در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر که قدم بزنید، نوای زیبای ترکی و گویش شیرین آذری را می‌شنید. این موسیقی دلنشین از تبریز زیبا خبر می‌دهد. تبریز جایی است از هر گوشه‌اش یادگاری از تاریخ ایران به‌جا مانده است. به این شهر که بروید، محال است اسم مسجد جامع تبریز به گوشتان نخورد. این بار قصد داریم در سفرمان به تبریز، سری هم به این مسجد بزرگ و باشکوه بزنیم.
مسجد جامع تبریز کجاست؟
مسجد جامع تبریز یکی از اثرهای تاریخی و مهم شهر تبریز است. اگر مشتاق دیدنش هستید، به طرف شمال غرب ایران و استان آذربایجان شرقی بروید. بعد از رسیدن به شهر، مسیر را تا بازار تبریز ادامه بدهید. می‌توانید در انتهای بازار تبریز و در نزدیکی مسجد حجت الاسلام به آن برسید. مسجد جامع تبریز در بخش جنوبی صحن مدرسه طالبیه است.
معرفی مسجد جامع تبریز
در بین جاهای دیدنی تبریز، این مسجد قدیمی‌ترین بنای تاریخی شهر است. بعضی‌ها می‌گویند مسجد جامع در ابتدا فقط یک نمازخانه بود. با گذشت‌سال‌ها بخش‌های مختلفی به آن اضافه کردند تا به شکل امروزی در آمد. مردم تبریز این مسجد را به اسم مسجد جمعه و جامع کبیری هم می‌شناسند. حتی در کتابی آن را به اسم مسجد کبیر تبریز هم معرفی کرده‌اند. اسم این مسجد در کتاب‌هایی مثل اولادالاطهار، وقف نامه حاج طالب خان تبریزی و مرزبان نامه هم آمده است. از جالب‌ترین ویژگی‌های این مسجد این است که از هر طرف به بازار تبریز دسترسی دارد. صدای اذان که بیاید، بازاری‌ها حجره‌ها را می‌بندند و روانه مسجد می‌شوند. نماز می‌خوانند و شکر خدا را به جای می‌آورند. این مسجد را به عنوان یکی از آثار ملی ثبت کرده‌اند.
تاریخچه مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز شاهکاری از دوره سلجوقیان است و قدمش به 1000 سال می‌رسد. می‌شود این را از طاق‌های بلند و آجرهای بزرگ به‌کاررفته در آن، فهمید؛ اما زلزله‌ای که در سال 1157 هجری شمسی تبریز را لرزاند بخشی از طاق‌های این مسجد را تخریب کرد. با شروع حکومت قاجار، حسینقلی‌خان دنبلی حاکم تبریز شد. او به فکر افتاد تا دوباره مسجد را مرمت و بازسازی کند.
با گذشت چند سال مسجد جامع رو به فرسودگی رفت. در سال‌های اخیر حاج محمدباقر کلکته بانی اصلی مرمت مسجد بود. او بخش‌های تازه‌ای را به مسجد اضافه کرد. در این زمان کتابخانه‌ای بزرگ و تالاری ویژه برای مطالعه علوم دینی طلاب ساختند.
نقل‌قولی در کتاب‌ها
محقق‌ها به دلیل تخریب بنای اولیه مسجد، اسمی از بانی اصلی مسجد تبریز پیدا نکرده‌اند. به همین خاطر هنوز کسی نمی‌داند که چه کسی دستور ساخت این مسجد را داد. در بعضی کتاب‌های تاریخی اشاره‌ای به ساخت این مسجد کرده‌اند. در بخشی از کتاب مرزبان‌نامه از مسجدی نوشته‌اند که صاحبش صدر اسلام بود. او به عبدالله بن عامری دستور داده بود تا این مسجد را بسازد. یکی از بانی‌های مدرسه طالبیه تبریز، حاج طالب خان تبریزی بود. او در سال 1054 هجری شمسی در وقف‌نامه مدرسه، مسجد جامع را به اسم مسجد جامع کبیر تبریز معرفی کرد. سید محمدرضا طباطبایی تبریزی کتابی به اسم اولادالاطهار نوشته است. او در کتابش می‌گوید قدمت مسجد جامع به دوران صدر اسلام می‌رسد و عبدالله ابن عامری بانی مسجد است؛ البته هیچ سندی برای حرف‌هایش ندارد.
معماری مسجد جامع
در بین مساجد تاریخی ایران، معماری مسجد جامع تبریز زیبا و چشم‌نواز است. به‌طوری که هرکس با دیدنش محو تماشای این مسجد می‌شود. می‌توانید از معماری اصیل ایرانی در هر بخش مسجد دیدن کنید. در کنارش نقش‌ونگارهایی به سبک معماری اسلامی هم به کار برده‌اند که ترکیب زیبایی را به وجود می‌آورد. عده‌ای از معمارها سعی کردند تا پلان مسجد را به‌طور کامل بکشند. این پلان خیلی به کاخ فیروزآباد فارس شبیه است. به همین خاطر معمارها می‌گویند مسجد جامع را با الگوبرداری از این کاخ درست‌کرده‌اند.
بنای اولیه مسجد جامع
مسجد جامع در ابتدا فقط یک ایوان از جنس آجر و گچ داشت؛ اما به مرور زمان ایوان دیگری هم به آن اضافه کردند. بنای مسجد به‌صورت یک مستطیل بود که معمارها دو در ورودی برایش در نظر گرفته بودند. ورودی شمالی مسجد به طرف صحن راه دارد. از ورودی جنوبی هم می‌شود به کوچه کناری مسجد رفت. با گذشتن از این ورودی به بخش آلچاق مسجد وارد می‌شوید. این بخش از مسجد را به‌طور ویژه‌ای برای زمستان‌ها ساخته‌اند و به آن مسجد زمستانی می‌گویند.
بنای امروزی مسجد جامع تبریز
بنای امروزی مسجد معماری متفاوتی نسبت به قبل دارد. اندازه طول مسجد از طرف جنوب به شمال در حدود 62 متر است. کافی است در این بنا چرخی بزنید تا طاق بزرگ میانی‌اش را ببینید. این طاق عرضی به اندازه 15 متر دارد. دیگر خودتان عظمتش را تصور کنید. جرز بزرگی از دیوار مسجد را به دو بخش تقسیم کرده است. کمی که دقت کنید، متوجه تفاوت طول دو بخش می‌شوید. بخش جنوبی مسجد طولی به اندازه 32 متر دارد. بخش دیگر به 28 متر می‌رسد و عرضش از بخش جنوبی کمتر است. ستون‌های قطور مسجد از قدمت تاریخی این بنا حکایت می‌کند؛ حتی گذر زمان هم نتوانست این پایه‌ها را سست کند و این مسجد را ارزشمندتر کرده است. آجرهای بزرگ به‌کاررفته در این ستونها هم دلیل خوبی برای اثبات این مسئله است.
بخش‌های مختلف مسجد
-
محراب مسجد جامع تبریز
در انتهای شبستان اصلی مسجد، محرابی از جنس مرمر ساخته‌اند که می‌شود سادگی و زیبایی را یکجا در آن دید. بدون شک محراب مسجد جامع تبریز به‌تنهایی یک اثر هنری از دوره‌های گذشته است. این محراب اثری از گچ‌بری‌ها و کتیبه‌نویسی‌های ارزشمند است که شاهکاری را در یک قاب به شما نشان می‌دهد. طرح‌های اطرافش را به‌صورت مارپیچی کنده‌کاری کرده‌اند. این طرح‌ها مثل شاخه‌های درهم‌تنیده گل، محراب را قاب گرفته است. از تزیینات محراب کتیبه‌ای است که در بالای طاقش حک کرده‌اند. نوشته‌های کتیبه به خط کوفی است و پیچیدگی‌های خودش را دارد. محقق‌ها با بررسی آثار گذشته، احتمال می‌هند که این کتیبه را در زمان حکومت ایلخانان مغول نوشته‌اند.
بخش مستطیلی و طاق‌های هلالی محراب در عین سادگی جلوه خاصی به آن می‌دهند. می‌شود کتیبه دیگری را در اطراف این محراب دید. طول این کتبه 18 متر و 80 سانتی‌متر است. عرضش هم به یک متر و 40 سانتی‌متر می‌رسد. این کتیبه ها را به حالت دو کرسی طراحی کردند. یک بخشش در مرکز محور طولی محراب است. بخشی دیگر در انتهای محور عمودی محراب خودی نشان می‌دهند. تصویری از نقش‌های هندسی، خطی و گیاهی در کتیبه وجود دارد. در این نوشته خط‌های کوفی گره دار و مورق با تناسب خاصی در کنار یکدیگر جا خوش کرده‌اند. خطاطی این کتیبه‌ها به خط‌های دوره سلجوقیان شباهت دارند. این کتیبه‌ها را با الهام از کتیبه‌ای سلجوقی در مدرسه حیدریه قزوین نوشته‌اند.
-
گچ‌بری‌های ایلخانی در محراب مسجد
گچ‌بری‌ها و تزیینات زیبا از سبک معماری ایلخانان بود. در آثار این دوره کنده‌کاری‌های تودرتوی سه‌بعدی جالب‌ترین بخش‌ها هستند که محراب مسجد جامع تبریز یکی از آن‌هاست. 42 محراب ارزشمند از دوره ایلخانی‌ها به یادگار مانده است. 38تا از این محراب‌ها را در موزه‌های مختلف به نمایش گذاشته‌اند. می‌شود اوج شکوه سبک‌های گچ‌بری‌را در این دوره دید. این هنر در زمان خودش به‌مدت 300 سال رواج داشت.
-
طاق‌های مسجد جامع تبریز
پنج طاق زیبا در بخش شرقی و جنوب غربی شبستان عظمت مسجد را به کمال می‌رساند. این طاق‌ها را در دوره قاجار و در زمان مرمت به مسجد اضافه کردند. طاق‌ها دوطبقه‌ای هستند. طول آن‌ها 60 متر و 40 سانتی‌متر است. عرضشان هم به 60 متر و 30 سانتی‌متر می‌رسد. بعد از گذشتن از طاق‌ها و در انتهای سالن، پنجره‌ای بزرگ با شیشه‌های رنگارنگ می‌بینید. بازی‌نورها و انعکاس رنگ‌های این پنجره در هر صبح دیدنی است. اگر دستی بر حرفه عکاسی دارید، این بخش را از دست ندهید.
-
شبستان مسجد جامع تبریز
شبستان مسجد جامع دل‌باز و آرامش‌بخش است. این بخش از مسجد سن‌وسال بیشتری نسبت به بخش‌های دیگر دارد. کمی در این شبستان بنشید. آرامش مسجد حس‌وحال خوبی را بهتان می‌دهد و آرام‌آرام به روحتان نفوذ می‌کند. ستون‌های آجری و گنبدها اولین چیزی هستند که در نگاه اول محو تماشایش می‌شوید. ستون‌های مسجد را به‌صورت هشت‌گوش در آوره‌اند. این ستونها نمای متفاوتی به سقف مسجد داده است.
بالای هر ستون فضایی گنبدی، سقف را از حالت سادگی بیرون آورده است. در بالای هر گنبد دریچه کوچکی گذاشته‌اند. نور از بالای این دریچه‌ها به فضای داخل مسجد می‌تابد. خوب است در صبح سری به این مسجد بزنید. رقص نور زیر هر گنبد تصویری تماشایی می‌سازد. گچ‌بری‌های این بخش از مسجد رنگی است. این گچ‌بری‌ها نمای شگفت‌انگیزی به گنبد و ستونها می‌دهد.
-
گنبدی به سبک آق قویونلوها
گنبندی در بخش شمالی شبستان از زمان آق قویونلوها به جا مانده است. دستور ساخت این گنبد بلند را «سلجوق‌شاه بیگم» همسر «اوزون حسن» داد. اوزون به معنی دراز یا بلند است. به نظر می‌رسد که اوزون حسن فردی بلندقامت بود. شاید به همین خاطر همسرش گنبدی مرتفع ساخت تا اسم اوزون حسن هم زنده بماند. روی این گنبد را با کاشی‌کاری‌های زیبا تزیین کردند؛ اما در حال حاضر فقط بخشی از این کاشی‌کاری‌ها سالم باقی مانده است. گنبد مسجد و مناره‌های بلندی که در کنارش است تضاد زیبایی در تصویرها دارد؛ اما اشتباه نکنید. این مناره‌ها متعلق به مسجد جامعه نیستند و بخشی از ساختمان مدرسه طالبیه را تشکیل می‌دهند. اگر در این مسجد به دنبال سوژه‌ای برای عکاسی هستید، زیر پای این مناره‌ها عکس‌های خوبی نصیبتان می‌شود.
-
سنگ‌نوشته‌های مسجد
از جاذبه‌های دیدنی مسجد می‌شود سنگ‌نوشته‌هایش را نام برد. به بخش غربی طاق مرکزی بروید تا یکی از آن‌ها را ببینید. این سنگ‌نوشته از جنس سنگ مرمر است. داستان یکی از خواب‌های تهماسب صفوی را روی این سنگ‌نوشته حک کرده‌اند. شاه تهماسب در خوابش با امام زمان(ع) دیدار می‌کند. امام او را به مهربانی و گذشت نسب مردم دعوت می‌کند. همچنین توصیه می‌کند که باید مالیاتی از مردم گرفت و برای رفاه آن‌ها خرج کرد. این کتیبه از آثار استاد علاء الدین محمد تبریزی است. می‌شود تاریخ 972 هجری قمری را رویش دید.
سنگ‌نوشته دیگری در بخش شمالی مسجد است. روی این کتیبه دستوری از شاه سلطان حسین صفوی وجود دارد. او به رستم خان سالار سپه و بیگلربیگی دستور داد تا چرس فروش‌ها، روسپی خانه‌‌ها و قمارخانه ها را ببندند. همچنین حدوحدودی برای افراد متخلف تعیین کرد. سلطان حسین برای جلوگیری از فساد و اختلاف دستور داد تا جلوی بعضی از بازی‌ها را بگیرند. به همین خاطر بازی‌هایی مثل گرگ‌دوانی، کبوتربازی، قوچ‌بازی و گاوبازی ممنوع شد.
-
آلچاق مسجد
مسجد جامع هم مثل بعضی از مسجدها بخش‌های تابستانی و زمستانی دارد. برای بازدید از شبستان زمستانی به بخش پشتی دیوار شرقی بروید. سالنی با 10 ستون و طاق‌های ضربی و آجری مسجد زمستانه را تشکیل می‌دهند. می‌شود تاریکی این بخش از مسجد را به‌راحتی حس کرد. این بخش را به‌تازگی بازسازی کردند.
اطلاعات بازدید از مسجد
درِ مسجد جامع همیشه به روی همه باز است؛ پس هر زمانی که خواستید، به آنجا بروید. برای بازدید از جزئیات و معماری مسجد صبح‌ها زمان مناسب‌تری است.
برای ورود به مسجد لازم نیست هزینه‌ای بپردازید.
جاهای دیدنی اطراف مسجد جامع تبریز
تبریز پر از جاهای دیدنی و تاریخی است. خوب است قبل از حرکت راهنمای سفر تبریز را بخوانید. در این بخش نزدیک‌ترین جاهای دیدنی تبریز را به شما معرفی می‌کنیم که به مسجد جامع نزدیک‌تر هستند. بعد از بازدید از مسجد سری هم به آن‌ها هم بزنید.
-
بازار بزرگ تبریز
بازار بزرگ تبریز از آن بازارهای قدیمی است که می‌شود در آن رنگ‌وبوی گذشته را حس کرد. حجره‌های فرش‌و چرمش دیدنی است. به این حجره‌ها بروید و از صنایع دستی دیدن کنید. فرش‌های دست‌بافت تبریزی با آن نقش‌و طرح‌های دلنشینش از هنری حرف می‌زند که هنوز اصیل باقی مانده است. می‌توانید این بازار را در فاصله نزدیکی از مسجد پیدا کنید.
-
برج آتش‌نشانی
برج آتش‌نشانی از یادگاری‌های دوره قاجار است و فقط 3 کیلومتر با مسجد فاصله دارد. نگهبان‌های بالای برج حواسشان جمع بود. اگر آن‌ها نشانی از آتش می‌دیدند، سریع اطلاع می‌دادند. تبریز از همان روزها دستگاه‌هایی برای خاموش‌کردن آتش داشت. اگر اطلاع بیشتری می‌خواهید، در صفحه دیگری از ره بال آسمان مفصل برایتان گفته‌ایم.
-
موزه قاجار تبریز
موزه قاجار تبریز، ساختمانی از یک خانه قدیمی است که معماری‌بی‌نظیری دارد. امروزه این عمارت موزه‌ای از دوره قاجار است. از ظروف قدیمی تا سند و مدرک‌های آن زمان، می‌شود همه را در این خانه تماشا کرد. از مسجد جامع تا موزه قاجار باید حدود 4 کیلومتر را پشت سر بگذارید.
-
خانه مشروطه تبریز
خانه مشروطه تبریز از بناهای تاریخی تبریز است. این خانه محل اجتماع عدالت‌خواهان و افرادی مثل ستارخان و باقرخان بود. معماری این خانه آن‌قدر زیباست که هرکسی دلش می‌خواهد سری به داخل آن بزند. آیینه‌کاری‌ها، طاق‌های هلالی و پنجره‌های اُرسی‌اش نمونه‌ای از اجرای سبک معماری ایرانی در بنای خانه های تاریخی تبریز است. اگر مشتاقید درباره این خانه بیشتر بدانید، سری به صفحه خانه مشرطه تبریز در ره بال آسمان بزنید. لینکش را برایتان می‌گذارم.
-
ائل گلی
می‌شود ائل گلی را به‌عنوان زیباترین پارک تبریز نام برد. در این پارک قدیمی، تصویر عمارت کلاه‌فرنگی در میان آب‌های استخر می‌درخشد. می‌توانید در اطراف استخر قدم بزنید یا به تماشای قایق‌های پدالی استخر بنشینید. در کنار پارک شهربازی هم هست. زمین گلف و بازی‌های هیجان‌انگیز هم در پارک ائل گلی مهیاست تا روزتان را پر از نشاط کند.
دیگر جاهای دیدنی و معروف تبریز را برایتان می‌گذارم.
- میدان ساعت تبریز؛
- باغلار باغی تبریز؛
- موزه گیاه‌شناسی تبریز؛
- مقبره الشعرا تبریز.
بهترین زمان بازدید
تبریز از شهرهای کوهستانی ایران است. هوای تبریز در بهار دمای معتدلی دارد؛ اما در اوایل فرودین هنوز می‌شود سوز زمستان را حس کرد؛ پس اگر برنامه سفر در ایام عید را به این شهر چیده‌اید، لباس گرم را فراموش نکنید. تبریز در روزهای تابستان، هوای نسبتاً گرمی دارد. با شروع پاییز هوا رو به سردی می‌رود و زمستان هم شهر را سفیدپوش می‌کند.
اقامتگاه
برای تبریزگردی باید سفری چندروزه در نظر بگیرید. در این شهر اقامتگاه‌ها و هتل‌های مناسبی مهیاست. نزدیک‌ترین هتل‌ها به مسجد جامع تبریز را برایتان می‌گذارم.
- هتل سینا؛
- هتل سهند؛
- هتل آذربایجان؛
- هتل استقبال.
مسیر دسترسی
برای بازدید از مسجد جامع باید راهی استان آذربایجان شرقی بشوید. بعد از رسیدن به تبریز، به طرف خیابان شهید مطهری بروید. این خیابان شما را به بازار تبریز می‌رساند. می‌توانید مسجد را در انتهای بازار تبریز پیدا کنید. این مسجد در فاصله بین مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی است. اگر خودروی شخصی نداشتید، یکی از ایستگاه‌های اتوبوس‌در نزدیکی مسجد است. تا آنجا را با اتوبوس بروید. از ایستگاه تا مسجد را باید پنج دقیقه پیاده‌روی کنید. تاکسی‌های سطح شهر هم شما را به مسجد جامع می‌رساند.
| هزینه بازدید | رایگان |
| ساعت بازدید | 24 ساعته |
| آدرس | استان آذربایجان شرقی. شهر تبریز. خیابان شهید مطهری. انتهای بازار تبریز |
در این سفر مجازی با ره بال آسمان هر چه می‌دانستیم از مسجد جامع تبریز برایتان گفتیم. اگر در سفرهای قبل از آن بازدید کرده‌اید، از تجربه‌هایتان بنویسید. مشتاقیم تا آن‌ها را بخوانیم.
استان آذربایجان شرقی. شهر تبریز. خیابان شهید مطهری. انتهای بازار تبریز
بهار و تابستان
محدوده زمانی ندارد. هر ساعتی بروید، مسجد باز است.
این مسجد همه‌روزه باز است.