قنات قصبه گناباد | جن‌های چاه کن و رد پایشان در زمین

اگر بگوییم ایرانی‌ها ماهرترین حفارهای جهان بوده‌اند، بیراه نگفته‌ایم. عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان در ایران است. امروز سری به قنات قصبه می‌زنیم. اینجا دالان‌های چندکیلومتری‌اش در دل زمین، قصه‌ها برای گفتن دارند. سفر ما به قنات قصبه مثل داستان سفر به اعماق زمین ژول ورن، هیجان‌انگیز می‌شود. کوله‌پشتیتان را بردارید، به دل قنات می‌رویم.

قنات قصبه کجاست؟

گناباد است و قنات‌هایش. شهرستان گناباد در شرق ایران و جنوبی‌ترین بخش خراسان رضوی است. ایرانی‌ها و حتی خارجی‌ها این شهر به قنات قصبه در دل زمین‌هایش می‌شناسند. حفر قنات به هزاران سال قبل برمی‌گردد و شهر گناباد هم قدمت زیادی دارد. این شهر از کهن‌ترین شهرهای خراسان و قناتش یکی از عجیب ترین قنات های ایران است.

تاریخچه قنات قصبه

• جنگ‌های گناباد

جنگ‌های فرود و دوازده رخ در گناباد اتفاق افتاده‌اند. این جنگ‌ها قدیمی‌ترین جنگ‌های ایران هستند و ردی از آن‌ها در شاهنامه هم هست. شهر گناباد در گذشته به جناباد هم معروف بود که این اسم، خودش قصه‌ای دارد.

قنات قصبه گناباد یا کاریز قصبه، تاریخچه دورودرازی دارد. کاریز نام دیگر قنات است. برای ساخت کاریز راه‌هایی تا عمق چند متری زمین حفر می‌کنند تا آب‌های زیرزمینی به سطح زمین بیایند. این قنات از معروف‌ترین قنات‌های ایران است و قدمتی 2500 تا 2700ساله دارد. عده‌ای از کاوشگرها معتقدند حفر قنات قصبه به دوره کیخسرو برمی‌گردد. بین حفر قنات و بزرگ‌ترین جنگ ایران پیوندهایی وجود دارد که هنوز کاملاً مشخص نیست. باستان‌شناس‌ها بعد از بررسی روی سفال‌های دیواره قنات احتمال دادند ساخت رشته اصلی آن مربوط به دوره هخامنشیان است.

بعضی‌ها می‌گویند قنات قصبه قبل از پیدایش شهر گناباد وجود داشت. گناباد شهری کم‌آب است و هیچ رودی در آن جاری نیست؛ پس منبع تأمین اصلی آب شهر، قنات‌ها هستند. از قدیم می‌دانیم که آب و آبادی هم‌نشین هم هستند. از طرفی ساخت قنات هم، تعدادی نیروی کار کافی و ماهر می‌خواهد. سؤال این است که اول آبادی بود یا قنات؟

با بررسی بیشتر به این نتیجه رسیدند که مردم این دیار، در گذشته، در کنار رودخانه کال شور زندگی می‎‌کردند. این رودخانه در 35کیلومتری گناباد است. با خشکسالی و شورشدن آب، مردم به فکر راه چاره‌افتادند و حفر قنات‌ها از اینجا شروع شد.

این قنات را در 24 تیر 1395 ثبت جهانی کرده‌اند.

خواندنی‌های قنات قصبه گناباد

• سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی

ناصر خسرو قبادیانی سال 444 از شهر تون به سمت گناباد سفر کرد. او نخستین کسی است که توضیح دقیقی درباره این قنات داد. او حتی معتقد بود که این قنات را به دستور کیخسرو ساخته‌اند؛ البته او این مطلب را از زبان مرد گیلکی که همراهش بود حکایت می‌کند.

در 740ق حمدالله مستوفی با توجه به نوشته‌های ناصرخسرو درباره این قنات توضیحاتی داد.

• قنات قصبه یک اسطوره

اگر اهل کتاب هستید، برای قنات قصبه کتاب دیگری جز سفرنامه ناصرخسرو هم هست. کتاب «قنات قصبه یک اسطوره» که آقای محمد حسین پاپلی یزدی و همکارانش مؤلف آن هستند.

جاذبه‌های دیدنی قنات قصبه

معمولاً فکر می‌کنیم اولین ساخته‌های بشری باید ساده‌ترین در نوع خودش باشد؛ اما قنات قصبه نظرتان را تغییر می‌دهد. با اینکه قنات عمق بسیار زیادی دارد، آن را به ماهرانه‌ترین شکل ممکن ساخته‌اند. حالا تصور کنید در زمان حفر این قنات‌ها هیچ‌کدام از امکانات حفاری امروز هم وجود نداشت.

همه‌چیز از آنجا شگفت‌انگیز می‌شود که بگوییم قنات قصبه، اولین قنات جهان است؛ اما این همه‌چیز نیست، ایده و اجرای آن هم ویژه ایرانیان است و در جهان نظیر ندارد؛ پس می‌شود نتیجه گرفت که اولین دستاوردها در زمینه سازه‌های آبی را ایرانیان به جهان تقدیم کردند. ما باید به خودمان افتخار کنیم، پیشرو‌بودن در خون ماست، کافی است در حد توانمان آن را شکوفا کنیم.

انواع قنات در شهر گناباد

شهر گناباد دو دسته قنات دارد.

• قنات‌های کوهستانی

قنات‌های کوهستانی را در دامنه و دره‌های شیب‌دار کوه حفر می‌کنند. این مناطق بر اثر آب شدن برف‌ها سفره‌های زیرزمینی پر آبی دارد؛ پس حفر قنات در آن‌ها کاملاً هوشمندانه است. این قنات‌ها به اندازه 50 تا 500 متر عمق دارند. عمق مادر چاهِ قنات‌های کوهستانی به 3 تا 20 متر می‌رسد. میزان آبدهی این قنات‌ها حدود 1 تا 25 لیتر در ثانیه است.

• قنات‌های دشت

محل حفر قنات‌های دشت، زمین‌های هموار است. این قنات‌ها نسب به قنات‌های کوهستانی عمیق‌ترند.

مشخصه‌های قنات قصبه گناباد

عمق این قنات به 33 کیلومتر می‌رسد و 2 شاخه اصلی و 6 شاخه فرعی دارد. ساخت این شاخه‌ها از قنات قصبه گناباد بسیار هوشمندانه بود. حفارها در آن زمان احتمال ریزش و قطع جریان آب قنات را دست‌کم نگرفتند. بعد از ساخت 2 شاخه در 683متری کانال اصلی، 6 شاخه کانال فرعی هم اضافه کردند. قصبه و دولاب دو شاخه اصلی قنات هستند.

تعداد حلقه‌چاه‌های این قنات به بیش از 470 عدد می‌رسد. حفر چاه‌های زیاد برای آن بود که به‌وقت جنگ، دشمن نتواند آب را به روی مردم ببندد. در حال حاضر 60درصد چاه‌های قنات مسدود است؛ اما 40درصد چاه‌ها با 150 لیتر در ثانیه آبدهی دارند.

بخش‌های مختلف قنات قصبه

• مادر چاه قنات قصبه

مادرچاه قنات قصبه در دامنه شمالی سیاه کوه است. این مادرچاه را مظهر اصلی قنات می‌دانند. می‌توانید آن را در جنوب محله‌قصبه شهر یا کوی شرقی ببینید. مادرچاه قنات قصبه در انتهای شاخه دولاب نو، حدود 300 متر عمق دارد. میزان آبدهی این چاه بیشتر از 130 لیتر در ثانیه است.

• ورودی‌ها

می‌خواهیم سفر به اعماق زمین را از دهانه قنات شروع کنیم. کلاه ایمنیتان را محکم کنید و دنبالمان بیایید.

قنات قصبه گناباد 3 ورودی دارد.

• ورودی اول

ورودی اول که به آن مظهر قنات یا آغاز قنات می‌گویند، بلندای 170سانتی‌متر و پهنای 80 سانتی‌متر دارد. این ورودی را با بتن بازسازی کرده‌اند تا از ریزش آن جلوگیری کنند.

• ورودی دوم

 

ورودی دوم قنات قصبه از گذشته تا امروز بکر و دست‌نخورده باقی‌مانده است. در حال حاضر این ورودی خشک و بهترین گزینه برای بازدید از داخل قنات است. می‌توانیم از 500 متر ابتدای این ورودی را ببینیم.

• ورودی سوم

ورودی سوم درست در نقطه‌ای است که دو ورودی سیمانی و خشک به هم می‌رسند. در اینجا آب قنات بعد از 300 متر راه زیرزمینی، مسیرش را تغییر می‌دهد. از این بخش به بعد آب وارد تونل مصنوعی می‌شود. انتهای سومین مسیر در این تقاطع به تونل خشک می‌رسد. تحقیقات روی قنات نشان می‌دهد در ابتدا، شاخه اصلی را در زمان هخامنشیان حفر کردند. شاخه‌های دیگر را در دوره‌های بعدی با توجه به نیازها به آن اضافه کردند.

ابزارهای لازم برای بازدید از قنات قصبه

وقتی وارد قنات قصبه می‌شویم، دالان تاریکی در پیش رویمان ظاهر می‌شود. حواستان باشد گوشیتان را از قبل شارژ کنید تا بتوانید از نور آن برای روشنایی استفاده کنید. اگر چراغ‌قوه همراه داشته باشید که خیلی هم بهتر است. مکان‌های کوچکی که در قدیم محل قراردادن چراغ یا مشعل‌های روشنایی بود، از جاذبه‌های این قنات است.

بی‌گدار به آب نزنید و فکر تنها سفرکردن به اعماق زمین را از سرتان بیرون کنید. ممکن است بعضی بخش‌های قنات ریزش کند. اتفاق یک لحظه است و پشیمانیش یک عمر!

هوای بیرون قنات گرم و کویری است. عینک آفتابی، کلاه آفتابی و کرم ضد آفتاب هم فراموشتان نشود. بهتر است یک بطری آب هم همراه خود داشته باشید.

دیدن آب جاری قنات در دل زمین‌های خشک گناباد هم لذت خودش را دارد. این آب زلال، جانی دوباره به زمین‌های کشاورزی و باغ‌های میوه می‌دهد و چرخ زندگی مردم را می‌چرخاند. این جریان زندگی است.

ابزارهای اصلی ساخت قنات

• ساعت آبی

ساعت آبی وسیله‌ای برای تقسیم عادلانه آب قنات بین کشاورزان است. با اینکه ساعت آبی ابزاری ساده بود؛ اما دقت عالی آن عدالت آب را به گناباد آورد. استفاده از این وسیله در ایران بسیار اهمیت داشت. حتی با آمدن ساعت‌های دیجیتال، کشاورزان حاضر نبودند ساعت آبی را کنار بگذارند. به افرادی که مسئولیت تقسیم آب را برعهده داشتند، میرآب می‌گفتند. میرآب‌ها بر اساس زمان‌بندی درست این ساعت، آب را در بین کشاورزان توزیع می‌کردند.

• چرخ

در حفر قنات، چرخ‌ها اهمیت بسیاری داشتند. چرخ وسیله مدوری است که طناب و دلو به آن وصل می‌شود. دلو وسیله‌ای برای کشیدن آب از چاه و کانال است. در زمان حفر چاه و قنات با این وسیله خاک را از عمق چند متری زمین به بالا می‌کشیدند. چرخ‌ها دو نوع یک‌سره و دوسره دارند. از نوع دوسره برای حفر کانال‌های بسیار عمیق استفاده می‌کنند که سرعت کار را چند برابر می‌کند.

افسانه‌های قنات قصبه

تونل‌های مارپیچی این قنات بخش شگفت‌انگیز آن است. خیلی‌ها می‌گویند ساخت این سازه‌ از عهده انسان برنمی‌آید و همه‌چیز را به افسانه‌ها ربط می‌دهند. دانستن افسانه‌ های محلی همیشه لطف خودش را دارد.

برای رسیدن به داستان حفاری جن‌ها بهتر است ببینیم این عقیده از کجا می‌آید. تاریخچه شهر گناباد را که دنبال کنیم به سرنخ‌های جالبی می‌رسیم.

• گناباد و اسم‌هایش

از گناباد اسم‌های مختلفی در کتاب‌ها آورده‌اند. این نام‌گذاری‌ها به کیخسرو، گیو، گودرز و جنگ دوازده رخ برمی‌گردد. در منابع اسلامی و عربی به گناباد، جَنابد، کَنابد، گنابد و ینابد می‌گفتند.

گُن به معنی دیو است. مردم باور داشتند که حفر قنات قصبه کار انسان‌ها نیست. آن‌ها فکر می‌کردند ساخت این قنات فقط به دست دیوها ممکن است. گُنابد جمع گنبدها هم است. معماری خانه‌های گناباد در قدیم به صورت گنبدی بود. عربی آن می‌شود جنابد که بارها آن را در متن‌ها آورده‌اند.

بعضی‌ها می‌گویند گناباد در اصل گون آباد بود. واژه «گون» در ترکی به معنی خورشید است و گون آباد یعنی سرزمین خورشید.

عده‌ای بر این باورند که گناباد، گَوَن آباد بود. گَوَن گیاهی است که در این منطقه بسیار زیاد است.

• گناباد یا جن آباد؟

پای صحبت قدیمی‌ها که بنشینید، می‌گویند این شهر در گذشته محل زندگی جن‌ها بود. به همین خاطر به جن آباد هم معروف بود. اسم این شهر در دوره‌های مختلف کم‌کم به جناباد و بعد از آن به گناباد تغییر کرد. همین باور قدیمی دلیلی بود تا مردم فکر کنند که قنات قصبه با ساختار پیچیده‌اش کار جن‌هاست. در قدیم به آن، قنات جن گناباد هم می‌گفتند.

محلی‌ها سینه‌به‌سینه افسانه دیگری هم درباره قنات گفته‌اند. می‌گویند وقتی نیاز به آب، دغدغه مهمی بود فردی به نام طاهر آب‌شناس دست به کار شد و به دیوها دستور داد کانال آبی در زمین حفر کنند.

• حفارهای بلند قامت قنات قصبه

ردپاهایی که در کف قنات به جا مانده است نشان می‌دهد که حفارهای قنات، افرادی قدبلند بودند. قد این افراد از انسان‌های امروز 20 سانتی‌متر بلندتر بود و همین مسئله به شبهه‌ها دامن می‌زد.

• روح‌های سرگردان قنات قصبه

داستانی درباره روح‌های سرگردان قنات قصبه هست که می‌گوید موقع کندن چاه‌ها اکسیژن کافی وجود نداشت. به همین خاطر بود که حفارها جان خودشان را در قنات از دست می‌دادند. مردم معتقد بودند که روح این حفارها در اطراف قنات سرگردان می‌ماند؛ اما این داستان با یک دلیل منطقی رد می‌شود.

مقنی‌ها یا حفارهای چاه بعد از کندن یک لایه چاه، مسیر هوا را برای خود باز می‌کردند. آن‌ها کمی سرکه به کف چاه می‌ریختند. ترکیب سرکه و خاک، اکسیژن بیشتری برای تنفس تولید می‌کرد. حتی افرادی که دچار مشکل تنفسی می‌شدند کمی سرکه بو می‌کرند تا حالشان بهتر شود؛ اما از طرفی هم سرکه دور کننده جن‌هاست. در این باره می‌شود کمی از منطق فاصله گرفت و لذت برد.

جاهای دیدنی نزدیک به قنات قصبه

حالا که تا اینجای راه آمده‌ایم، بهتر است سری به جاهای دیدنی گناباد هم بزنیم.

• مسجد جامع گناباد

این مسجد قدیمی حدود هزار سال قدمت دارد. وقتی زلزله، کاخکِ گناباد را لرزاند، فقط گنبد این مسجد سالم باقی ماند. باقی بنا را مرمت و بازسازی کردند.

• روستای ریاب

این روستا در 3کیلومتری غرب گناباد و در نزدیکی قنات قصبه است. ثمره باغ‌ها و محصولات کشاورزی روستا به آب قنات وابسته است.

• مسجد جامع عبدالله نوقاب

مسجد جامع عبدلله نوقاب یادگاری از دوره قاجار است. این بنا در 2کیلومتری مرکز شهر انتظارتان را می‌کشد. البته خوب است در مسیر از سایر جاهای دیدنی خراسان رضوی هم دیدن کنیم.

امکانات اطراف قنات قصبه

با توجه به موقعیت قنات، در اطراف آن فقط سرویس بهداشتی است.

بهترین زمان بازدید از قنات

بهتر است در فصل‌بهار به بازدید از این قنات بروید. تابستان‌های گناباد حسابی گرم است و ممکن است در آفتاب داغ، گرمازده بشوید. پاییز و زمستان‌های این منطقه هم سرد و برفی است.

اقامت در گناباد

برای اقامت در شب، اقامتگاه‌های بوم‌گردی و هتل شهرستان گناباد گزینه‌های مناسبی هستند.

مسیر دسترسی به قنات قصبه گناباد

رسیدن به قنات قصبه به دلیل معروف‌بودنش کار سختی نیست. کافی است خودتان را از سمت مشهد به گناباد برسانید. به تابلوهای بین مسیر هم توجه کنید که به‌خوبی شما را به مقصد می‌رسانند.

اگر بخواهید از سمت مشهد به قنات قصبه بروید 271 کیلومتر راه در پیش دارید. این مسیر در جنوب شهر مشهد است. به گناباد که رسیدید به سمت حاشیه جنوب غربی شهر بروید. در یک کیلومتری مسیر گناباد به کاخک، به این قنات می‌رسید.

هزینه ورودی	رایگان
ساعت بازدید	از ۷ صبح تا ۲ ظهر، جمعه‌ها تعطیل.
آدرس	خراسان رضوی، شهر گناباد، قنات قصبه

داستان‌های قنات قصبه را که شنیدیم، بیشتر مشتاق دیدنش شده‌ایم. اگر شما هم برای دیدن آن دنبال همراه هستید، ره بال آسمان به هم‌سفری با شما می‌بالد. خاطره‌ای به یادماندنی می‌شود.