تپه هگمتانه | محل دفن الواح زرین و سیمین هخامنشی

همدان، پایتخت تاریخ و تمدن و قدیمی‌ترین شهر ایران است. هرکسی شاید یک‌بار اسم «غار علیصدر» را شنیده باشد؛ اما جاهای دیدنی این استان به همین غار ختم نمی‌شود. اگر گذرتان به همدان افتاد، تپه هگمتانه را هم در لیست مقصدهایتان بگذارید.

تپه هگمتانه کجاست؟

برای رفتن به این تپه باستانی باید به غرب ایران سفر کنید. تپه باستانی هگمتانه در استان همدان و جایی در دل همدان است. در خیابان اکباتان به این تپه می‌رسید.

قدمت و تاریخچه تپه هگمتانه همدان

هگمتانه و همدان هردو به معنای «تجمع و گردهمایی» هستند. مادها بعد از تشکیل حکومتشان، هگمتانه را به‌عنوان پایتخت خودشان انتخاب کردند. آن‌ها از این محل برای گردهمایی‌ها استفاده می‌کردند. هگمتانه برای هخامنشان هم پایتخت تابستانی و محل خزانه‌داری بود. آثار به‌جامانده از ایران قدیم نشان می‌دهد اقوام ماد این شهر را در قرن 17 پیش از میلاد ساخته‌اند. به‌ همین خاطر شهر هگمتانه را پایتخت اولین امپراتوری و پادشاهی ایران می‌دانند. باستان‌شناس‌ها می‌گویند هگمتانه وسیع‌ترین تپه ایران است. وسعت این تپه به 30 هکتار می‌رسد؛ البته در گذشته بخش‌های دیگری داشت که وسعت تپه را به 40 هکتار می‌رساند؛ ولی امروزه در آن بخش‌ها خانه‌های مسکونی ساخته‌اند.

10 هکتار از این تپه باستانی جزء املاک شخصی بود. در سال 1347 و 1348 آن 10 هکتار را خریداری کردند و به تپه هگمتانه بازگرداندند. محقق‌ها ‌در سال 1362 کاوش‌ و بررسی‌ها را درباره این تپه آغاز کردند؛ البته عملیات کاوش در این منطقه همچنان ادامه دارد. تپه باشکوه هگمتانه در 24 شهریور سال 1310 به ثبت ملی رسید.

معماری تپه هگمتانه همدان

مورخان، باستان‌شناسان و معمارها هنوز هم علت دقیق ساخت تپه هگمتانه را نمی‌دانند. آن‌ها باورهای متفاوتی درباره چرایی ساخت آن دارند؛ اما همه آن‌ها معماری این تپه باستانی را تحسین می‌کنند. معمارها این شهر مستحکم را به‌شکل هفت قلعه متصل و تودرتو ساختند. هرکدام از این قلعه‌ها کاربرد ویژه‌ای داشت؛ مثلاً معمارها قلعه هفتم را که آخرین قلعه داخلی است، به‌عنوان کاخ پادشاه بنا کردند. کاوش‌گرها آثاری از تعدادی خانه‌ مسکونی در نزدیکی این قلعه‌ها پیدا کردند. بعضی از این خانه‌ها را به دستور دیاکو پادشاه ماد در نزدیکی کاخ شاه ساخته بودند. جنس این بناها از آجر، خشت خام و چوب بود. طراحی و رنگ آن‌‌ها شباهتی به سازه‌های یونانی داشت و با هم متفاوت بودند.

بر اساس کاوش‌ها به ‌نظر می‌رسد هرکدام از ساختمان‌ها حیاط مرکزی، اتاق‌ها و انبارهای قرینه داشتند. این ساختمان‌ها را در فاصله 35متری بین معابر ساخته بودند. در کنار بناهای اصلی سیستم آب‌رسانی پیشرفته‌ای هم طراحی کرده بودند. این سیستم آب‌رسانی در تپه هگمتانه نشان از نبوغ ایرانیان دارد. راه‌های عبوری با عرض ۳.۵ متر و آجرهای مربعی شبیه به هم در کف این سیستم برای همه جالب است. در کاوش‌ها در این شهر ۲ حصار کشف کرده‌اند. یکی از آن‌ها 9 و دیگری بلندایی ۸متری دارد. در کنار این حصارها ۲ برج هم بوده است. این حصارها از هگمتانه یا همدان قدیم در برابر دشمنان محافظت می‌کردند.

نوشته‌هایی درباره معماری تپه هگمتانه

بعضی از مورخان یونانی نوشته‌هایی درباره کاخ شاهی دارند. قصرهای این شهر را با پوششی از طلا و نقره ساخته‌بودند. کنده‌کاری‌های شگفت‌انگیز و تزئین‌های زیبا روی درها، رواق‌ها و ستون‌های بنا، مورخان یونانی را به ‌وجد آورده بود. در ساخت این بناها چوب‌هایی از درخت‌های سرو و کاج کار برده بودند. کاشی‌های دیوار ساختمان‌ها هم همه را متحیر می‌کرد؛ البته از نظر مورخان امروزی این نوشته‌ها تا حدودی اغراق‌آمیز هستند.

آثار کشف شده از تپه هگمتانه همدان

در این تپه باستانی آثار ارزشمندی کشف کرده‌اند. این آثار در نوع خودشان بی‌نظیر هستند. آثار به‌جامانده از این تپه یادگاری از دوارن مادها، هخامنشیان و اشکانیان است.

• ریتون سربز

باستان‌شناسان جامی طلایی، با کنده‌کاری‌های مثل سربز را از این تپه باستانی کشف کرده‌اند. امروزه از این ریتون کم‌نظیر در موزه ملی ایران نگهداری می‌کنند. این ظرف‌های قدیمی را که شکل‌و شمایلش مثل جانورها بود، در زبان انگلیسی ریتون می‌نامند؛ اما در زبان فارسی به آن‌ها تکوک می‌گویند.

• ریتون سرشیر و کاسه سیمین خشایارشاه

این ریتون خیلی مشهور است و کمتر کسی هست که آن را نشناسد. ریتون سرشیر و کاسه سیمین خشایارشاه از آثار به‌جامانده از دوران هخامنشیان است. از این آثار باستانی هم در موزه ملی ایران نگهداری می‌کنند.

• الواح زرین و سیمین

در سال 1307 در محله «سرقلعه» که محله‌ای در تپه هگمتانه است، الواح زرین و سیمینی کشف کردند. روی هر دو لوح به زبان‌های بابلی، عیلامی و فارسی باستان نوشته‌ای را حک کرده‌اند. به این محله به «قلعه داراب» هم معروف بود. در این محل 4 لوح زرین کشف کردند که یکی از آن‌ها به سرنوشت تأسف‌باری گرفتار شد.

• لوح زرین آرشام

نوشته‌های خط میخی روی لوح آرشام نشان می‌دهند که قدمت این لوح باارزش به دوره هخامنشیان می‌رسد. متأسفانه از لوح آرشام در خارج از کشور، در بخش خصوصی مارسل ویدال آمریکا نگهداری می‌کنند.

• لوح زرین داریوش دوم

لوح زرین داریوش دوم ابعادی 13 در 16 سانتی‌متر دارد و روی آن با خط میخی نوشته‌اند. در گذشته این لوح در خارج از کشور بود؛ اما موزه ایران باستان آن را خرید و حالا هم این لوح جزء گنجینه‌های این موزه است. روی این لوح 10 خط به پارسی، ۸ خط به بابلی و ۷خط به عیلامی نوشته‌اند.

• لوح زرین آریارامنه

قدیمی‌ترین لوحی که از این تپه کشف کردند، لوح آریارامنه است. از این لوح زرین در موزه برلین آلمان نگهداری می‌کنند. چیش‌پیش (چیش‌پش) شاه یکی از نوادگان هخامنشی، این لوح را برای پسر کوچکش «آریارامنه» ساخت. او در تین لوح لقب «شاه پارس» را به پسرش داد. روی لوح 10 سطر با خط میخی نوشته‌ بودند؛ اما بخشی از آن از بین رفته است.

در این لوح آورده‌اند «این کشور پارس که من دارم، دارای اسب های خوب و مردان نیک است. اهورامزدا این کشور را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه این کشورم. آریارامنه می‌گوید: اهورامزدا مرا یاری کرد.» این لوح‌ها نشان می‌دهند که داریوش در هگمتانه هم مثل تخت‌جمشید و شوش کاخی زیبایی ساخته بود. در حال حاضر می‌توانید لوح نقره‌ای را در موزه سنگ مرمر ببینید. لوح طلایی هم در موزه ایران باستان تهران است.

آثار کشف‌شده در این تپه باستانی به همین چند لوح و ظرف محدود نمی‌شود. لوح زرین اردشیر دوم، کوزه نقره‌ای خشایارشاه، بشقاب نقش ‌برجسته اردشیر اول و ستون سنگی اردشیر دوم دیگر آثار هستند.

سرگذشت لوح داریوش دوم

در گیرودار انقلاب بود که شاپور بختیار دستور انتقال الواح هخامنشی را داد. در آن زمان در برج شهیاد (برج آزادی امروزی) نگه‌داری می‌کردند؛ اما از ترس دزدیده‌شدن در تظاهرات و هرج‌ومرج، آن‌ها را به موزه ایران باستان منتقل کردند. متأسفانه کسی لوح داریوش دوم را در این انتقال دزدید. بعد از انقلاب چون سندی برای این انتقال وجود نداشت کسی متوجه آن نشد؛ وقتی این مسئله را متوجه شدند، متهم را دستگیر کردند؛ اما هیچ‌جایی اسمی از او نبردند. بعضی‌ها می‌گویند متهم اعتراف کرده است که این لوح را ذوب کرده و فروخته تا برای دخترش جهیزیه بخرد!

دیدنی‌های نزدیک به تپه هگمتانه همدان

تپه هگمتانه تقریباً در مرکز شهر همدان است. می‌توانید بعد بازدید از این تپه به جاهای دیدنی اطراف بروید. گنبد علویان، آرامگاه بوعلی سینا، باباطاهر و استرو مردخای، مجسمه سنگی و موزه مردم شناسی در نزدیکی تپه هگمتانه همدان است.

• آرامگاه باباطاهر

باباطاهر را به زندگی ساده و عارفانه‌اش می‌شناسیم. به همین خاطر به این شاعر بزرگ لقب عریان را دادند. آرامگاه باباطاهر هم نمونه‌ای فرهنگی و ادبی است و هم معماری زیبایی دارد. آرامگاه این شاعر را در سال 1344 ساختند و در سال 1383 مرمت کردند. گنبد فیروزه‌ای و معماری ویژه آرامگاه این شاعر بسیار دیدنی است. فاصله آرامگاه باباطاهر تا تپه تاریخی هگمتانه 2 کیلومتر است؛ پس به‌راحتی می‌توانید بعد از بازدید از تپه، به آرامگاه این شاعر ایرانی هم سری بزنید.

• آرامگاه بوعلی سینا

از دیگر جاهای دیدنی همدان می‌شود آرامگاه بوعلی سینا «پزشک بزرگ ایرانی» را نام برد. آرامگاه این پزشک و دانشمند ایرانی نماد شهر همدان است. بنای اولیه آرامگاه بوعلی سینا را در دوره قاجار ساختند. در زمان حکومت پهلوی، به خاطر هزارمین سالگرد تولد بوعلی سینا، این بنا را بازسازی کردند.

• گنبد علویان

گنبد علویان یکی از شاهکارهای دوره سلجوقیان است. معماری وگچ‌بری‌های بنا آن را از آثار دیدنی دیگر متمایز می‌کند. از تپه باستانی هگمتانه تا گنبد علویان راه چندانی نیست و حدود 1.6 کیلومتر از یکدیگر فاصله دارند. می‌توانید با بازدید از گنبد علویان عکس‌های زیبایی هم بگیرید.

بهترین زمان بازدید

بهترین زمان بازدید از این تپه تماشایی، اواخر فصل بهار و فصل تابستان است. در اوایل بهار، می‌توانید در همدان کمی از سرمای زمستان را حس کنید. این سردی هوا باعث می‌شود که گردشگرهای کمتری در بهار به همدان بروند. در فصل پاییز و زمستان هم بارش برف و باران و هوای سرد بازدید از جاهای دیدنی را سخت می‌کند. اگر در فصل تابستان به‌ویژه نیمه مرداد تا شهریور به همدان رفتید، بد نیست از نمایشگاه‌های مختلف دیدن کنید.

اقامتگاه

تپه هگمتانه همدان در مرکز شهر است؛ پس می‌توانید از هتل‌ها و مهمان‌پذیرهای داخل شهر استفاده کنید. اسم چند هتل را برایتان می‌گذارم.

• هتل باباطاهر؛
• هتل خاتم؛
• هتل سفیر؛
• هتل امیران؛
• هتل پارسیان بوعلی.

مسیر دسترسی

اگر از تهران به طرف همدان حرکت کنید، 320 کیلومتر را باید بگذرانید. حدود سه ساعت و نیم طول می‌کشد که به همدان برسید. در راه رسیدن به همدان باید جاده تهران_ساوه و ساوه_ همدان را پشت سر بگذارید. ابتدا وارد بزرگراه نواب جنوبی بشوید، سپس به بزرگراه شهید چراغی بروید. مسیرتان را در بزرگراه آیت‌الله سعیدی ادامه بدهید. بعد از اینکه وارد بزرگراه آزادگان شدید، به طرف آزادراه تهران_ساوه بروید. این مسیر را تا همدان ادامه بدهید. وقتی به همدان رسیدید به میدان اصلی شهر یعنی میدان امام خمینی بروید. با رسیدن به خیابان اکباتان می‌توانید از تپه تاریخی هگمتانه دیدن‌ کنید.

تمام تلاشمان را کردیم تا بخشی از داستان پررمزوراز تپه هگمتانه همدان را برایتان بگوییم. سفر مجازی با ره بال آسمان چطور بود؟ لذت بردید؟ اگر تجربه بازدید از تپه باستانی هگمتانه را دارید برایمان بنویسید. لذتش را می‌بریم.