حمام وکیل شیراز | خاطره‌ای شیرین از کریم‌خان‌زند

شیراز یکی از دیدنی‌ترین شهرهای استان فارس است. جاهای دیدنی شیراز بسیار متنوع و تماشایی‌اند. مجموعه وکیل شیراز یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی این شهر محسوب می‌شود. در این مجموعه، یکی از حمام های تاریخی ایران جا خوش کرده است. با ما همراه باشید تا حمام وکیل شیراز را بهتر بشناسید.

حمام وکیل شیراز کجاست؟

حمام وکیل در مرکز شهر شیراز و نزدیک یکی از مسیرهای پرتردد و اصلی قرار دارد. برای دسترسی به این حمام باید خودتان را به خیابان طالقانی شیراز برسانید. این حمام در غرب مسجد و بازار معروف وکیل قرار دارد. دسترسی به این حمام از طریق ایستگاه مترو زندیه امکان‌پذیر است. از این ایستگاه با کمی پیاده‌روی می‌توانید خودتان را به حمام برسانید.

تاریخچه حمام وکیل شیراز | یادگاری کریم‌خان‌زند در ایران

قدمت حمام وکیل شیراز به دوران زندیه بازمی‌گردد. کریم‌خان‌زند را می‌توان یکی از برترین پادشاهان ایرانی دانست. این پادشاه شاید فتوحات بسیاری نداشت؛ اما توانست به آبادانی کشور کمک فراوانی کند. از آنجا که در زمان حکومت زندیه شیراز دارالخلافه و مرکز حکومت بود، در آن دوران ابنیه بسیاری در ایران و مخصوصاً شهر شیراز بنا شد. در این میان، مجموعه وکیل جزو مهم‌ترین و بارزترین ابنیه تاریخی در شیراز محسوب می‌شود. این مجموعه شامل بازار، مسجد و حمام وکیل است.

کریم‌خان‌زند از سال ۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ بر ایران حکومت کرد. او آخرین پادشاه سلسله زندیه بود. پس از او، حکومت قاجار عنان کشور را به دست گرفت. حمام وکیل شیراز نیز به دستور و پیگیری شخص کریم‌خان احداث شد. ساخت این حمام نهایتاً در سال ۱۱۸۷ قمری به پایان رسید.

از طرفی، در آن دوران، حمام فقط برای استحمام نبود. در حقیقت، حمام عنصری مهم در فرهنگ و سنت‌های مردم به حساب می‌آمد. در آن دوران، مراسم مختلفی همانند حمام زایمان، حمام دامادی/ عروسی، و سایر مراسم سنتی در حمام برگزار می‌شد. همچنین، افرادی که به حمام مراجعه می‌کردند، ساعت‌ها در حمام حضور داشتند. پس از پایان استحمام، مردم در کنار هم می‌نشستند و صحبت می‌کردند. در حقیقت حمام مرکز اجتماع نیز محسوب می‌شد. حتی در برخی از حمام‌ها، مردان و زنان قلیان می‌کشیدند و چای می‌نوشیدند. به همین خاطر، ساخت حمامی بزرگ در آن دوران دستاوردی مهم به شمار می‌آمد.

توصیف معماری حمام وکیل | تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و فناوری روز

حمام وکیل در زمینی با مساحت ۱۱هزار متر مربع بنا شده است. خود حمام ۸۶۰۰ متر مربع زیربنا دارد. از نظر نقشه کلی، این حمام به‌شکل مستطیل است. این مستطیل ۱۲۰ متر طول و ۸۰ متر عرض دارد. جالب است بدانید شخص پادشاه، یعنی کریم‌خان‌زند، بر روند ساخت حمام نظارت داشت. خود کریم‌خان دستور ساخت این حمام را صادر کرد و حتی طرح‌هایی مختلف را نیز پیشنهاد داد.

بسیاری از تاریخ‌شناسان آثاری را که در دوران کریم‌خان بنا شده‌اند بررسی می‌کنند. آنها به این نتیجه رسیدند که کریم‌خان تأکید بسیاری بر استفاده از المان‌های ایرانی و سنتی در سازه‌های مختلف داشت. او در طول دوران سلطنتش تلاش بسیاری کرد تا معماری و هنر ایرانی احیا شود و به دست آیندگان برسد. به همین خاطر، می‌توانیم شاهد عناصر باستانی و سنتی ایرانی در معماری مجموعه وکیل باشیم. ابنیه آن دوران تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و فناوری روز هستند. در ساخت ابنیه تاریخی دوران زندیه می‌توانیم شاهد پیشرفت‌هایی مهم در هنر معماری نیز باشیم.

معرفی بخش‌های مختلف حمام | از هشتی و سربینه تا خزینه و شاه‌نشین

• هشتی و رختکن

بعد عبور از درِ حمام، با شیبی ملایم به هشتی می‌رسیم. هشتی در مقایسه با سایر بخش‌های حمام، در ارتفاع کمتری قرار دارد. این مسئله نشان‌دهنده سبک معماری حجاب‌دار مردم شیراز است. بعد هشتی، از یک مسیر زاویه‌دار، وارد رختکن خواهیم شد. این زاویه تند برای جلوگیری از ورود سرما و خروج گرما از حمام طراحی شده است.

• سربینه و طاق‌های قوسی‌اش

سربینه حمام به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است. در میان این سربینه، سقفی گنبدی‌شکل با تزئینات بی‌بدیل به چشم می‌خورد. طاق قوسی بین ستون‌ها، تزئینات سرستون‌ها، و مقرنس‌کاری روی سقف همگی جزء اصیل‌ترین نماد‌های معماری ایرانی به حساب می‌آیند. تصاویر آهک‌بری‌شده زیر گنبد حمام نمونه‌ای بارز از هنر ایرانی محسوب می‌شود. در بخش سربینه حمام، سکوهایی برای تعویض لباس به چشم می‌خورد. همچنین ۴ حوض سنگی برای استحمام مراجعان در نظر گرفته شده است.

• خزینه و شاه‌نشین

در بخش جنوبی حمام خزینه قرار دارد. در خزینه حمام ۲ دیگ بزرگ آب تعبیه شده است. این دیگ‌ها آب گرم حمام را تأمین می‌کنند. از این دو دیگ آب وارد کانال‌های کف می‌شود و سنگ‌فرش‌ها را نیز گرم می‌کند. در محوطه گرم‌خانه ۲ شاه‌نشین قرار دارد. همچنین در بخش خزینه ۲ حاکم‌نشین به چشم می‌خورد. در بخش میانی هر شاه‌نشین، حوضی مرمرین خودنمایی می‌کند. ستون‌هایی که در حمام به چشم می‌خورند، همگی از جنس سنگ گندمک گوگرد‌دار هستند. ستون‌ها ظاهری یکپارچه دارند و روی آن‌ها نقوشی حکاکی شده است.

ساختار و شیوه کارکرد حمام | سیستم گرمایش از کف

آب گرمابه با چاهی تأمین می‌شد که در ضلع غربی گرمابه قرار داشت. این چاه را امروزه با نام چاه گاو می‌شناسند. دلیل این نام‌گذاری هم این است که آب را با گاو از چاه بیرون می‌کشیدند. آب ابتدا وارد حوضی بزرگ می‌شد. سپس از زیر حوض به آب گرما می‌دادند. در کف حمام گربه‌روهایی در بدنه دیوار تعبیه شده است. این گربه‌‌روها به دودکش منتهی می‌شوند. برای گرم‌کردن آب حمام، از آتش استفاده می‌شد. دوده و سیاهی حاصل از آتش، با کمک گربه‌روها به دودکش منتقل می‌شد. همچنین گرمای اضافی آتش از طریق همین گربه‌رو‌ها به بخش کف حمام منتقل می‌شد.

یکی دیگر از نکات برجسته درباره حمام وکیل سیستم گرمایش از کف است. شاید این مسئله برای شما کمی عجیب باشد؛ اما در این حمام از سیستم گرمایش کف استفاده می‌شود. از گرمخانه کانال‌هایی به‌سمت بخش‌های مختلف حمام کشیده شده است. در این کانال‌ها آب گرم جریان دارد. به همین خاطر، کف زمین کاملاً گرم می‌شد. در آن دوران خبری از دمپایی مخصوص حمام نبود. مردم نیز با پای برهنه روی زمین راه می‌رفتند. کف زمین هم سنگ‌فرش است. به همین خاطر، سرمای سنگ به بدن منتقل می‌شد.

موزه حمام گرمابه شیراز | موزه مردم‌شناسی شیراز

متأسفانه این حمام در طول تاریخ آسیب بسیاری دید. حمام وکیل اکثر این آسیب را به‌لطف بی‌کفایتی پادشاهان مختلف متحمل شد. پادشاهان قجری آسیب فراوانی به ابنیه تاریخی دوران زندیه وارد کردند. آن‌ها این ابنیه تاریخی را به سلیقه خود تغییر می‌دادند. به این ترتیب، در دوران قاجار، اکثر بناهای تاریخی دچار تغییر و آسیب فراوانی شدند. پس از آن، در دوران حکومت پهلوی، بخش‌هایی از حمام به نمره اختصاصی تغییر یافت. در حقیقت، شاه‌نشین را به نمره خصوصی تبدیل کردند. نهایتاً در سال ۱۳۵۱، اداره باستان‌شناسی، این حمام را به‌صورت کامل مرمت و بازسازی کرد.

پس از بازسازی انجام‌شده، این حمام را به رستوران، سفره‌خانه و موزه فرش‌های دستباف تبدیل کردند. وجود رستوران و سفره‌خانه باعث شد مجدداً آسیب بیشتری به حمام وکیل شیراز وارد شود. در نتیجه، مسئولان تصمیم‌ گرفتند از این حمام فقط به‌عنوان موزه استفاده کنند. در حال حاضر داخل این موزه حدود ۳۰ مجسمه مومی قرار دارد. این مجسمه‌ها فرهنگ و آیین مردم شیراز را به‌خوبی نمایش می‌دهند.

جاهای دیدنی نزدیک گرمابه وکیل

• مسجد وکیل | از زیباترین مساجد شیراز و ایران

مسجد وکیل، در کنار حمام و بازار، مجموعه وکیل شیراز را تشکیل می‌دهند. این مسجد یکی از زیباترین مساجد شیراز و تمام ایران به حساب می‌آید. بر اساس اسناد تاریخی به‌جای‌مانده، این مسجد در سال ۱۱۸۷ قمری، به‌دستور کریم‌خان‌زند ساخته شده است. ساخت این مسجد هم‌زمان با احداث بازار و میدان اصلی بود.

خوشبختانه حتی جزئیات تزئینات این مسجد نیز به‌خوبی حفظ شده است. البته این مسئله را مدیون علی میرزا فرمانفرما هستیم. وی پسر فتحعلی‌شاه قاجار بود و خدمات بسیاری را در شیراز انجام داد. او در طول مدتی که قدرت را در دست داشت، مسجد وکیل را به‌صورت کامل بازسازی کرد. طاق مروارید و شبستان جنوبی جزو زیباترین بخش‌های این مسجد محسوب می‌شوند.

• بازار وکیل | از مهم‌ترین بخش‌های تجاری و اقتصادی شیراز

برای توصیف بازار وکیل شیراز باید مقاله‌ای کامل نوشت. مسیر این بازار نهایتاً به مسجد وکیل منتهی می‌شود. این بازار نیز در مجموعه وکیل قرار دارد. بازار وکیل نیز همانند حمام آن، به‌دستور مستقیم کریم‌خان‌زند ساخته شده است. جالب است بدانید گویا کریم‌خان برای سرکشی به شهر لار سفر کرده بود. او در آنجا با بازار قیصریه مواجه شد. به همین خاطر، تصمیم گرفت بازاری مشابه آن را در شهر شیراز بنا کند. همین مسئله باعث شد در سال ۱۱۷۲، دستور ساخت بازار وکیل را صادر کند.

این بازار پس از ۲۱ سال، در سال ۱۱۹۳ احداث شد. بازار وکیل هنوز هم یکی از مهم‌ترین بخش‌های تجاری و اقتصادی شیراز محسوب می‌شود. خوشبختانه این بازار ظاهر سنتی خود را حفظ کرده است. بیشتر کسبه این بازار را محلیان قدیمی تشکیل می‌دهند. این بازار برای خرید سوغات شیراز بهترین انتخاب خواهد بود.

مسیر دسترسی به حمام وکیل

دسترسی به حمام وکیل بسیار ساده است. می‌توانید با وسیله‌نقلیه شخصی، مترو و اتوبوس خودتان را به این حمام برسانید. همان طور که اشاره کردیم، این حمام در خیابان طالقانی قرار دارد. اگر قصد استفاده از وسیله‌نقلیه شخصی را دارید، باید بدانید مسیر منتهی به مجموعه وکیل از سمت میدان شهرداری، مسیر پیاده است. پس باید از میدان شهرداری وارد خیابان پیروزی شوید. سپس مسیر را مستقیم ادامه دهید تا به خیابان فرهنگ برسید. خیابان فرهنگ را مستقیم ادامه دهید. در نهایت به تقاطع خیابان فرهنگ و خیابان طالقانی خواهید رسید. این تقاطع را به‌سمت چپ بپیچید. پس از ۵۰ متر، خیابان طالقانی در سمت راست شما قرار دارد.

خب دوستان و همراهان عزیز ره بال آسمان، نظر شما درباره حمام وکیل شیراز چیست؟ به‌نظرتان حمام وکیل سالم‌تر باقی مانده است یا زندان وکیل شیراز؟ نظرات خود را با ما و سایر همراهان در میان بگذارید.