تاریخچه چهارشنبه سوری | آداب‌ورسوم شهرهای مختلف ایران

بی‌تردید همه ما چهارشنبه سوری را می‌شناسیم. در این مناسبت باستانی، همه مردم در خیابان‌ها کنار یکدیگر جمع می‌شوند و شادی می‌کنند. البته چند سالی می‌شود که این فرهنگ باستانی، به یک مشکل بزرگ تبدیل شده است. متأسفانه بسیاری از کودکان، نوجوانان و جوانان در این روز آسیب می‌بینند. شاید شما نیز شنیده باشید که اصل چهارشنبه سوری این نیست. پس اصل چهارشنبه سوری چیست؟ یا اینکه چهارشنبه سوری از کجا به وجود آمده است؟ امروز قصد داریم تا شما را به‌صورت کامل با چهارشنبه سوری آشنا کنیم. با خواندن این مقاله، با تاریخچه این مراسم و رسومات خاص آن آشنا خواهید شد؛ پس با ما همراه باشید.

چهارشنبه سوری چیست؟

همه ما بی‌تردید کم‌و‌بیش، با چهارشنبه سوری آشنا هستیم. شما نیز قطعاً می‌دانید که این مراسم سنتی در غروب آخرین سه‌شنبه سال انجام می‌شود. این مراسم به تمام مردم فارسی‌زبان تعلق دارد. همان طور که می‌دانید، ایران از ابتدا یک امپراطوری بزرگ و قدرتمند بود. در گذر تاریخ، بخش‌های مختلف ایران از کشور جدا شدند. به همین خاطر بسیاری از اقوام کشورهای همسایه، اصالتاً ایرانی و فارسی‌زبان هستند. ازاین‌رو می‌توانید شاهد برگزاری چهارشنبه سوری حتی در کشورهای همسایه نیز باشید.

چهارشنبه سوری به چه معناست؟

این عبارت از دو بخش «چهارشنبه» و «سوری» تشکیل شده است. درباره دلیل نام‌گذاری این مراسم، دو روایت وجود دارد. در روایت اول، «سور» به‌معنای «جشن» است. شاید تا همین چند سال پیش، کسی که می‌خواست جشنی بگیرد، می‌گفتند «قرار است سور بدهد». در این روایت چهارشنبه سوری، همان جشن چهارشنبه معنا می‌دهد. در عین حال برخی بر این باور هستند که ریشه واژه «سور» از عبارت «سوریک» آمده است. سوریک یک واژه نه‌چندان قدیمی است. قدمت این کلمه به دوران پهلوی اول باز می‌گردد. سوریک در واژه به‌معنای «سرخی» است. البته دانستن این موضوع که مردم اصفهان این مراسم را به «چارشمبه سرخی» می‌شناسند، احتمال درستی این روایت را تقویت می‌کند.

بد نیست بدانید چهارشنبه سوری در هر شهر و منطقه، نامی خاص دارد. به‌عنوان مثال مردم گیلان آن را با نام «گول گوله چهارشنبه» می‌شناسند. همچنین نام‌های دیگری از این مراسم همانند «چورشمه کوله» کردستان، چارشمبه سرخی اصفهان و «کوله چهارشنبه» مردم قزوین نیز برای این مراسم برگزیده شده است. شاید کلیت این مراسم در تمام ایران یکسان باشد؛ اما مردم هر شهر آن را به شکلی خاص برگزار می‌کنند.

تاریخچه چهارشنبه سوری

یکی از رایج‌ترین باورها درباره چهارشنبه سوری، ارتباط آن با آیین زرتشت است. بسیاری به‌غلط چنین تصور می‌کنند که پیروان آیین زرشت، آتش‌پرست هستند. این در حالی است که زرتشتیان، خداوند را پرستش می‌کنند. در عین حال، آتش را نمادی از پاکی می‌دانند. آن‌ها آتش را به‌عنوان یکی از عناصر مهم در جهان خلقت می‌شناسند. در آیین زرتشت، آتش همواره بسیار مهم و محترم بوده است. شاید جالب باشد بدانید که در آتشکده یزد، آتشی هزار و ۵۰۰ساله وجود دارد. با این تفاسیر، پریدن از روی آتش، نوعی بی‌احترامی محسوب می‌شود. پس با استناد به این مسئله، می‌توان گفت که چهارشنبه سوری هیچ ارتباطی به آیین زرتشت ندارد.

کتایون مزداپور، یکی از پژوهشگران آثار زرتشتی، چنین روایت می‌کند که بسیاری از آیین‌ها، ایرانی هستند و ارتباطی به مذهب ندارند. حتی در بررسی آثار تاریخی بسیاری به این نتیجه رسیده‌اند که برخی آیین‌ها، به دوران پیش از مهاجرت قوم آریا به این سرزمین تعلق دارند.

به همین خاطر برای بررسی تاریخچه چهارشنبه سوری، بهتر است کتاب «تاریخ بخارا»، اثر ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی را بررسی کنیم. در این کتاب چنین روایت می‌شود که:

«چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال ۳۵۰، به جوی مولیان فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون شب سوری چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند.»

این روایت مربوط به سال 350 هجری است. در حقیقت با بررسی متون مختلف، به این نتیجه خواهید رسید که اطلاعات موجود درباره این جشن، همه مربوط به دوران پس از اسلام هستند.

چهارشنبه سوری | متعلق به دوران اسلام

در فرهنگ اعراب، چهارشنبه روزی نحس بود. از‌این‌رو هیچ مراسمی در چهارشنبه برگزار نمی‌شد. در آن دوران، اعراب به‌دلیل نفوذ اسلام به ایران، بر فرهنگ کشورمان تأثیر بسیاری داشتند. به همین خاطر مورخان بر این باور هستند که قدمت چهارشنبه سوری به دوران پس از اسلام می‌رسد. انگار مردم ایران نیز با جشن و سرور، می‌خواستند نحسی چهارشنبه را از خود دور نمایند.

برخی مورخان، استان خراسان جنوبی را زادگاه چهارشنبه سوری می‌دانند. برای اولین‌بار، مردم در چنین روزی روی پشت‌بام خود آتش روشن ‌کردند. البته لازم به ذکر است با بررسی فرهنگ ایرانی، آتش‌افروختن بر روی بام، نوعی مراسم ملی ایرانی بوده است. این مراسم «گاهنبار پنجه» نام دارد. روایات تاریخی چنان بیان می‌کنند که چند روز پیش از نوروز، پیام‌آورانی به شهرها و روستاها می‌رفتند. آن‌ها آتشی در دست داشتند تا نوید رسیدن این جشن اهورایی را به مردم بدهند. مردم نیز حین ورود این پیام‌آوران، در خیابان‌ها مشغول جشن و طرب می‌شدند.

حتی برخی از مردم ایران باستان، در شب‌های نزدیک به عید اهورایی، آتش روشن می‌کردند. این کار آن‌ها نمادی از نور و روشنایی بود. آن‌ها با این کار تلاش می‌کردند تا از تاریکی به دور شوند. برخی دیگر بر این موضوع باور دارند که چنین رسمی به از‌ بین‌رفتن سرما و شروع فصل گرم دلالت دارد. به هر صورت با تمام این مسائل، می‌توان نتیجه گرفت که چهارشنبه سوری از ترکیب مراسم آیینی ایرانی به وجود آمده است؛ اما تاریخ برگزاری آن، تحت‌تأثیر فرهنگ اعراب است.

وجود چهارشنبه سوری در شاهنامه فردوسی

بی‌تردید شما نیز داستان سیاوش را شنیده‌اید. سیاوش نام فردی بود که برای اثبات بی‌گناهی خود، از آتش عبور کرد. به همین خاطر بسیاری از محققان، این روز را آغاز جشن چهارشنبه سوری می‌دانند. از سیاوش خواسته می‌شود تا برای اثبات بی‌گناهی خود، از آتش عبور کند. به این ترتیب سیاوش در آخرین سه‌شنبه سال، موفق به اثبات بی‌گناهی خود شد. از آن روز کیکاووس دستور داد که از چهارشنبه تا جمعه آخر سال، یک جشن ملی باشد. از آن پس همه مردم در این روز به جشن و شادی مشغول بودند. با توجه به دلیل به‌وجود‌آمدن این جشن، مردم نیز به یاد سیاوش، آتش روشن کرده و از روی آن عبور می‌کردند.

البته علاوه‌بر داستان سیاوش، در داستان رزم بهارم چوبینه با پرموده، پسر ساو‌شاه نیز ردپایی از چهارشنبه سوری وجود دارد. در این قسمت چنین روایت می‌شود که:

ستاره‌شمر گفت بهرام را        که در «چارشنبه» مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت       همه کار ناسودمند آیدت

یکی باغ بد در میان سپاه       از این روی و زان روی بد رزمگاه

بشد «چارشنبه» هم از بامداد     بدان باغ کامروز باشیم شاد

…

ز جیحون همی آتش افروختند     زمین و هوا را همی سوختند

فلسفه برگزاری مراسم چهارشنبه سوری چیست؟

فلسفه برگزاری مراسم چهارشنبه سوری با تاریخچه آن تفاوت دارد. در حقیقت فلسفه اصلی برگزاری این مراسم، دورهمی و شادی است. در فرهنگ ایرانیان از گذشته تا به امروز، رسوم مختلف و متنوعی به وجود آمده است. هر یک از این رسوم برای شادی و سرخوشی مردم هستند. چهارشنبه سوری نیز دقیقاً جزو همین رسوم محسوب می‌شود. درباره تاریخچه این مراسم صحبت کردیم. می‌دانید که این مراسم از کجا به وجود آمد؛ اما اینکه چرا هنوز هم به آن پایبند هستیم، جای سؤال دارد.

مراسم چهارشنبه سوری در حال حاضر آداب مختلفی دارد. آداب این مراسم نیز در هر شهر متفاوت است. در برخی شهرها مردم هنوز هم به قاشق‌زنی می‌روند. برخی دیگر هنوز مراسم شال‌اندازی را انجام می‌دهند. حتی اگر این مراسم انجام نشود، حداقل اعضای خانواده کنار یکدیگر جمع خواهند شد.

در حقیقت می‌توان فلسفه چهارشنبه سوری را انرژی‌گرفتن از آتش دانست. مردم همان طور که از روی آتش می‌پرند، سرخی آتش را به خود می‌گیرند و زردی و بیماری خود را در آن می‌سوزانند؛ اما آیا واقعاً این مسئله صحت دارد؟ تقریباً همه ما می‌دانیم که همه این‌ها، افسانه‌های قدیمی و البته شیرین هستند. در حقیقت فلسفه اصلی برگزاری و پایبندی به این مراسم را می‌توان دورهمی‌های خانوادگی، جشن و شادی دانست. برگزاری این نوع مراسم، تأثیر مثبتی روی روحیه مردم می‌گذارد.

غذاها و خوراکی‌های مخصوص چهارشنبه سوری

آجیل مشکل‌گشا، آجیل هفت مغز یا همان آجیل چهارشنبه سوری جزو مهم‌ترین خوراکی‌های این مراسم هستند. البته در گذشته چنین رسم بوده تا هر یک از اعضای خانواده، مقداری تخمه یا آجیل که در خانه خود دارد را بیاورد و روی هم بریزند. به این شکل آجیل مشکل‌گشا یا همان آجیل شب چهارشنبه سوری درست می‌شد؛ اما امروزه این آجیل را به‌صورت آماده تهیه می‌کنند. آجیل چهارشنبه سوری بر اساس رسم و سنت دیرینه، هر آنچه تصور می‌کنید را در خود دارد. یعنی هیچ دستور خاصی برای این آجیل در دسترس نیست.

پختن آش یکی از رسوم سنتی چهارشنبه سوری است. بسیاری از شهرهای مختلف، بر اساس آیین خود، آشی خاص را می‌پزند. هدف و فلسفه پختن آش در این شب، به‌نیت سلامتی بیماران است. در این آش معمولاً باید هفت نوع حبوبات وجود داشته باشد.

در شهر زنجان، برای شب چهارشنبه سوری «شش انداز» درست می‌کنند. شش انداز یک غذای سنتی برای مراسم عید نوروز است. مردم شیراز، همدان و زنجان، هر سه این غذا را به سه شکل مختلف تهیه می‌کنند. در شش انداز زنجانی، خرما، کشمش، تخم‌مرغ، پیاز و شیره‌انگور وجود دارد.

مردم گیلان نیز در شب چهارشنبه سوری، انواع آش خوشمزه را می‌پزند. هفت ترشی آش، مهم‌ترین آش چهارشنبه سوری به حساب می‌آید.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری چیست؟

چهارشنبه سوری یک مناسبت مذهبی نیست که چهارچوب و آداب خاصی داشته باشد. در حقیقت آداب‌ورسوم چهارشنبه سوری از یک شهر به شهر دیگر متفاوت است. در هر شهر مردم بر اساس فرهنگ خود، این مراسم باستانی را به‌نوعی جشن می‌گیرند. با این وجود برخی بخش‌های چهارشنبه سوری است که در همه شهرها دیده می‌شود. در این قسمت قصد داریم تا بخشی از این آداب‌و‌رسوم را به شما عزیزان نشان دهیم.

• پریدن از روی آتش

از گذشته تا به امروز، پریدن از روی آتش یکی از بخش‌های جدانشدنی چهارشنبه سوری بوده است. مردم چند روز پیش از چهارشنبه سوری، هیزم، خار و بوته جمع‌آوری می‌کردند. سپس در شب چهارشنبه سوری، آن را آتش می‌زدند. با فرا‌رسیدن شب، پیر و جوان دور‌تادور این آتش گرد هم جمع می‌شوند. هر کس به نوبت از روی آتش می‌پرد. حین پریدن، همه می‌گویند «سرخی تو از من، زردی من از تو». برخی دیگر نیز آواز «غم برو شادی بیا، محنت برو روزی بیا» یا «ای شب چهارشنبه، ای کلید چهار دنده، بده مراد بنده» را سر می‌دهند.

در برخی از شهرها همانند شهرهای خراسان جنوبی، مردم آتش را روی پشت‌بام خانه خود روشن می‌کنند. همسایه‌ها به سراغ یکدیگر می‌آیند و از روی آتش هم می‌پرند. جالب است بدانید مردم اجازه می‌دهند تا آتش خودش خاموش شود. سپس زمانی که آتش تبدیل به خاکستر شد، آن را به نماد پاک‌سازی خانه، از پشت‌بام بیرون می‌ریزند. اگر دو همسایه هم‌زمان این کار را انجام دهند، یکی از دیگری می‌پرسد: «کیستی؟» دیگری می‌گوید «منم». همسایه اول می‌پرسد «کجا بودی؟» او می‌گوید «عروسی». دوباره همسایه اول می‌پرسد «چه آورده‌ای؟»، او جواب می‌دهد «سلامتی».

• کوزه شکنی

کوزه شکنی یکی دیگر از مراسم سنتی چهارشنبه سوری محسوب می‌شود. بسیاری از مردم بر این باور هستند که با شکستن کوزه، بدشانسی از اهل خانه به دور خواهد بود. این یک مراسم سنتی است؛ اما اگر هم بخواهید به آن عمل کنید، یافتن کوزه کار دشواری خواهد بود. از‌این‌رو به‌تدریج این مراسم به دست فراموشی سپرده شد. مردم شهرهای مختلف، این مراسم را به اشکال متفاوتی انجام می‌دهند. برخی کوزه را از بالای پشت‌بام به داخل کوچه پرتاب می‌کنند. این کار خطرناک است و البته ظاهر شهر را نامناسب می‌کند. برخی داخل کوزه آب می‌ریزند و برخی دیگر چند سکه داخل آن می‌اندازند. بعضی دیگر کمی نمک داخل آن می‌ریزند تا اعضای خانواده از چشم بد به دور باشند. حتی مردم بعضی از شهرها، داخل آن را به نماد برکت، با گندم و جو پر می‌کنند.

شاید برای شما این سؤال به وجود بیاید که اصلاً  ریشه این سنت در چیست؟ گفتنی است پیش از ظروف چینی، مردم از ظروف سفالی در خانه‌ها استفاده می‌کردند. ظروف سفالی پس از یک سال مصرف، باکتری‌های مختلفی به خود می‌گرفتند. به همین خاطر از نظر بهداشتی بعد گذشت یک سال، باید آن‌ها را جایگزین می‌کردند. شکستن این ظروف هم‌زمان با چهارشنبه سوری، به یک رسم و سنت جالب تبدیل شد.

• فال گوش ایستادن

فال‌گوش‌ایستادن یک مراسم بسیار جالب است. این مراسم متأسفانه در حال فراموشی است. فال‌گوش‌ایستادن نوعی فال محسوب می‌شود. در این سنت بامزه، معمولاً دختران جوان یک نیت می‌کردند. سپس سر گذر کنار دوستان یا اعضای خانواده خود می‌ایستادند. آن‌ها به صحبت رهگذرها گوش می‌دادند یا به اصطلاح خودمان، فال‌گوش می‌ایستادند. اگر در این حین، مردم حرف خوشی با هم بزنند، نیت آن‌ها بر آورده خواهد شد؛ اما اگر صحبت منفی بشنوند، یعنی آرزو و نیت آن‌ها به این زودی برآورده نمی‌شود.

جالب است بدانید همین رسم نسبتاً عجیب، باعث می‌شد مردم در شب چهارشنبه سوری، حرف‌های منفی و مأیوس‌کننده بر زبان نیاورند. همه می‌گفتند اگر حرف منفی بزنیم، ممکن است دل کسی از شنیدن آن به رنج بیاید. پس همه بر گفتار خود مسلط بودند و انرژی مثبت در شهر جریان پیدا می‌کرد.

• قاشق زنی

مراسم قاشق زنی شباهت بسیاری به مراسم هالویین آمریکایی دارد. طی این مراسم، پسران جوان روی سر خود چادر می‌کشیدند تا شناخته نشوند. آن‌ها خودشان را دختر جا می‌زدند. سپس در هفت خانه از همسایه‌ها را می‌زدند. آن‌ها با قاشق به کاسه‌های فلزی می‌زدند تا همسایه متوجه شود که آن‌ها برای قاشق زنی آمده‌اند. صاحب خانه درب خانه را باز می‌کرد. اگر پسران را از زیر چادر می‌شناخت، روی آن‌ها آب می‌ریخت؛ اما اگر آن‌ها را نمی‌شناخت، باید داخل کاسه آن‌ها، شیرینی یا آجیل پر می‌کرد. بر اساس سنت ایرانی اگر از همسایه خود چیزی بگیرید، حاجت‌روا خواهید شد.

• شال اندازی

شال اندازی یکی از رسوم قدیمی به حساب می‌آید. تقریباً بسیاری از این رسوم، فراموش‌شده هستند و ما وظیفه داریم تا این آیین را زنده نگه داریم. مراسم شال اندازی مربوط به مردم عزیز زنجان و همدان است. این مراسم مخصوص زوجین جوان است. در گذشته دختران و پسران بسیار محجوب و خجالتی بودند. مراسم شال اندازی می‌توانست نوعی طلب خواستگاری باشد.

در آن دوران چندین و چند شال مختلف را به یکدیگر گره می‌زدند. سپس آن را از دودکش خانه همسایه پایین می‌انداختند. اگر صاحب‌خانه متوجه حضور شال نمی‌شد، با چند سرفه، اعلام حضور می‌کردند. همسایه نیز داخل شال هدیه‌ای قرار می‌داد. این هدیه می‌توانست یک تکه شیرینی، آجیل یا هر خوردنی دیگری باشد. جالب است بدانید فرد گیرنده، هر هدیه‌ای را به فال نیک می‌گرفت. به‌عنوان مثال، شیرینی نشانه شیرین‌کامی و برکت، فندق و بادام نشانه صبر و استقامت در برابر مشکلات، سکه نشانه ثروت، کشمش نماد پربارانی سال و نهایتاً سکه نقره نشان خواستگاری بود.

این یعنی اگر خانواده دختر شالی را داخل خانه پسر می‌انداختند و سکه نقره بر می‌داشتند، به این معنا بود که خانواده پسر قصد خواستگاری دارند. خب در این روش شاید خانواده دختر در خانه پسر شال نمی‌انداختند! پس تکلیف چه بود!؟ خب در این صورت، خانواده پسر شالی را در خانه دختر می‌انداختند. سپس صاحب خانه هر آنچه داخل شال می‌گذاشت، خانواده پسر آن را بالا نمی‌کشیدند. این یعنی قصد خواستگاری دارند. سپس خانواده دختر نیز با کشیدن شال به پایین، رضایت خود را برای خواستگاری اعلام می‌کرد.

• آجیل مشکل‌گشا

اگر در مغازه‌های آجیل‌فروشی، مشکل‌گشا طلب کنید، خواهید دید که ترکیبی بسیار متنوع از مغزها در این آجیل وجود دارد. در حقیقت هر آنچه در مغازه هست را می‌توانید داخل این آجیل مشاهده کنید. دلیل این است که فلسفه آجیل مشکل‌گشا نیز به همین ترتیب است! در گذشته چنین رسم بود که اعضای خانواده شب چهارشنبه سوری کنار هم جمع می‌شدند. آن‌ها هر نوع آجیلی که در خانه خود داشتند را همراه می‌آوردند و روی هم می‌ریختند. یکی تخمه می‌آورد، دیگری پسته و به این ترتیب یک آجیل کامل به وجود می‌آمد.

اجداد ما بر این باور بودند که خوردن این آجیل بسیار نیکو است. آن‌ها تصور می‌کردند این آجیل می‌تواند به مهربانی بیشتر اعضای خانواده و گره‌گشایی مشکلات کمک کند. البته همان طور که اشاره کردیم، ریشه بسیاری از رسوم ایرانی، خانواده است. همین مراسم ساده باعث می‌شد تا اعضای خانواده کنار هم جمع شوند تا مشکل‌گشا درست کنند و به این ترتیب کیان خانواده حفظ می‌شد.

• بخت گشایی

در بین آیین و رسوم عید، از چهارشنبه سوری تا سیزده بدر، آداب مختلفی درباره بخت‌گشایی وجود دارد. هنوز هم در برخی شهرها، مراسم بخت‌گشایی انجام می‌شود. در این مراسم، از یک عطاری که مغازه او روبه‌قبله بود، مقداری نبات و هفت گردو می‌خریدند. سپس به کوزه‌گری رفته و سوار چرخ کوزه‌گردی می‌شدند. آن‌ها هفت بار روی این چرخ می‌چرخیدند و حین چرخیدن، شعری خاصی می‌خواندند و در هر دور یک گردو را می‌شکستند. در نهایت به کوزه‌گر مقداری پول و نبات‌ می‌دادند. چنین رسم بود که با انجام این کار بخت دختران دم بخت در آن سال باز خواهد شد.

• بولونی

بولونی یکی از رسوم قدیمی چهارشنبه سوری است. شاید اگر از مادربزرگان خود درباره این مراسم بپرسید، آن را به‌خاطر بیاورند. بولونی نام نوعی کوزه دهان‌گشاد بود. از بولونی معمولاً برای نگهداری انواع مربا، ترشی و ادویه استفاده می‌شد. در شب چهارشنبه سوری، زنان و دختران کنار هم جمع می‌شدند تا مراسم بولونی را به‌جای بیاورند. هر کس روی تکه‌ای کاغذ، شعری می‌نوشت و همراه با یک شیء، داخل بولونی می‌انداخت. زمانی که همه اشعار خود را داخل بولونی ریختند، هر کس دستش را داخل آن می‌برد و یک تکه کاغذ را بر می‌داشت.

آن فرد شعر را با صدای بلند می‌خواند و سپس یک شیء را نیز از داخل بولونی بر می‌داشت. در این رسم، شعر خوانده شده، وصف‌حال یا همان فال صاحب شیء است. البته بولونی جنبه شوخی و تفریح داشت. این رسم نیز همانند رسوم دیگر، برای جمع‌شدن اعضای خانواده کنار هم طراحی شده است.

مراسم چهارشنبه سوری در هر گوشه از ایران

در بخش قبلی، انواع مختلف آداب و رسوم چهارشنبه سوری را به شما عزیزان معرفی کردیم؛ اما برخی از این مراسم، به شهرهای مختلف تعلق دارند. در این قسمت قصد داریم تا شما را با آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف آشنا کنیم.

• تهران

متأسفانه در پایتخت چهارشنبه سوری تحریف شده است. به جای آتش‌بازی و دورهمی‌های خانوادگی، شاهد انفجار انواع ترقه در خیابان‌ها هستیم. البته چند سالی می‌شود که با فرهنگ‌سازی، از میزان این هیجان نامناسب کاسته شده است. دیگر در پایتخت خبری از قاشق‌زنی یا فال‌گوش‌ایستادن نیست. اگر خوش‌شانس باشید، می‌توانید در چند گوشه از پایتخت، مراسم آتش‌بازی و پریدن از روی آن را ببینید. متأسفانه این روند تا جایی ادامه پیدا کرده است که پلیس هشدار می‌دهد تا حد امکان در خانه بمانید. البته هنوز هم جمع‌های خانوادگی برگزار می‌شود و خانواده‌ها کنار هم آجیل مشکل‌گشا می‌خورند.

• شیراز

چهارشنبه سوری در شیراز آرام‌تر از تهران برگزار می‌شود. در گذشته چنین رسم بود که دختران دم‌بخت پارچه‌ای ابریشمی به کمر خود می‌بستند. سپس صبح چهارشنبه سوری از یک کودک نابالغ می‌خواستند تا پارچه را باز کند. آن‌ها تصور می‌کردند که با انجام این کار بختشان باز می‌شود. البته شاید مراسم بخت‌گشایی دیگر همانند قدیم در این شهر برگزار نشود. برخی برای حاجت‌روا‌شدن، مراسم حلوا پای منبر مسجد جامع شیراز را برگزار می‌کردند. در حال حاضر دیگر این آداب و رسوم انجام نمی‌شود؛ اما باز هم چهارشنبه سوری این شهر از شهرهای دیگر زیباتر است.

در این شهر به فال دوره اعتقاد خاصی دارند. خانواده‌های شیرازی شب چهارشنبه سوری کنار هم جمع می‌شوند و تفألی به حافظ می‌زنند. آن‌ها حافظ را به شاخه نباتش قسم می‌دهند تا وصف حال سال جدید آن‌ها را بیان کند. خوشبختانه در این شهر هنوز هم انواع مراسم فال‌گوش‌ایستادن، گرداندن نمک دور سر برای دوری از چشم بد و دود‌کردن اسپند انجام می‌شود.

• کردستان

آتش روشن‌کردن یکی از مهم‌ترین مراسم آیینی مردم کردستان در این شب است. البته مردم این شهر گروهی به دل کوه می‌زنند و خودشان را به بالاترین ارتفاعات می‌رسانند. آن‌ها در همان جا آتش درست می‌کنند و از روی آن می‌پرند. مردم به‌صورت گروهی کنار یکدیگر جمع می‌شوند و به رقص و پای‌کوبی می‌پردازند.

یکی از رسوم جالب مردم کردستان، چیدن چند تار مو از سر فرزندان خود است. آن‌ها در این شب چند تار موی فرزندان خود را می‌چیدند و دور می‌انداختند. آن‌ها بر این باور بودند با انجام  چنین کاری، در سال جدید بیماری و ناراحتی از آن‌ها به دور خواهد ماند. از طرف دیگر، برخی زنان کرد، شب چهارشنبه سوری به دباغ‌خانه می‌رفتند. در دباغ‌خانه به‌دلیل وجود لاشه حیوانات، آبی بدبو وجود دارد. آن‌ها دست خود را به این آب آغشته می‌کردند. حتی مقداری از آن را به خانه می‌آوردند و در چهارگوشه آن می‌ریختند. آن‌ها بر این باور بودند که پلیدی جز با پلیدی نابود نمی‌شود!

• اصفهان

مردم اصفهان بیشتر از شهرهای مدرن دیگر همانند تهران به رسم و رسوم اعتقاد دارند. آن‌ها هنوز هم به رسوم قدیمی همانند گره‌گشایی، فال‌گوش‌ایستادن، کوزه‌شکستن و البته آتش‌افروختن پایبند هستند. مردم در شب چهارشنبه سوری کنار هم به خیابان می‌آیند، بوته و چوب آتش می‌زنند و از روی آن می‌پرند. اگر چهارشنبه سوری را در اصفهان حضور داشتید و یک غریبه ناگهان از شما خواست تا یک گره را از پارچه باز کنید، تعجب نکنید. این یک رسم است. آن‌ها بر این اعتقاد هستند که اگر یک غریبه این گره را باز کند، مشکل از کار آن‌ها رفع خواهد شد. آن‌ها در این شب همانند گذشته کنار اعضای خانواده خود آجیل مشکل‌گشا درست می‌کنند. داخل آتش اسفند می‌ریزند و اشعار قدیمی می‌خوانند.

• تبریز

«چارشنبه یمیشی» یک آجیل مخصوص شب چهارشنبه سوری است که مردم عزیز تبریز آن را تهیه می‌کنند. این عزیزان روز سه‌شنبه، همراه با اعضای خانواده خود به بازار می‌روند. آن‌ها در این بازار خرید چهارشنبه سوری و مخصوصاً چارشنبه یمیشی را انجام می‌دهند. این آجیل شامل بادام، فندق، گردو، نخود و کشمش است. این آجیل شب چهارشنبه سوری، تقریباً در خانه همه مردم تبریز یافت می‌شود. مردم این شهر آتش‌بازی را بسیار جدی می‌گیرند. آن‌ها حتماً از  روی آتش می‌پرند و هنگام این کار، یک ترانه قدیمی نیز می‌خوانند:

آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه

آغریم اوغروم تؤکولسون اودا توشوب کول اولسون

یانسین اَلُو ساچیلسین منیم بختیم آچیلسین

آغیرلیغیم، اوغورلوغوم گِئت قادا بالام، یورقونلوقوم گِئت

علاوه‌بر این‌ها، مراسم «آخیر چرشنبه» نیز در تبریز اجرا می‌شود. این مراسم در حقیقت برای تحکیم پیوند بین خانواده عروس و داماد به وجود آمده است. طی این مراسم، خانواده تازه عروس برای داماد، «چهارشنبه لیق» می‌فرستند. چهارشنبه لیق نوعی آجیل چهارشنبه سوری است که همراه با پیراهن و پارچه برای داماد ارسال می‌شود.

فال‌گوش‌ایستادن نیز هنوز در بین مردم تبریز رواج دارد. در شب چهارشنبه سوری، دختران جوان داخل گذرها می‌ایستند و به حرف مردم گوش می‌دهند. آن‌ها یک نیت می‌کنند و اگر خبر خوشی از رهگذرها بشنوند، آن را به فال نیک‌ می‌گیرند. همین رسم ساده باعث می‌شود مردم در این شب تنها اخبار خوش به یکدیگر بدهند.

• خوزستان

مردم خوزستان رسم منحصر‌به‌فرد خود را ندارند. با این حال، مراسم چهارشنبه سوری را با انرژی فراوانی برگزار می‌کنند. آن‌ها نیز همانند بسیاری از شهرهای دیگر، مقدار فراوانی بوته آماده می‌کنند و در شب چهارشنبه سوری آن‌ها را آتش می‌زنند. این مراسم به‌صورت گروهی انجام می‌شود. مردم یک محله یا خانواده کنار یکدیگر جمع می‌شوند و این مراسم را به‌جای می‌آورند. طی مراسم، مردم به رقص و پای‌ کوبی مشغول می‌شوند. البته هنوز مراسم قاشق‌زنی در بین مردم اهواز رایج است.

• یزد

مردم یزد مردمانی آرام و شیرین هستند. آن‌ها هنوز هم اکثر رسوم چهارشنبه سوری را به‌جای می‌آورند. در شب چهارشنبه سوری، مردم یزد آجیل مشکل‌گشا یا همان لرک را خودشان درست می‌کنند. مراسم فال‌گوش‌ایستادن دختران دم بخت هنوز هم در بین مردم رایج است. حتی در برخی شهرها و روستاها، مردم هنوز هم مراسم کوزه‌شکستن را اجرا می‌کنند. مراسم شب چهارشنبه سوری در یزد بسیار آرام، لطیف و لذت‌بخش برگزار می‌شود. مردم به‌صورت گروهی کنار آتش می‌ایستند و از روی آن می‌پرند. حتی بعضی خانواده‌ها داخل آتش سیب‌زمینی می‌اندازند و آن را میل می‌کنند.

• زنجان

مردم زنجان برای چهارشنبه سوری اهمیت خاصی قائل هستند. حتی برخی از آن‌ها، تمام چهارشنبه‌های آخر سال را جشن می‌گیرند. به همین خاطر هرکدام از چهارشنبه‌های آخر سال در زنجان نامی خاص دارند. «ینکه چهارشنبه»، «قودوق چهارشنبه»، «کوله چهارشنبه» و «آخر چهارشنبه» اسامی این چهارشنبه‌ها هستند. طی این مراسم، در چهارشنبه اول اسفند مردم روی پشت‌بام می‌روند و به نیت برکت، نخود، عدس یا گندم را در ناودان خانه خود می‌ریزند. در ادامه، اعضای خانواده دور سفره‌ای جمع می‌شوند و انواع آجیل و میوه را میل می‌کنند.

آتش‌بازی یکی از بخش‌های جدانشدنی از مراسم چهارشنبه سوری است. مردم عزیز زنجان نیز به این رسم پایبند هستند. البته در همین راستا رسمی دیگر با نام «کوچه خان ناظم دروازه ارک» نیز دارند. در این رسم آتش بزرگی بعد از اولین بن‌بست روشن می‌کنند. سپس اهالی محله دور آن آتش جمع می‌شوند. این مسئله باعث شادی دسته‌جمعی و تحکیم روابط بین همسایگان می‌شود.جالب است بدانید که انواع آداب‌و‌رسوم چهارشنبه سوری، از جمله شال اندازی هم در زنجان برگزار می‌شود. مردم زنجان این مراسم را با جدیت تمام برگزار می‌کنند و علاقه بسیاری به آن دارند.

• سیستان و بلوچستان

در گذشته دور، مردم سیستان و بلوچستان رسمی همانند «آجیل مشکل‌گشا» داشتند. هر یک از اعضای خانواده، تخمه یا آجیل باقی‌مانده سال خود را همراه می‌آورد و داخل ظرف می‌ریخت. البته مردم سیستان و بلوچستان این آجیل‌ها را بر روی آتش چهارشنبه سوری بو می‌‌دادند و کنار هم میل می‌کردند. علاوه‌بر آجیل، مردم سیستان خوشه‌های نارس گندم را نیز می‌چینند و بر روی آتش می‌پزند. این گندم پخته، «پلو» نام دارد. آن‌ها این کار را نمادی از برکت می‌دانند. همچنین برخی دیگر برای سلامتی در سال جدید، آش می‌پزند. حتی مقداری از «پلو» را به نیت سلامتی و برکت داخل آش می‌ریزند و هر یک از اعضای خانواده آن را هم می‌زند.

• گیلان

مردم گیلان چهارشنبه سوری را با نام «کولی کولی چارشنبه» می‌شناسند. اهالی تالش و ماسال این مراسم را به‌شکلی جالب برگزار می‌کنند. آن‌ها تپشته‌های کاه را به‌سمت قبله قرار می‌دهند. سپس در هنگام غروب آفتاب، آن را به آتش می‌کشند و از روی آن می‌پرند. عده‌ای از مردم روستایی نیز با شلیک هوایی، این جشن را به گوش همه اهالی می‌رسانند. در نهایت برای شام، سفره‌ای رنگارنگ که در آن هفت نوع خورش وجود دارد، چیده می‌شود.

مردم برخی مناطق گیلان، مراسم بسیار جالبی برگزار می‌کنند. در مناطق روستایی، یک مرد با تبر به قصد قطع‌کردن درختی نابارور می‌رود. سپس مردم روستایی به‌حالت نمادین ضمانت این درخت را می‌کنند. آن‌ها ضمانت می‌کنند که درخت در سال جدید بارور خواهد شد و آن فرد از قطع درخت صرف‌نظر می‌کند. از طرف دیگر همه زنان گیلانی، خاکستر آتش چارشنبه سوری را کنار درخت می‌ریزند. خاکستر به باروری درختان کمک می‌کند. به همین خاطر مردم بر این باور هستند که چنین کاری نشانه برکت است.

خب دوستان عزیز و همراهان ره بال آسمان، نظر شما درباره مراسم چهارشنبه سوری چیست؟ شما درباره فلسفه این شب چه می‌دانید؟ چه آداب خاصی برای برگزاری این مراسم دارید؟ برای ما بنویسید تا با سایر دوستانتان در این مجله گردشگری به اشتراک بگذاریم.