضلعی: پایین بنا به شکل هشت‌ضلعی است. اضلاع در واقع دیوارهای بنا هستند. این دیوارها بسیار ضخیم هستند. هر ضلع طاق‌نمای قوس‌دار مربوط به خود را دارد. داخل طاق‌نما در هر دو طرف نغول استفاده شده تا بار بنا در داخل قوس را کم کند. نغول بالای سردرها لوحی مربع یا مستطیل هستند. در بالا و طرفین طاق‌نما نغول مستطیلی استفاده شده است. در پایین و طرفین طاق‌نما دو نغول جناق‌دار استفاده شده است.
• حلقه‌های گنبد: میان دیوارهای هشت‌ضلعی و گنبد دو حلقه وجود دارد. حلقه پایین‌تر به شکل شانزده‌ضلعی و حلقه‌ بالا هشت‌ضلعی است. هرچه ارتفاع ساختمان بیشتر می‌شود از قطر آن کاسته می‌شود. در لایه پایینی نورگیرها به شکل یکی‌درمیان در اضلاع کار شده‌اند. در حلقه‌ بالایی هر ضلع سه نغول مستطیلی دارد.

• گنبد: جنس گنبد از آجر است. ارتفاع ساقه سنگی گنبد 8 متر است که در وسط آن نورگیری تعبیه کرده‌اند. از معماری گنبد مشخص است که قرار بوده گنبد دو پوشه داشته باشد. به دو دلیل این اتفاق نیوفتاده است یا یکی از پوش‌ها خراب شده یا ساخت آن متوقف شده است. از ظاهر گنبد مشخص است که دارای تزئیناتی بوده است. این تزئینات از بین رفته‌اند. در پایین گنبد جبلیه کرمان اگر تزئیناتی وجود داشته به‌طور کامل از بین رفته است.

جاذبه های گردشگری گنبد جبلیه

مهم‌ترین جاذبه گنبد جبلیه کرمان، موزه سنگ است. این موزه دارای سنگ‌های حجاری شده و کتیبه‌های قدیمی است. در کل 100 سنگ ارزشمند در این موزه قرار دارد. در ادامه مهم‌ترین سنگ‌های موزه را معرفی کرده‌ایم.

• کوچک‌ترین سنگ قبر یافته شده در کرمان در موزه سنگ کرمان نگهداری می‌شود. ابعاد این سنگ 22 در 26 سانتی‌متر است. کتیبه این سنگ شامل دو قسمت است. در قسمتی از آن آیات قرآن نوشته شده و در قسمت دیگر نام متوقی و سال فوت او نوشته شده است. این سنگ متعلق به سال 425 هجری قمری است.
• کتیبه وقف آتشکده روستای قناتغستان، دیگر سنگ مشهور این موزه است. این کتیبه بعد از تخریب آتشکده به این موزه آورده شد. تاریخ وقف‌نامه مربوط به سال 1282 هجری قمری است.
• سنگ قبر میرزا آقاخان هم در میان سنگ قبرهای این موزه است. میرزا آقاخان پسر نویسنده تاریخ کرمان یعنی میرزا احمدعلی‌‌خان وزیری است. وی در نوشتن تاریخ کرمان با پدرش همکاری داشته است. تاریخ حک‌شده روی سنگ قبر تاریخ شوال سال 1317 هجری قمری را نشان می‌دهد.
• کتیبه مسجد آبدر اشکان دیگر کتیبه این موزه است. این کتیبه از قدیمی‌ترین‌های موزه است. مسجد در سال 425 هجری قمری به دستور عبدالله بن یوسف در دوران آل بویه ساخته شد. مسجد را در تپه‌ای معروف به خمروطی در مزرعه آبدر ساختند. سنگ کتبه مشهور به عصین گردون آبدر بوده است که اهالی به آن اعتقاد ویژه داشته‌ و دارند. در گویش محلی عصین به معنای رعدوبرق است.

پارک نزدیک گنبد دیگر جاذبه‌ گنبد و از جاهای گردشگری کرمان است. این پارک امکانات رفاهی برای اقامت کوتاه مدت را دارد.

اطلاعات بازدید از گنبد جبلیه

بهترین زمان بازدید از گنبد جبلیه

آب‌وهوای کرمان خشک است و ممکن است در ماه‌هایی از سال برای گردشگران آزاردهنده باشد؛ پس باید زمان سفرتان را از پیش مشخص کنید. برای سفر به کرمان بهترین زمان از آبان تا اردیبهشت است. در این ماه‌های سال هوا لطیف است؛ اگر خوش‌شانس باشید در زمان سفرتان باران‌های ملایم را هم می‌بینید. بهترین زمان برای بازدید از گنبد جبلیه صبح است. بازدید از این جاذبه زمان زیادی نمی‌گیرد و شما می‌توانید از طبیعت اطراف هم بهره ببرید.

جاهای دیدنی اطراف گنبد جبلیه

• موزه ساعت کرمان

موزه ساعت کرمان قصه‌های زیادی دارد که شنیدن آن‌ها شیرین است. ماشالله ترابی از اولین ساعت‌سازهای کرمان در عهد ناصری و دوران قاجار است. او از طریق هند با این صنعت آشنا شد و در مدت زمان اندکی به شهرت رسید. او به دستور حاکم زمان ساعتی بزرگ در کاروانسرای وکیل ساخت که تا سالیان همراه هر لحظه مردم کرمان بود. ساعت‌سازی نسل‌درنسل به اعضا خانواده ترابی ارث رسیده است. موزه ساعت را نوه مشالله خان که سیروس نام دارد بنا کرد. او داستان هر ساعت را می‌داند و با عشق آن را برای گردشگران و بازدیدکنندگان تعریف می‌کند. گنبد جبلیه کرمان تا موزه ساعت کرمان 2.3 کیلومتر فاصله دارد.

• حمام گنجعلی خان کرمان

حمام گنجعلی خان کرمان یکی دیگر از آثار دوره صفوی است. این حمام تاریخی یکی از بناهای مجموعه گنجعلی خان است. گنجعلی بیک ملقب به گنجعلی خان حاکم زمان کرمان بود. او در فکر تفرجگاهی برای مسافران بود. به همین علت میدانی عظیم ساخت و در هر قسمت آن بنایی کاربردی ساخت. در اینجا نمی‌شود تمام ویژگی‌های منحصر به فرد حمام را توصیف کرد. فقط بدانید که این حمام معماری بی‌نظیری دارد؛ مثلاً ضدزلزله است. ویژگی که خیلی از بناهای امروزی ندارند. حمام گنجعلی خان تا موزه گنبد جبلیه کرمان 4.5 کیلومتر فاصله دارد.

• بازار وکیل کرمان

بازار وکیل کرمان هم جزء مجموعه وکیل است. این بازار معماری مشابهی با دیگر بازارهای صفوی مانند بازار اصفهان دارد. بازار معماری ایرانی دارد و از الگویی کشیده برخوردار است. هر گوشه از بازار متعلق به صنف خاصی است. این ویژگی باعث می‌شود وقت افراد برای پیداکردن قسمتی که در نظر دارند، تلف نشود. فاصله بازار وکیل تا گنبد جبلیه کرمان 4.4 کیلومتر است.

مسیر دسترسی به گنبد جبلیه

دسترسی به گنبد جبلیه کرمان سخت نیست. این گنبد در یکی از خیابان‌های مشهور کرمان قرار دارد که اکثر افراد آن را می‌شناسند. خیابانی که گنبد در آن قرار دارد شهدا نام دارد. این خیابان طویل است و جاذبه‌های بسیاری دارد؛ مثلاً پارک جنگلی پردیسان قائم کرمان در این خیابان قرار گرفته است. بعد از پیداکردن خیابان شهدا دنبال مسجد صاحب‌الزمان باشید. این مسجد شما را به گنبد می‌رساند.

گنبد جبلیه کرمان اثری فاخر و مقاوم است. بیایید امانت‌دار خوبی باشیم و آن را سالم به آیندگان تحویل دهیم. برای خواندن نظراتتان بی‌صبرانه منتظریم؛ پس در قسمت نظرات آن‌ها را با ما به اشتراک بگذارید.