قلعه ناصری | قلعه‌ای خشتی که از سالیان دور می‌گوید

جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان را گشته‌اید؟ می‌دانید که برخی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی و باستانی ایرانی در این استان جای گرفته‌اند؟ برای همین هم هست که سیستان و بلوچستان دیدن دارد. سرزدن به سرزمینی که در آن، یادگاری‌هایی از دوران‌های قدیمی تاریخ به‌ جا مانده ارزشمند است. مثلاً قلعه ناصری را دیده‌اید؟ چیزی درباره‌اش می‌دانید؟ اجازه بدهید که در این مقاله، از قلعه ناصری برایتان بگوییم و شما را با این بنای مهم از گذشته‌ها بیشتر آشنا کنیم.

قلعه ناصری کجاست؟

قلعه ناصری از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بناهای خشت‌وگِلی در سیستان ‌و بلوچستان است. قلعه‌های مهم دیگری هم در این استان وجود دارند. همگی آن قلعه‌ها مانند قلعه ناصری دیدنی‌اند، مثلاً قلعه بم‌پور. نام قلعه ناصری از نام حاکمی در سال‌های دور گرفته شده است. در حوالی سال ۱۲۵۸ هجری ‌قمری، ناصرالدوله فرمانفرما حاکم کرمان و بلوچستان بوده است. به همین خاطر هم هست که به این قلعه «ناصری» می‌گویند.

ناصرالدوله به ناصرالدین‌ شاه قاجار پیشنهاد داده که در فهرج یا پهره که همان ایرانشهر امروزی است، قلعه‌ای بسازند. این قلعه در حقیقت، دِژ نظامی بزرگی بوده که می‌توانسته نقش امنیتی و مراقبتی از ایرانشهر سیستان داشته باشد. از آنجا که پیشنهاد مطلوب و مناسب بوده، ناصرالدین ‌شاه هم آن را پذیرفته و ساختش را به معمار بزرگ و مشهور آن دوران، یعنی حسین معمارباشی کرمانی سپرده بوده است.

از قلعه ناصری چه می‌دانید؟

همان ‌طور که گفته شد، قلعه ناصری با هدف مراقبت و محافظت از شهر بنا شد. ۷ سال هم طول کشید تا تکمیل و به مقری برای فرماندهی بلوچستان تبدیل شود. منتها رؤیای محافظت از شهر با این قلعه همیشه هم پاسخ‌گو نبود و در دوران حمله رضاخان پهلوی، نیروهایش از این قلعه رد شدند و فهرج یا پهره قدیم را تصرف کردند و نامش را ایرانشهر گذاشتند.

در حوالی سال ۱۳۰۸ بود که رضاخان پهره را تصرف کرد. به‌طور کلی، در اواخر دوران قاجار که این حکومت ضعیف و ضعیف‌تر می‌شد، تغییراتی در حکمرانی شهرها و مناطق هم به‌ وجود آمد. همین قلعه ناصری هم برای مدتی به ‌تصرف حاکم بلوچستان یعنی دوست‌محمدخان بازکزایی و بعد تیمسار امان‌الله جهان‌بانی درآمد. بعد از تصرف قلعه از سوی تیمسار بود که دیگر به آن قلعه ایرانشهر گفتند و نام ناصری را کنار گذاشتند. البته در زمان تصرف قلعه از سوی دوست‌‌محمدخان هم قلعه را به ‌نام قلعه دوست‌محمدخان می‌شناختند؛ ولی نام ایرانشهر با روی‌کارآمدن تیمسار، روی این دِژ نشست.

ویژگی‌های بنای قلعه ناصری چیست؟

این قلعه از خشت‌وگل درست شده و در ساختش از آجر هم بهره برده‌اند. ارتفاع دیوارهای اطراف آن به ۷ متر می‌رسد و قطر دیوارهایش هم حدود ۶ متر است. اگر ارگ بم را در زمان قبل از تخریبش دیده باشید، شباهت‌های زیادی میان آن و قلعه ناصری پیدا خواهید کرد. هرچند درون قلعه کاملاً سالم و پابرجا نمانده، هنوز هم نشانه‌هایی از گذشته در آن دیده می‌شود؛ مثلاً آجرنمای تزئینی در سردر ورودی یا برج‌های آجری بنا هنوز قابل‌مشاهده‌اند.

دژ ناصری ۹ برج دیدبانی دارد و برج‌های آجری‌اش با طرح‌های مختلفی مانند لوزی، هندسی، چلیپایی و… طراحی و تزئین شده‌اند. مساحت کل بنا حدود ۷هزار و ۵۰۰ متر مربع است و بخش‌های مختلف آن به شرح زیرند:

• حمام؛
• اسطبل؛
• سربازخانه؛
• حوض‌خانه؛
• ۴ حیاط مجزا؛
• حدود ۱۵۰ اتاق؛
• منطقه حاکم‌نشین.

در ساخت بخش‌های مختلف این قلعه خلاقیت‌هایی دیده می‌شود که در زمان خود جالب‌توجه بوده است؛ مثلاً لوله‌هایی سفالی در حمام وجود دارد که برای تهویه و تخلیه فاضلاب کاربرد داشته‌اند. آب لازم برای دژ هم از راه رشته‌ای قنات وارد بنا می‌شده است. بعد از ورود قنات به بنا، آب را در حوض‌خانه‌ها ذخیره و استفاده می‌کرده‌اند.

وضعیت قلعه ناصری در دوران معاصر چطور بوده است؟

بسیاری از آثار تاریخی، در دوران نابسامانی‌های ناشی از انقلاب اسلامی و جنگ، تخریب شدند. به‌دلیل شرایط کشور که از آرامش کامل دور بود، بناهایی نظیر قلعه ناصری هم به حال خود رها شده بودند. قلعه پرعظمت و مهم ناصری هم در اوایل انقلاب فراموش شده بود. حتی در سال ۱۳۶۱، بخش وسیعی از معماری فضای داخلی آن تخریب شد. بولدوزری درون قلعه را ویران کرد و فقط بخش‌هایی از گذشته‌ها را باقی گذاشت.

با وجود تخریب‌هایی که صورت گرفته، قلعه ناصری هنوز هم دیدن دارد و به‌عنوان اثری مهم از تاریخ و گذشته‌ها می‌توان روی آن حساب کرد. برای همین هم هست که در سال ۱۳۷۵ در میان آثار ملی ایرانی ثبت شد؛ اما کوتاهی‌ها در نگهداری و تخریبی که در قلعه صورت گرفت، به هر دلیلی که باشد، بخشودنی نیست. تاریخ بازیچه نیست و نمی‌توان آن را دست‌کاری کرد یا آثار باقی‌مانده از داستان‌هایش را که راویانی صادق هستند از بین برد. مراقبت از آثار و باقی‌مانده‌های گذشته‌های دور نشانه پاسداری از فرهنگ است.

مسیر دسترسی به قلعه ناصری چگونه است؟

برای دیدن این قلعه باید به ۳۴۰کیلومتری جنوب زاهدان در سیستان ‌و بلوچستان بروید. این قلعه در راه زاهدان به چابهار و کرمان به بم و چابهار قرار دارد. هرچند تخریب‌هایی در قلعه انجام شده، در این سال‌ها اقداماتی برای مرمت آن آغاز شده. این مرمت‌ها اگرچه نیاز به سرعت و افزایش کارایی دارند، بازهم می‌توان آن‌ها را به فال نیک گرفت.

شما به سیستان‌ و بلوچستان رفته‌اید؟ قبول دارید که این سرزمین کهن ایرانی رازهای زیادی از تاریخ و فرهنگ را در دل خود پنهان کرده است؟‌ این ‌روزها حال سیستان خوب نیست و مشکلات مختلف اقتصادی و زیست‌محیطی را تجربه می‌کند؛ اما هنوز هم پرارزش و دیرین است. اگر سری به قلعه ناصری یا قلعه‌های کهن دیگر ایرانی زده‌اید، از حس‌وحالشان برایمان بگویید. اصلاً طرفدار دیدن این بناها هستید؟ ما در ره بال آسمان مشتاق خواندن نظرات شما هستیم.