آرامگاه خواجه ربیع | جایی که آدم‌های تاریخ را دور هم جمع کرده است

آرامگاه خواجه ربیع یکی از جاهای دیدنی مشهد و از بناهای پیشینه‌دار و زیبای خراسان رضوی است که جذابیت‌های تاریخی و گردشگری دیگری هم در محدوده خود دارد. ره بال آسمان می‌خواهد در این نوشته، شما را با دانستنی‌هایی درباره بنای یادشده آشنا کند که لااقل بخشی از آن را تاکنون نشنیده و نخوانده‌اید.

درباره آرامگاه خواجه ربیع

تاریخ پر است از رازهای کشف‌نشده. یکی از این رازها تردید درباره ویژگی‌های شخصیت ربیع بن خُثَیم کوفی یا همان «خواجه ربیع» است. شخصیتی که معلوم نیست باید او را به‌عنوان یکی از هشت زاهد مشهور صدر اسلام و یار امیر مؤمنان (ع) محترم شمرد یا بابت اینکه در برابر دو امام موضعی خنثی و محافظه‌کارانه گرفت، لایق سرزنش دانست. ماجرا وقتی پیچیده‌تر خواهد شد که بدانیم بنای تاریخی‌ که در شمال شرقی شهر مشهد به آرامگاه خواجه ربیع شناخته می‌شود، علاوه بر او، به شخص دیگری هم منسوب است. این دومی از یاران امام صادق (ع) و اگرچه هم‌نام ربیع بن خثیم است، درباره او هم نمی‌توان با اطمینان گفت که در بنای نام‌برده دفن شده است! تاریخ پر از ابهام است و فعلاً بعید است بتوان با قطعیت درباره چنین موضوعاتی نظر داد.

مسیر دسترسی به آرامگاه خواجه ربیع | چطور بریم زیارت؟

خواجه ربیع آنقدر شخصیت معروفی هست که یکی از خیابان های معروف مشهد را به نام ایشان کند. برای رسیدن به آرامگاه خواجه ربیع کافی است خودتان را به بلوار خواجه ربیع برسانید. در انتهای بلوار به مرقد این شیخ می‌رسید. البته برای این مسیر ایستگاه مترو وجود ندارد؛ اما تا دلتان بخواهد اتوبوس برای این مقصد هست. از سویی تاکسی‌های دور حرم و تاکسی‌های اینترنتی مثل اسنپ، تپسی و تاچ‌سی نیز شما را در کوتاه‌ترین زمان ممکن به این آرامگاه می‌رسانند.

اطلاعات بازدید از آرامگاه خواجه ربیع

خواجه ربیع که بود | یار امام علی یا دوست امام صادق؟

آرامگاه خواجه ربیع مثل هر اثر تاریخی دیگر یادآور اعصار پیشین است؛ اما در صحن یا باغ‌های بنا انسان‌هایی از روزگار ما هم به خاک سپرده شده‌اند. اساساً این محدوده، آرامستان خواجه ربیع نامیده می‌شود و همیشه در آنجا می‌توان با آدم‌هایی روبه‌رو شد که به قصد خواندن فاتحه برای رفتگان خود آمده‌اند. در این میان، علاقه‌مندان میراث فرهنگی ایران هم دست خالی آرامگاه و پیرامونش را ترک نمی‌کنند. گفته شده خواجه ربیع زاهدی محترم در زمان حضرت علی (ع) بوده؛ اما برخی هم معتقدند آن‌ که در این بنا دفن شده یار امام ششم است. حتی عده‌ای تصور کرده‌اند او از اصحاب امام رضا (ع) بوده! شاید دلیل این تصور نزدیکی آرامگاه به مرکز شهر مشهد و حرم مطهر رضوی باشد، شاید هم قول مشهور حاکی از حضور امام هشتم بر سر خاک خواجه سبب شده برای عده‌ای این باور پیش بیاید.

کدام قول صحیح است | متهم به تنهاگذاشتن امامان در جنگ!

ربیع بن خثیم مدفون در بنا که مشهورتر از باقی گزینه‌های احتمالی است، فردی پرهیزکار و ساکن کوفه بوده است. می‌گویند در جریان جنگ صفین، او که خویشاوند معاویه اما در سپاه امیر مؤمنان بوده، خود را کنار می‌کشد و با شماری از قاریان به نزد امام (ع) می‌رود و می‌خواهد که او را به مأموریتی دیگر بفرستند. این موضع‌گیری، شماری از دوستداران اهل بیت (ع) را از خواجه رنجانده و البته قول دیگری هم کدورت را پررنگ کرده است. به نظر می‌رسد احترام و جایگاهی که برای او قائل بوده‌اند، این انتظار را پدید آورده بوده که در واقعه کربلا به یاری امام حسین (ع) بیاید؛ اما او این کار را نکرد و حتی وقتی خبر شهادت امام (ع) را شنید حاضر به لعن یزیدیان نشد و به گفتن «انا لله و انا الیه راجعون» بسنده کرد! برخی علما تقواپیشگی او را همچون ظاهربینی و تقوای خوارج دانسته‌اند.

قدمت بنای آرامگاه خواجه ربیع | احترام شاه عباس و شیخ بهایی به خواجه

به نظر می‌رسد نظر آن‌هایی که به خواجه نگاه مثبت داشته‌اند بر دیدگاه مخالفان او چربیده و به همین علت هم بنایی باشکوه به نام خواجه و بر روی قبر منسوب به او ساخته شده است. این بنا را حدود ۴۰۰ سال پیش به دستور شاه عباس صفوی و با مشورت عالم مشهور آن روزگار، شیخ بهایی، برپا کرده‌اند. سرپرست احداث ساختمان، یکی از سادات رضوی مشهد به نام میرزا افلغ بوده است. از آن روزگار تا امروز آرامگاه، زیارتگاهی مشهور در مشهد بوده که زاپران این شهر مقدس حضور در آن را در برنامه‌های خود قرار داده‌اند.

معماری آرامگاه خواجه ربیع | فیروزه‌ای و زرین برای تجلی هنر ایرانی و اسلامی

بنای آرامگاه خواجه ربیع در کنار مشخصات تاریخی خود، معماری و تزئیناتی هنرمندانه نیز دارد که چشم بازدیدکنندگان را نوازش می‌دهد. گنبد مقبره شاید نخستین عنصر برجسته‌ای باشد که توجه بازدیدکننده بیرونی را جلب می‌کند. بلندای گنبد ۱۸ متر است و بر روی بنایی هشت‌ضلعی قرار گرفته که از داخل، چهار ایوان دارد. ورودی اصلی از ایوان بلندی است که دو طاق‌نمای بالا و پایین را در خود جا داده است. تزيینات و کاشی‌های رنگارنگ (با رنگ غالب آبی) آرایشی درخور به نمای بیرونی داده و گنبد هم از کاشی‌های فیروزه‌ای پوشیده شده است. نقاشی‌های طلایی‌رنگ در دیواره داخلی ساختمان و دو کتیبه به خط علیرضا عباسی، خوش‌نویس بزرگ روزگار شاه عباس و ملقب به شاهنوازخان، در داخل و خارج گنبد که سال ساخت و تزيین بنا بر آن‌ها نقش بسته (1026 و 1031 هجری قمری)، از دیگر داشته‌های هنری این ساختمان است.

قبرهای آرامگاه | داستان آن شاهان نالایق

بعید است نام سلسله منفور قاجاریه را نشنیده باشید! حکومتی که آغازش با جنایت‌های آغا محمدخان بود و تداومش با بی‌کفایتی شاهانی خوش‌گذران که دارایی‌های ایران را به بیگانگان واگذار کردند. البته آغا محمدخان به‌رغم سنگدلی، خدمت بزرگی به ایران کرد و آن یکپارچه ساختن مملکتی بود که ولایاتش دستخوش درگیری و آشوب حاکمان و شاهزادگان بود. سلطان خون‌ریز شجاع، خود قربانی بی‌رحمی دیگران شده و به دستور عادل شاه افشار، مردانگی جسمی‌اش را در کودکی از او گرفته بودند. جانشینان شاه اخته دستاوردهای او را به شکلی هولناک از کف دادند. یکی از این شاهان، فتحعلی شاه بود که در جنگ با روسیه ناچار شد بخش‌های پهناوری از ایران یعنی کشورهای ارمنستان، گرجستان، آذربایجان کنونی را به دشمن بسپارد. این شاه بی‌لیاقت نامش را از جدش فتحعلی خان به ارث برده بود. کالبد جد بزرگ را نزدیک خواجه ربیع دفن کرده‌اند.

قبرهای مشکوک آرامگاه | جد قاجارها زیر دیوارک چوبی!

حواستان باشد که فتحعلی خان قاجار را با فتحعلی شاه اشتباه نگیرید. جد قاجاریه در ساختمان آرامگاه خواجه‌ربیع در زیر خروارها خاک خوابیده است. او یکی از سران ایل قاجار بود که همچون نادرقلی افشار  که بعدها نادرشاه شد، در سپاه شاه تهماسب دوم صفوی خدمت می‌کرد. در اوضاع نابسامان آن روز، درگیری‌ها و اختلافاتی میان سرداران وجود داشت که در نتیجه آن، فتحعلی خان به قتل رسید. حالا شما می‌توانید سنگ قبر مرمر جد یکی از ویرانگرترین سلسله‌های تاریخ ایران را کمی آن‌طرف‌تر از جایی که خواجه ربیع خفته، پیدا کنید. البته متأسفانه معرفی بسزایی از این گور تاریخی نشده است. برای یافتن آن، لازم است وارد بنای آرامگاه خواجه ربیع شوید و به طرف اتاقک نذورات بروید. قسمتی از سنگ قبر کهن فتحعلی خان از زیر دیوارک چوبی اتاق نذورات بیرون زده که با مقداری تأمل و دقت آن را خواهید دید.

مشاهیر آرمیده در آرامستان خواجه ربیع  | جراح بلژیکی همچون مسلمانی فقیر!

مشاهیر آرمیده در آرامستان خواجه ربیع محدود به یکی دو نفر نمی‌شوند. به‌جز مردم معمولی، افراد سرشناس متعددی در این مکان به خواب طولانی فرو رفته‌اند. یکی از آن‌ها دکتر رُش بولوَن، پزشک جراح بلژیکی است. او در سال ۱۳۳۴ به دنبال قراردادی با آستان قدس رضوی برای سه سال به خدمت در بیمارستان امام رضا (ع) مشغول شد. اما این توافق تبدیل شد به 14 سال ریاست بر بخش جراحی بیمارستان. بولوَن بعدها تحت تأثیر آیت الله سید محمدهادی میلانی که معده‌اش را جراحی کرد، شیعه شد و نامش هم عبدالله. این پزشک غربی برای نخستین‌بار جراحی نوین را به ایران آورد و شاگردان مطرحی مثل دکتر محمد شاهین‌فر را آموزش داد. بولوَن در سال 1348 با سکته قلبی جان به جان‌آفرین تسلیم کرد و در ضلع شرقی آرامستان خواجه ربیع، جایی که به باغ اول موسوم است، بنا به وصیتش «مثل یک مسلمان فقیر» خاک شد.

مهد کودک آرامگاه | خانه ابدی جان‌باختگانی جنگ ظفار

اگر خاطرتان باشد سلطان قابوس، پادشاه عمان، تا زمان مرگش رابطه دوستانه‌ای با ایران داشت. ظاهراً این ارتباط هم به خاطر این بود که او بقای تاج و تختش را از کمک ایرانی‌ها می‌دانست. قضیه این بود که قابوس با شورشیان جدایی‌طلب چپگرا روبه‌رو شده بود و تقریباً هیچ‌یک از کشورهای عربی هم حاضر نشده بودند او را در این درگیری همراهی کنند. بنابراین، از محمدرضا شاه پهلوی درخواست دخالت نظامی کرد و شاه ایران هم از سال 1352 به مدت سه سال او را در جنگ با جدایی‌طلبان یاری رساند. ظاهراً بخش چشمگیری از ارتشی‌های اعزامی ایران به ظفار در عمان، از لشکر 77 خراسان و تیپ 2 قوچان بودند. زیرزمین باغ دوم آرامگاه خواجه ربیع محل خاکسپاری ۳۲ نظامی ایرانی است که در آن جنگ جان باختند.

متأسفانه به بخش جان‌باختگان جنگ ظفار در آرامستان خواجه ربیع، با وجود اهمیت تاریخی آن، بی‌مهری شدیدی شده است. این کم‌لطفی مسئولان بر مدار ثابتی هم نبوده و مدام تصمیم‌های جدید گرفته‌اند. زمانی درِ این زیرزمین بسته بود و بعد تابلویی در محل نصب شد که روی آن نوشته بود: «آرامگاه شهدای جنگ ظفار». بعد از مدتی متن تابلو به «کشته‌شدگان جنگ ظفار» تغییر کرد و سپس شد «آرامگاه شهدای عمان». بعد، تصاویر جان‌باختگان جمع‌آوری و روی سنگ قبرها فرش شد و فضا را به مهد کودک تبدیل کردند! امیدواریم وقتی این متن را می‌خوانید، امکان سر زدن به آن قبور فراهم شده باشد.

آرامستان مشاهیر | قدیمی‌ترین قبرستان اسلامی

آرامستان خواجه‌ربیع یکی از قبرستان‌های معروف در مشهد است که بنای اصلی آرامگاه در آن، احتمالاً قدیمی‌ترین قبر اسلامی به‌جامانده در تاریخ مشهد هم باشد. در آنجا می‌توانید با راهنمایی مسئولان، سنگ قبر برخی دیگر از نامداران و شخصیت‌های مهم مدفون در آرامستان خواجه ربیع را پیدا کنید که در این مجال به آن‌ها نپرداختیم؛ افرادی چون حسین امینی (شاعر)، حسین خلیلی یزدی (چهره ماندگار پزشکی)، حجت‌الاسلام محمدحسن راستگو (مجری پیشین برنامه‌های کودک و نوجوان در تلویزیون) و … .

بهترین زمان بازدید از آرامگاه خواجه ربیع | کی بریم گشت‌وگذار؟

اگر پیشنهاد ره بال آسمان برایتان جالب بوده و قصد بازدید از این مکان فرهنگی را داشته باشید، نیاز به برنامه‌ریزی برای فصل خاصی ندارید؛ چون در چهار فصل سال امکان حضور در آنجا وجود دارد. با توجه به رایگان‌بودن بازدید از این جاذبه گردشگری شمال شرق ایران از سویی و نزدیک‌بودن آن به مرکز شهر از سوی دیگر، این گردش فرهنگی برایتان بسیار ارزان و آسان ممکن می‌شود.

در این مقاله با آرامگاه خواجه ربیع آشنا شدیم. گشتی در آرامستانش زدیم و رازهایی شنیدیم که کمتر کسی آن‌ها را برایمان بازگو می‌کند. امیدوارم برای شما هم جالب بوده باشد. دوست دارید سفر بعدی ره بال آسمان به کجا باشد؟ برایمان در بخش نظرات بنویسید.