قنات بلده | کاریز همیشه خروشان فردوس

قنات یکی از شگفت‌انگیزترین دست‌سازه‌های بشری با قدمتی دیرینه است که برای بهره‌برداری و استخراج آب از آن استفاده می‌شود. کم‌بودن میزان بارش باران در ایران سبب شد قنات‌های زیادی در کشور ساخته شوند تا کشاورزان به آب سفره‌های زیرزمینی دسترسی داشته باشند. اوج خلاقیت و نبوغ در ساخت قنات های ایران را می‌توان در قنات بلده دید. این قنات، سازه‌ای عجیب و کهن در خراسان جنوبی است که در یونسکو به ثبت رسیده است. کاریز بلده یکی از شاهکارهای تاریخی جهان است که همچون نگینی در میان جاهای دیدنی فردوس می‌درخشد. اگر به سازه‌های تاریخی علاقه‌مند هستید، بار سفر ببندید و  همسفر ما شوید.

قنات بلده کجاست؟

اگر نگاهی به راهنمای سفر فردوس بیندازید، خواهید دید که قنات بلده در شمال شرقی شهرستان فردوس در خراسان جنوبی قرار دارد. فردوس یکی از شهرهای تاریخی و زیبای شرق ایران است که تا سال 1308 به نام تون شناخته می‌شد. این شهر امروزه به‌لطف آثار تاریخی و انار و زعفران اعلایش، شهرت خوبی دارد. قنات بلده فردوس یکی از شگفت‌انگیزترین جاهای دیدنی فردوس است که خلاقیت و هنر ایرانیان را به رخ می‌کشد.

این قنات و سایر دیدنی‌های شهر مانند آبگرم فردوس، کویر پلوند، مجموعه کوشک و… فردوس را به مکانی عالی برای علاقه‌مندان به تاریخ و طبیعت تبدیل کرده‌ است. همچنین در اطراف این بنای کهن اقامتگاه های بومگردی فردوس جا خوش کرده‌اند که می‌توانید اقامتی راحت در آن‌ها تجربه کنید.

مسیر دسترسی به قنات بلده

برای دسترسی به قنات باید ابتدا به شهرستان فردوس بروید. اگر از تهران حرکت می‌کنید، دو راه برای رسیدن به فردوس پیش رو دارید. مسیر اول از طریق جاده سمنان و سبزوار است که شما باید حدود 946 کیلومتر در راه باشید. مسیر دوم نیز از سمت جاده کاشان و طبس است که تا فردوس 1100 کیلومتر فاصله دارد.

پس از این که از هر نقطه‌ای از کشور به شهر فردوس رسیدید، خود را به بلوار ولی‌عصر یا امام رضا برسانید. این بلوارها شما را به جاده 91 هدایت می‌کنند که تا میدان بسیج و میدان غدیر امتداد می‌یابد. پس از 13 کیلومتر به پلیس‌راه فردوس می‌رسید که با عبور از آن، وارد جاده فردوس به گناباد خواهید شد. 5 کیلومتر که در این جاده رفتید، یک خروجی در سمت راست خود می‌بینید که باید حدود 4 کیلومتر در آن برانید تا به قنات تاریخی بلده برسید.

اگر بخواهید با قطار به شهر فردوس بروید، باید در نزدیک‌ترین ایستگاه‌های قطار در طبس و خواف پیاده شوید. ایستگاه قطار طبس با قنات، 240 کیلومتر و ایستگاه خواف با این سازه تاریخی، 250 کیلومتر فاصله دارد. از مسیر اول حدود 3 ساعت و از مسیر دوم 4 ساعت طول می‌کشد تا به قنات برسید.

همچنین اگر قصد دارید با هواپیما به فردوس بروید باید در فرودگاه طبس پیاده شوید که در فاصله 225کیلومتری قنات واقع شده است. در حال‌ حاضر (آبان ۱۴۰۲)، امکان تهیه بلیط هواپیما از تهران به طبس فقط در روزهای یک‌شنبه و سه‌شنبه امکان‌پذیر است.

قدمت و تاریخچه قنات بلده

قنات بلده فردوس، قناتی پررمزوراز است که با تکنیک‌هایی پیچیده و خلاقانه طراحی و ساخته شده است. سبک معماری و مهندسی بی‌نظیر این قنات هنوز هم برای کارشناسان عجیب و باورنکردنی است. از زمان حفر قنات بلده اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما برخی صاحب‌نظران ساخت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهند.

همچنین گروهی از باستان‌شناسان بر اساس سفال‌هایی که در قنات به کار رفته، معتقدند قنات بلده حدود 500 سال پس از قنات قصبه گناباد حفر شده است. کاریز بلده در سال 1395 در چهلمین اجلاس یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسیده است. علاوه‌بر این، 11 قنات منحصربه‌فرد دیگر ایران نیز که منطبق بر معیارهای سازمان یونسکو بودند، ثبت جهانی شدند.

قنات بلده فردوس در گذشته 27 رشته قنات فعال و 4 چشمه داشت؛ اما امروزه فقط 16 رشته از این قنات‌ها فعال هستند که شامل 12 رشته اصلی و 4 رشته فرعی می‌شود. آب کاریز بلده به یک شاه‌جو (جوی بزرگ) می‌ریزد که برای تعادل‌بخشی و کاهش حجم آب به دو جوی کوچک‌تر تقسیم می‌شود. آبادانی و سرسبزی فردوس هنوز هم مدیون این قنات است که اراضی اطراف خود را سیراب می‌کند.

آب قنات بلده حدود 35 کیلومتر را طی می‌کند و وظیفه آبیاری بیش از 2هزار و 382 هکتار زمین را به‌عهده دارد. البته در سالیان پیشین آب این کاریز فقط مختصِ زمین‌های کشاورزی نبود؛ بلکه بخشی از آن در آب‌انبارها ذخیره می‌شد تا برای شرب استفاده شود. آبی که از قنات به آب‌انبار سرازیر می‌شد چند روز در آن می‌ماند تا تمیز و قابل‌شرب شود.

جاذبه‌های قنات بلده

اولین و شاید مهم‌ترین جذابیت قنات بلده فردوس، معماری خاص و منحصربه‌فرد آن است. ساخت چنین مجموعه‌ای آن هم در دل کویری که دسترسی به آب شبیه به رؤیا است، نشان از هوش و درایت ایرانیان دارد. کاریز بلده همیشه پرآب و خروشان است و هر 8 روز یک بار آب از آن وارد جوی‌ها می‌شود و زمین‌های کشاورزی اطراف را سیراب می‌کند. همچنین بخشی از این آب وارد آب‌انبارها می‌شود. از برکت قنات خروشان بلده محصولاتی همچون زعفران، انار، پسته و حتی گندم در این منطقه کشت می‌شود.

آب این کاریز در زمستان بیشتر از نیاز مردم است؛ ازاین‌رو طرح آبخیز تا جالیز برای ذخیره و افزایش بهره‌وری قنات و افزایش کشت گلخانه‌ای ارائه شد. در سال‌های اخیر طرح احیای قنات بلده در دستور کار قرار گرفت که گامی بزرگ برای آبادانی فردوس و توابع آن محسوب می‌شود.

در این طرح، استخری برای ذخیره آب مازاد ایجاد شد تا تنظیم آب برای بهره‌برداری از قنات صورت گیرد و آب ذخیره‌شده در طول زمستان، در روزهای کم‌آب تابستان به داد کشاورزان برسد. به همین دلیل در کوچه‌پس‌کوچه‌های فردوس که قدم بزنید، با طبیعتی زیبا و سرسبز در دلِ بیابان روبه‌رو خواهید شد که شما را شگفت‌زده می‌کند.

از جاذبه‌های دیگر این قنات بناهایی به نام مردخانه یا نشین‌بند هستند. این سازه‌ها مکانی برای استراحت و رفت‌وآمد مردان بودند که معماری جالبی دارند. در سال‌های گذشته برای آشنایی گردشگران با این قنات تاریخی، مسیری طراحی شد تا افراد بتوانند از فضای زیرزمینی قنات دیدن کنند. هر قنات 10 تا 15 میله چاه دارد که راه را برای قنات‌نوردی هموار می‌کند. در مسیر قنات نیز 14 آسیاب و 4 حمام وجود دارد که دیدنشان می‌تواند برایتان جذاب باشد. البته در این میان، فقط آسیاب حاجی خان (قرائی) فعال است که یک ایستگاه گردشگری به شمار می‌رود.

امکانات رفاهی اطراف قنات

هم‌اکنون امکانات رفاهی چندانی در اطراف قنات بلده دیده نمی‌شود. البته اگر قصد قنات‌نوردی دارید، نگران نباشید؛ زیرا چند سالی می‌شود که امکان ورود به بخش‌های زیرزمینی قنات برای گردشگران فراهم شده است. برای این کار یک میله چاه که به شکل استوانه و عمود بر سطح زمین نصب می‌شود، روی دهمین قنات مجموعه نصب شده است. این فضای استوانه‌ای فرصتی به شما می‌دهد تا با خیال راحت سفری پرماجرا به دلِ زمین داشته باشید. علاوه‌بر این در آینده قرار است برای رفاه حال گردشگران، 10 ایستگاه گردشگری در اطراف قنات ساخته شود.

داستان‌هایی درباره قنات بلده

در گذشته، آب قنات تاریخی بلده به‌طور مساوی و عادلانه میان مردم استفاده می‌شد و هر شخصی به‌اندازه سهم خود آب دریافت می‌کرد. در اسناد تاریخی ذکر شده است که حدود 400 سال پیش، برخی از صاحبان آب‌های بلده جان خود را از دست می‌دهند. به همین دلیل حدود 3هزار فنجان آب از این قنات صاحبی نداشت. فنجان یا فنگال در آن زمان واحدی برای اندازه‌گیری سهم آب مردم بود.

از قضای روزگار، روزی از همین روزها، شاه عباس صفوی که با شیخ بهایی به‌قصد زیارت امام رضا از اصفهان به مشهد می‌رفتند، از شهر تاریخی تون گذشتند. یکی از دانشمندان فردوس که میرتونی نام داشت، داستان 3هزار فنجان آب را برای شاه‌عباس تعریف کرد و از او خواست تکلیف آن را مشخص کند.

میرتونی از شاه درخواست کرد تا آب را میان 4 گروه سادات، علما، صلحا و فقرا تقسیم کند و او این کار را انجام داد. شیخ بهایی نیز در همین سفر شاه‌جوی قنات را به دو نهر تقسیم کرد و از آن پس هر 8 شبانه‌روز یک‌بار آب از قنات وارد نهرها می‌شد و آب باغ‌های اطراف را تأمین می‌کرد. به این ترتیب، افراد بیشتری می‌توانستند از آب استفاده کنند.

بهترین زمان بازدید از قنات

اگر تصمیم خود را گرفتید و می‌خواهید برای دیدن قنات تاریخی بلده به فردوس سفر کنید، بهار را برای این کار انتخاب کنید. در بهار، هوای فردوس بهاری و دل‌پذیر می‌شود و آفتاب سوزان کویر جای خود را به گرمایی دل‌چسب می‌دهد. همچنین در فصل بهار، برف ارتفاعات آب می‌شود و رشته‌های اصلی و فرعی قنات به جوش‌وخروش درمی‌آید.

اگر از آن دسته افرادی هستید که ترجیح می‌دهید در سکوت و آرامش به دیدن جاهای دیدنی بروید، سعی کنید پس از تعطیلات نوروز و در اواسط هفته به قنات بلده بروید. این قنات در تعطیلات عید نوروز میزبان گردشگران بسیاری است که از دور و نزدیک به آنجا می‌آیند.

جاهای دیدنی اطراف قنات بلده

حال که به شهر فردوس آمدید و سری به قنات تاریخی آن زدید، بد نیست گشتی در این شهر کهن بزنید. در شهر فردوس و اطراف قنات بلده جاذبه‌های گردشگری جذابی وجود دارد که بازدید از آن‌ها خالی‌ از لطف نیست. برویم تا با بعضی از این جاذبه‌ها بیشتر آشنا شویم.

آبگرم فردوس

یکی از زیباترین جاهای دیدنی فردوس که در 20 کیلومتری شهر بلده جا خوش کرده، آبگرم فردوس است. آبگرم معدنی هلال، مجموعه‌ای تفریحی و درمانی است که از لحاظ تنوع مواد معدنی رتبه یک را در ایران از آن خود کرده است. در آب این مجموعه ترکیباتی مانند سدیم، پتاسیم، روی، ترکیبات گوگرددار و منیزیم وجود دارد که خواص درمانی بسیاری دارند.

مجموعه تاریخی کوشک

اگر از سفر به گذشته و گشت‌وگذار در بناهای تاریخی ایران لذت ببرید، بد نیست سری به مجموعه کوشک بزنید. این مجموعه شامل مسجد، حمام و آب‌انبار است که بیش از هزار سال قدمت دارد.

مدرسه علیا

مدرسه علیا یکی از بناهای تاریخی شهر فردوس است که ساخت آن به دوران صفویه بازمی‌گردد. این بنا معماری منحصربه‌فردی دارد که در سال 1355 در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مدرسه علیا یا مدرسه تون از 4 ایوان در 4 سمت بنا، ورودی، دو راهرو، هشتی، مسجد، مدرسه و حجره‌های ردیفی تشکیل شده است.

آسیاب حاجی خان

آسیاب حاجی خان یکی دیگر از جاهای دیدنی فردوس است که در شهر باغستان قرار دارد. این آسیاب بادی در دوره قاجار بنا شده که در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.

اقامتگاه‌های اطراف قنات بلده

ازآنجا که بسیاری از گردشگران از سراسر کشور علاقه‌مند به بازدید از قنات تاریخی بلده هستند، در اطراف این مجموعه اقامتگاه‌های فراوانی ساخته شده است. اقامتگاه های بومگردی فردوس در انواع‌ مختلف با امکانات رفاهی متفاوت در اختیارتان قرار دارند که شما می‌توانید متناسب با بودجه و شرایط خود یکی از آن‌ها را انتخاب کنید.

توصیه ره بال آسمان به بازدیدکنندگان قنات بلده

برای آنکه سفری لذت‌بخش و خاطره‌انگیز به بهشت کویر ایران داشته باشید، پیشنهاد می‌کنیم به نکات زیر توجه کنید:

• ضدآفتاب، عینک‌آفتابی و کلاه به‌همراه داشته باشید تا آفتاب‌سوخته نشوید.
• با خود خوراکی و آب ببرید تا درصورت تشنگی و گشنگی از آن‌ها استفاده کنید.
• برای بازدید از قنات بلده فردوس کفش مناسب و راحت بپوشید؛ زیرا مسیر پیاده‌روی طولانی است و کفش نامناسب زود شما را خسته می‌کند.
• اطراف قنات امکانات خاصی به چشم نمی‌خورد؛ پس هرچه نیاز دارید با خود ببرید.
• برای ورود به قنات از راهنما و افراد محلی کمک بگیرید تا خدای‌نکرده به دردسر نیفتید.
• اگر کودک یا افراد مسن همراهتان هستند که نمی‌توانند از پس پیاده‌روی‌های طولانی بربیایند، حتماً از قبل فکری به حالشان بکنید.
• بهتر است تا هوا روشن است به بازدید قنات بروید.
• مراقب این سازه تاریخی و طبیعت اطراف آن باشید؛ این قنات میراثی از گذشته است که سالیان سال آبادانی و سرسبزی را به فردوس هدیه داده است؛ بنابراین تا می‌توانید حافظ سلامت بنا و طبیعت پیرامونش باشید.

سفری ماجراجویانه به قنات بلده شهرستان فردوس

در این نوشته از ره بال آسمان ما به یکی از قدیمی‌ترین قنات های ایران سفر کردیم. قنات بلده سازه‌ای تاریخی است که بر اساس برخی از اسناد تاریخی، قدمت آن به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این قنات در شهر زیبای فردوس قرار گرفته که سبب رونق و آبادانی اراضی این شهر و توابع آن شده است. قنات بلده هنوز پس از گذشت سالیان طولانی، فعال است و وظیفه تأمین آب زمین‌های کشاورزی اطراف را بر عهده دارد. این کاریز تاریخی با معماری عجیب و پیچیده خود نشان‌دهنده نبوغ گذشتگان در بهره‌گیری از آب‌های زیرزمینی است. شما چه قنات‌های دیگری در ایران می‌شناسید؟ آیا تابه‌حال به شهر فردوس سفر کرده‌اید؟ خوشحال خواهیم شد در بخش نظرات تجربیات خود را برایمان بازگو کنید.