ارگ بم | بزرگترین بنای خشتی جهان

امروز قصد داریم درباره بزرگترین بنای خشتی جهان با شما صحبت کنیم؛ بنایی که متأسفانه به‌سبب کم‌توجهی مسئولان کشور، در حال نابودی است. با ما همراه باشید تا هر آنچه باید را درباره ارگ بم بدانید.

ارگ بم کجاست؟

ارگ بم جزو جاهای دیدنی استان کرمان و در جنوب‌ شرقی ایران است. این بنای خشتی قدیمی در بخش شمالی رودخانه پشت‌رود و بر فراز صخره‌ای بزرگ قرار دارد. ارگ بم از شرق با باغ‌‌های محله باغ دروازه، یخچال قدیمی و بقایای مسجد حضرت رسول، از غرب با محله مزار خواجه مراد، از شمال با رودخانه پشت‌رود، و از جنوب با محله حافظ‌آباد و پارک قدیمی ارگ هم‌جوار است.

تاریخچه ارگ بم | کتاب تاریخ امپراتوری ایران

ارگ بم را می‌توان کتاب تاریخ امپراتوری ایران در استان کرمان دانست. این بنای خشتی باستانی خاطرات بسیاری را در قلب سنگی خود نگه می‌دارد. در این بخش، شما را با تاریخچه و قدمت این ارگ باستانی بیشتر آشنا خواهیم کرد. با توجه به قدمت طولانی این بنا، تاریخچه آن را به دوران پیش و پس از اسلام تقسیم می‌کنیم.

• دوران پیش از اسلام | هخامنشیان و اشکانیان

درباره قدمت ارگ بم، اطلاعات دقیقی در دست نیست. در حقیقت، برخی مورخان آن را به دوران هخامنشی و برخی دیگر به اشکانیان نسبت می‌دهند. این در حالی است که برخی از ساختمان‌ها به دوران صفوی، سلجوقی و حتی قاجار تعلق دارند. به همین خاطر، چنین فرض می‌شود که قدمت این ارگ به حدود ۲هزار سال قبل بازمی‌گردد. در طول تاریخ، طی ادوار مختلف، بخش‌های متفاوتی به این ارگ عظیم اضافه شده است. وجود لایه‌های ساختمانی متعدد بر روی دیوارها نیز مهر تأییدی بر این فرضیه‌اند. طی کاوش‌ها و تحقیقات انجام‌شده، تعدادی خشت در خانه حاکم و خانه رئیس سربازخانه ارگ بم یافت شد. این خشت‌ها قدمتی در حدود ۲هزار سال دارند. این یافته نیز قدرت فرضیه بیان‌شده را تقویت می‌کند.

پس می‌توان گفت که پلان اصلی این بنای خشتی بزرگ در دوران اشکانی پایه‌گذاری شده است. پس از آن پادشاهان ،در هر دوره، بخش‌های مختلفی را به این ارگ اضافه کرده‌اند؛ برای مثال، ایوان مساجد از نظر مقیاس و ابعاد، به ابنیه قرن چهارم تا هفتم، یعنی مصادف با دوران حکومت سامانیان تا سلجوقیان تعلق دارد. همچنین طاق ورودی ارگ از نظر سبک ساخت متعلق به دوران ساسانی است. از طرف دیگر، با در‌نظر‌گرفتن پایتخت پارتیان، یعنی «پارتانیسا» در عشق‌آباد، می‌توان تخمین دقیق‌تری انجام داد. با دقت به این مسئله، می‌توان قدمت این ارگ را به اواخر دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان نسبت داد.

• دوران پس از اسلام | بنایی راهبردی در همه دولت‌ها

همان طور که در بخش قبلی اشاره کردیم، قدمت این ارگ به حدود ۲هزار سال می‌رسد. با تخمینی ساده می‌توان گفت ارگ بم حدود ۶۰۰ سال از دوران پیش از اسلام را تجربه کرده است. اسلام در دوران حکومت ساسانی به ایران راه پیدا کرد. برخی از مردم به این دین گرایش پیدا کردند و برخی دیگر به آیین خود پایبند باقی ماندند. صدها سال طول کشید تا بیشتر مردم ایران دین اسلام را به‌عنوان دین اصلی خود انتخاب کنند. چندین سال بعد، دول اسلامی در ایران پایه‌گذاری شدند. زمانی که دولت‌های اسلامی سلطنت را به‌ عهده گرفتند، بناهای اسلامی در هر گوشه از ایران به وجود آمدند.

به همین خاطر، در متون تاریخی پس از اسلام، به‌کرات ردپای بم و قلعه بم به چشم می‌خورد. جالب است بدانید در آن دوران، مسجد پیامبر، یک حسینیه با ایوان ۲طبقه، مسجد جامع و ۳ منبر خشتی در ارگ بم ساخته شد. این ارگ در ادوار مختلف اهمیت راهبردی بسیاری داشت. حتی برخی مورخان معتقدند ۲ برج درِ ورودی در دوران صفوی بنا شده‌اند. با این حساب، می‌توان چنین گفت که بسیاری از بخش‌های ارگ بم در دوران پس از اسلام به وجود آمده است.

تجربه‌های ارگ بم | وقایع تاریخی‌ای که به خود دیده است

بر اساس روایت تاریخی، یعقوب لیث صفاری، بنیان‌گذار سلسله صفاریان، پس از پیروزی بر آخرین حاکم سلسله طاهریان، او را به ارگ بم تبعید کرد. حتی بر اساس روایات تاریخی، ارگ بم از اوایل دوران اسلام تا دوران قاجار، پناهگاهی برای شورشیان بود. حاکم فارس هم بعد شکست خود از سردار خلیفه در سال ۲۹۷ به این قلعه پناه آورد.

در سال ۶۹۶ هجری قمری، نصرت ملک در قلعه بم تحصن کرد. نهایتاً امیر مبارزالدین، از خلفای آل مظفر، بعد ۴ سال تلاش موفق شد وارد ارگ بم شود. او بعد ورود به ارگ بم، بخش‌های بسیاری از آن را تخریب و ویران کرد. نهایتاً شجاع‌الدین خراسانی، اقدام به بازسازی این ارگ تاریخی نمود. در سال ۱۱۰۵ هجری قمری، افغان‌ها به ایران حمله کردند. اشرف افغان پس از حمله به سلطنت رسید. او بر شهرهایی همانند رفسنجان، نرمانشیر و بم تسلط داشت. به همین خاطر او نیز ارگ بم را به‌عنوان مقر خود انتخاب کرد.

روایت تاریخی مهم بعدی به دوران زندیه بازمی‌گردد. آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۹ به شیراز حمله کرد. لطفعلی‌خان زند در این حمله سربلند نبود. به همین خاطر، پس از شکست، به ارگ بم گریخت. آقامحمدخان قاجار نیز به ارگ حمله کرد و دستور کشتن و سر‌بریدن ۶۰۰ اسیر ارگ را صادر نمود. آقامحمدخان قاجار از سرهای بریده یک مناره بزرگ در شهر ایجاد کرد. در طول تاریخ، اتفاقات تاریخی بسیار مهمی در ارگ بم رخ داد. در حقیقت، یورش وحشیانه آقامحمدخان قاجار را می‌توان تیر آخر به سینه این ارگ دانست.

پلان ارگ بم | پلانی حساب‌شده و دقیق

از نظر پلان، شکل هندسی این ارگ به‌صورت یک مربع‌مستطیل با طول ۳۰۰ متر و عرض ۲۰۰ متر است. ارگ بم به ۲ بخش علیا و سفلا تقسیم می‌شود. همین ۲بخشی‌بودن ارگ یک ویژگی مهم و خاص آن به شمار می‌آید. بخش علیا به امور حکومت تعلق داشت. بخش دیگر که همان بخش سفلا بود، جزء مناطق رعیت‌نشین به حساب می‌آمد. ارگ بم یک شهر کامل و با جزئیات دقیق است. هر آنچه را از شهر انتظار دارید می‌توانید در این ارگ بیابید.

در میان قسمت‌های اصلی ارگ بم، می‌توان به بازار، دروازه اصلی، مجموعه میرزا نعیم، میدان تکیه، مسجد پیامبر، مسجد جامع، حمام، دروازه حصار دوم، عمارت چهار فصل، کاروان‌سرا، مدرسه یا همان خانقاه، اسطبل، زورخانه، قورخانه، چاه اصلی ارگ، خانه حاکم، دروازه کت کرم، محل آسیاب‌ بادی، زندان و محله قدیم یا همان محله غلام اشاره کرد. همان طور که در تاریخچه اشاره کردیم، این بنا در ادوار مختلف، دست‌خوش تغییرات بسیاری شد. با وجود این، در پلان کلی آن هیچ تغییری ایجاد نکردند. انگار طراحان از همان ابتدا پیش‌بینی پیشرفت این ارگ را کرده بودند. به همین خاطر، توسعه این ارگ در دوران مختلف اصلاً کار دشواری نبود.

آشنایی با بخش‌های مختلف ارگ بم | ارگی به‌مثابه شهری کامل

همان طور که اشاره کردیم، این قلعه بزرگ شهری کامل بود. همانند تخت‌جمشید، در این شهر نیز بخش‌های مختلفی تعبیه شده است. در ادامه، شما را با تمام بخش‌های این ارگ بیشتر آشنا خواهیم کرد.

• بخش دوگانه ارگ | سبک شهرسازی تفکیک‌شده

تقریباً می‌توان گفت که ایرانیان اولین قومی بودند که سبک شهرسازی تفکیک‌شده را پایه‌گذاری کردند. پیش از آن می‌توان تخت‌جمشید را نمونه‌ای عالی از شهرسازی تفکیک‌شده دانست. در تخت‌جمشید نیز بخش رعیت‌نشین از بخش سیاسی و نظامی جدا شده است. می‌توان این سبک تفکیک را دومین نمونه بزرگ پس از تخت‌جمشید در ایران دانست.

• بخش علیا | بخش حکومتی و سیاسی ارگ بم

بخش حکومتی و سیاسی ارگ بم در قسمت شمالی آن قرار دارد. در این قسمت، بخش‌هایی همانند دژ نظامی، حمام، خانه حاکم، سربازخانه، عمارت چهارفصل، چاه آب، برج اصلی، اسطبل، دروازه، بنای آسیاب بادی، برج و بارو قرار دارند. شاه‌نشین این ارگ درست پس از دروازه دوم واقع شده است. این شاه‌نشین در بالای کوه قرار دارد. همین مسئله دسترسی به آن را دشوار می‌کند. در حمله دشمنان، آخرین بخشی که امکان دسترسی به آن وجود داشت شاه‌نشین بود.

اسطبل، چاه آب و آب‌انبار در کنار یکدیگر قرار دارند. این مسئله نظم شهرسازی و مهندسی ایرانی را توجیه می‌کند. در طول مسیر، بعد اسطبل، به خانه قشون و سربازخانه خواهید رسید. در میان راه، شاهد یک سنگ آسیاب بادی بزرگ نیز خواهید بود. این سنگ آسیاب در دوران قاجار به ارگ بم اضافه شده است. بد نیست بدانید در آن دوران این آسیاب یگانه آسیاب بادی در تمام منطقه بم بود.

عمارت چهارفصل مهم‌ترین قسمت حکومتی ارگ بود. از این عمارت به‌عنوان مقر حکومتی استفاده می‌کردند. این عمارت در مرتفع‌ترین بخش قلعه و پشت حمام قرار داشت. جالب است بدانید از پشت مسیری اختصاصی برای دسترسی از عمارت چهارفصل به دروازه کت کرم تعبیه شده بود. این نشان‌دهنده پیش‌بینی شرایط بحرانی برای افراد سیاسی و حکومتی است. در حقیقت، این مسیر راهی مخفی برای فرار افراد حاضر در عمارت از قلعه بود. این عمارت ۳ طبقه دارد. معماری عمارت چهارفصل با تمامی بخش‌های دیگر ارگ تفاوت دارد. بر اساس نظر کارشناسان، قدمت طبقه اول این عمارت از سایر طبقات بیشتر است. همین مسئله نشان می‌دهد که در ادوار مختلف، طبقات دوم و سوم را بر روی این عمارت بنا کرده‌اند.

• بخش سفلا | بخش رعیت‌نشین ارگ بم

بخش سفلا یا همان رعیت‌نشین با حصاری بلند از قسمت حکومتی یا همان علیا جدا شده است. شاید تصور کنید که این کار باعث ایجاد فاصله طبقاتی می‌شد؛ اما اصلاً این‌طور نیست. در مواقع حمله، معمولاً مهاجم مستقیم به بخش حکومتی حمله می‌کرد. به این ترتیب، آسیب کمتری به رعیت و مردم عادی می‌رسید. در حقیقت، این تفکیک و حصارکشی باعث ایجاد امنیت و آرامش بیشتر برای رعیت می‌شد.

در بخش سفلا، ابنیه مختلفی همانند بنای سردروازه، مسیر ورودی به دژ و بازار، ورودی اصلی شهر، مدرسه یا همان خانقاه، میدان تکیه، ساباط، زورخانه، مسجد پیامبر، مسجد جامع، اسطبل، حمام، مناطق مسکونی و بنای میرخور تعبیه شده است.

• زورخانه | مشابه ورزشگاه‌های سنتی امروزی

زورخانه ارگ را می‌توان مشابه ورزشگاه‌های سنتی امروزی دانست. این زورخانه شامل ۴ ایوان، ۱ گنبد بزرگ و گود می‌شود. در این محل مسابقات ورزشی متعدد برگزار می‌شد. حتی از آن برای ورزش و پرورش اندام نیز استفاده می‌کردند. همین مسئله نشان‌دهنده قدمت ورزش‌های باستانی در ایران است.

• اسطبل | محل نگهداری اسب‌ها

همان طور که می‌دانید، اسطبل محل نگهداری اسب است. اسب در گذشته مهم‌‌ترین وسیله حمل‌و‌نقل در ایران بود. به همین خاطر، در ارگ بم می‌توانیم شاهد اسطبلی بزرگ با ظرفیت ۲۰۰ اسب باشیم. همان طور که اشاره کردیم، در ارگ بم ۲ اسطبل وجود داشت. یک اسطبل در بخش علیا و دیگری در بخش سفلا در نظر گرفته شده بود. اسطبل بخش حکومتی مخصوص سربازان و مسئولان سیاسی بود. در بخش سفلا نیز رعیت از اسطبل استفاده می‌کردند.

اسطبل سفلا در مدخل دروازه دوم شهر قرار دارد. جالب است بدانید هنوز هم آخورها و حوضچه آب اسب‌ها در این اسطبل سالم باقی مانده‌اند. در اسطبل، گچ‌بری‌هایی خاص به چشم می‌خورد. این گچ‌بری‌ها به دوران تیموری و مغول تعلق دارند. اسطبل را می‌توان یکی از زیباترین بخش‌های ارگ بم دانست.

• خندق | راهبردی برای قدرت دفاعی

اکثر قلعه‌ها و ارگ‌های قدیمی برای افزایش قدرت دفاعی خود، از خندق استفاده می‌کردند. همان طور که می‌دانید، خندق کانالی عمیق است که دورتادور دیوارهای قلعه حفر می‌کردند. فقط رو‌به‌روی دروازه‌های اصلی، درهایی با قابلیت باز و بسته‌شدن قرار داده می‌شد. به این ترتیب، دشمنان قادر به عبور از این کانال نبودند. البته خندق فقط سرعت حمله را کاهش می‌داد. در نهایت، دشمنان روی این خندق‌ها پل‌هایی چوبی و دست‌ساز قرار می‌دادند و خودشان را به دیوارها می‌رساندند. دورتادور دیوارهای ارگ بم نیز خندقی بزرگ حفر شده بود. این خندق به نهری جاری در منطقه وصل بود. همواره خندق را یا با آب یا با تیرهای چوبی نو‌ک‌تیز پر می‌کردند.

• حصارهای شهر | لایه‌های دفاعی ارگ بم

حصارهای شهر را می‌توان یکی از منحصر‌به‌فردترین ویژگی‌های ارگ بم دانست. به‌صورت کلی، در ارگ بم ۴ حصار وجود دارد. ارتفاع اولین حصار به ۱۸ متر می‌رسد. مردم از این حصار برای مقاومت در برابر دشمنان استفاده می‌کردند. پهنای این حصار به حدود ۶ متر می‌رسد. روی این حصار، چندین و چند برج نگهبانی و دیدبانی نیز تعبیه شده است. دشمنان اغلب قادر به فتح این دیوار نبودند. حداقل می‌توان گفت که فتح این دیوار بسیار زمان‌بر بود. همین مسئله به سربازان فرصت کافی می‌داد تا مهاجمان را از بالای برج با تیر به هلاکت برسانند.

در مجموع باید گفت که ارگ بم دارای حصارهای داخلی و حصارهای بیرونی است. حصار بیرونی را می‌توان خط مقدم دفاعی ارگ دانست. به همین خاطر، دورتادور آن را خندق کشیده‌اند. برج و باروهای حصارهای بیرونی نیز ارتفاع بیشتری دارند. به این ترتیب پس از آنکه دشمن از حصار اول عبور کرد، شهر سقوط نمی‌کند؛ بلکه با حصارهای بعدی رو‌به‌رو خواهد شد. در هر مرحله، نگهبان‌ها می‌توانستند از برج‌های دیدبانی، مهاجمان را نابود کنند.

• برج و باروها | افزایش قدرت دفاعی ارگ

همان طور که خاطرنشان کردیم، ارگ بم از نظر دفاعی ارگی بسیار مقاوم بود. یکی از دلایل این مقاومت، برج و باروهای متعدد آن است. در این ارگ مجموعاً ۲۹ برج دیدبانی بسیار بلند با فواصل غیرمنظم به چشم می‌خورد. این برج‌ها در مناطق مرتفع و حتی پست قرار داده شده‌اند. برج و باروهای ارگ بم از نظر ظاهری جذابیت بسیاری دارند. این برج و باروها دقیقاً مشابه تصاویری‌اند که در فیلم‌های تاریخی مشاهده کرده‌اید.

در بخش بالایی این برج‌ها، اشکالی دالبر‌مانند به چشم می‌خورد. این دالبرها در حقیقت سنگری کوچک برای تیراندازها بودند. تیراندازها یا دیدبان‌ها برای جلوگیری از اصابت تیر دشمنان، پشت این دالبرها پناه می‌گرفتند. همچنین تیراندازها از بین این دالبرها تیراندازی می‌کردند. به این ترتیب احتمال اصابت تیر به آن‌ها کاهش پیدا می‌کرد. حتی روی بدنه این برج‌ها نیز چند روزنه کوچک ذوزنقه‌ای وجود دارد. این روزنه‌ها برای دیدبانی شهر تعبیه شده بودند. همچنین زمانی که تیراندازها می‌خواستند امنیت بیشتری داشته باشند، از این روزنه تیراندازی می‌کردند. آن‌ها دید وسیعی داشتند و می‌توانستند دشمن را به‌خوبی با تیر بزنند. در عین حال دشمنان قادر نبودند از این روزنه کوچک به آن‌ها تیراندازی کنند.

• خانه‌های ارگ بم | خانه‌های معمولی، نیمه‌اعیانی، و اعیانی

اگر به تصاویری که از بالا گرفته شده‌اند نگاه کنید، خانه‌های مختلفی را در ارگ بم مشاهده خواهید کرد. به‌صورت کلی، می‌توان گفت که ۳ نوع خانه معمولی، خانه‌های نیمه‌اعیانی و خانه‌های اعیانی در ارگ بم وجود دارند. خانه‌های کوچک به افراد فقیر تعلق داشتند. این خانه‌ها معمولاً دارای ۲ تا ۳ اتاق هستند. خانه‌هایی که دارای ۴ اتاق و ایوان بودند، به طبقه متوسط جامعه اختصاص داشتند. جالب است بدانید خانه‌های اعیانی دارای اسطبل، چاه آب و حمام خصوصی بودند. این مسئله با توجه به زمان ساخت ارگ بم بسیار عجیب است. خانه حاکم ارگ نیز در ارتفاع ۶۱متری قرار دارد. این خانه دارای ۲ بخش مجزای زمستان‌نشین و تابستان‌نشین است.

بسیاری از خانه‌های مسکونی روی زمین مسطح کنار کوه بنا شده‌اند. در این بخش می‌توانید شاهد خانه‌های اعیانی نیز باشید. خانه‌های اعیانی این بخش دارای اندرونی، بیرونی، بادگیر، ایوان، محل نگهداری احشام و اسب، حمام خصوصی و سایر امکانات رفاهی هستند. بد نیست بدانید تقریباً تمامی خانه‌های ارگ بم به یکدیگر متصل‌اند. این یک روش بسیار عجیب و خاص در شهرسازی و مهندسی آن دوران محسوب می‌شود.

یکی از مسائلی که در بازدید از ارگ بم باید به آن توجه کنید، وجود خانه‌های ۲طبقه است. بر اساس نظر کارشناسان، طبقه اول بسیاری از این ساختمان‌ها، قدمت بیشتری در مقایسه با طبقه دوم دارند. در حقیقت، این نشان‌دهنده افزایش جمعیت ارگ در ادوار مختلف است. گویا در طول زمان به‌سبب افزایش جمعیت، مردم مجبور بودند تا بدون توجه به فندانسیون و قدرت ستون‌ها، طبقه دیگری را روی خانه خود بنا کنند. البته برخی از خانه‌ها که در دوره‌های بعدی ساخته شده‌اند، از همان ابتدا ۲ یا ۳طبقه بودند.

• دروازه‌ها | مهم‌ترین و راهبردی‌ترین بخش‌ شهر

همواره دروازه‌ها مهم‌ترین بخش‌ شهر هستند. در اکثر مواقع، دشمنان ابتدا به دروازه اصلی شهر حمله می‌کردند. فتح دروازه شهر به‌مراتب از تخریب دیوارهای قطور کار ساده‌تری بود. به همین خاطر، موقعیت قرارگیری، نحوه ساخت و مصالح درواز‌ه‌های یک شهر از اهمیت خاصی برخوردار بود. همچنین، دروازه شهر را می‌توان نمادی از عظمت شهر دانست. در همین راستا، دروازه اصلی شهر که در حصار اولیه قرار داشت، مشتمل بر ۴ دروازه بزرگ بود. دروازه ارگ به بازاری با طول ۹۰ متر منتهی می‌شود.

هنوز هم می‌توانید آثاری از حجره‌ها و مغازه‌های قدیمی را در این محل مشاهده کنید. در بخش شمالی قلعه و محله کت کرم یا همان خانه کرم، بقایایی از دروازه دوم به چشم می‌خورد. گویا پس از ساخت حصار دوم قلعه، این دروازه را مسدود کردند. با این کار قدرت دفاعی قلعه نیز افزایش پیدا کرد. دروازه‌ها عامل بسیار مهمی در سنجش مقاومت قلعه‌ها هستند. جالب است بدانید طراحی قلعه باید به‌شکلی انجام شود که مردم بتوانند برای مدت طولانی بدون نیاز به دنیای بیرون و در پشت دروازه زندگی خود را سپری کنند.

• مسجد جامع | از مهم‌ترین بخش‌های ارگ برای مردم

مسجد جامع یکی از مهم‌ترین سازه‌هایی است که در دوران پس از اسلام به این ارگ اضافه شد. نکته‌ای که درباره مسجد جامع، حسینیه یا مسجد پیامبر باید به آن اشاره کنیم این است که سازه این اماکن در دوران پیش از اسلام نیز وجود فیزیکی داشتند. پیش از ورود اسلام به ایران، از این اماکن برای تجارت استفاده می‌کردند. گویا این مکان بخشی از ارگ بود که در آن تاجران محصولات خود را نشان می‌دادند و عرضه می‌کردند. پس از روی‌کار‌آمدن حکومت صفویه، این بخش به مسجد جامع، حسینیه و مسجد پیامبر تبدیل شد. در حقیقت این اماکن در طول تاریخ تغییر کاربری پیدا کردند.

جالب است بدانید مسجد جامع یکی از مهم‌ترین بخش‌های ارگ برای مردم بود. در دوران پس از اسلام، مردم برای نذرونیاز به این مسجد می‌آمدند. روزهای دوشنبه و جمعه، مراسم روشن‌کردن شمع در این مسجد رواج داشت. حتی در نتیجه کاوش‌های اخیر، برخی شمع‌ها متعلق به دوران معاصر هستند. این یعنی رسم شمع‌روشن‌کردن از دوران صفویه تا اواخر دوران قاجار نیز ادامه داشته است. مسجد جامع ظاهری بسیار ساده و بی‌آلایش دارد. با وجود این یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بخش‌های ارگ بم به حساب می‌آید.

• بادگیرها | از هنرهای معماری و مهندسی ایران

اگر از بالا به ارگ بم نگاه کنید، شاهد بادگیرهایی متعدد با اشکال متفاوت خواهید بود. بادگیر یکی از هنرهای معماری و مهندسی ایران به حساب می‌آید. در بسیاری از مناطق کویری ایران می‌توانید شاهد بادگیرهای متعدد باشید. بیشترین تعداد بادگیر ایران در محدوده کرمان و یزد قرار دارد. هوای منطقه‌ای که ارگ بم در آن قرار دارد بسیار گرم و بدون رطوبت است. به همین خاطر، تحمل این هوای گرم برای ساکنان ارگ بسیار دشوار بود.

از‌این‌رو، در طراحی و شهرسازی ارگ بم، از بادگیرها کمک گرفته‌اند. بادگیرها در حقیقت نوعی کولر طبیعی به حساب می‌آیند. البته باید بدانید جهت نصب بادگیر بسیار حائز اهمیت است. بادگیر باید در جهت باد قرار داشته باشد. به این ترتیب، بیشترین میزان باد وارد کانال آن شده و به‌سمت خانه هدایت می‌شود. خانه‌های اعیانی بزرگ ارگ بم دارای ۴ تا ۶ بادگیر هستند. در حالی که خانه‌های کوچک و محقر، دارای ۱ بادگیر هستند. برای خنک‌کردن آب داخل آب‌انبار نیز از چندین و چند بادگیر استفاده می‌شد.

• سیستم آب‌رسانی ارگ بم | آب لوله‌کشی در ۲۵۰۰ سال پیش

سیستم آب‌رسانی را می‌توان یکی از مهم‌ترین بخش‌های ارگ بم دانست. در هر نوع سیستم شهرسازی، سیستم آب‌رسانی از اهمیت خاصی برخوردار است. در ارگ بم ۳ حلقه چاه وجود دارد. یکی از چاه‌ها در کنار اسطبل، دیگری در کنار میدان توپخانه و یکی دیگر در کنار عمارت چهار فصل قرار دارد. جالب است بدانید طی کاوش‌های اخیر، بخشی از سیستم آب‌رسانی ارگ بم کشف شد.

این سیستم در بخش شمال‌ غربی ارگ قرار داشت. در این سیستم از ۲ رشته قنات برای آب‌رسانی استفاده می‌کردند. این ۲ رشته قنات از طریق ساختمان پخش‌گاه به داخل شهر منشعب می‌شدند. برای توزیع آب در سطح شهر نیز از لوله‌هایی سفالی با نام تنبوشه استفاده می‌کردند. این لوله‌ها ابتدا از بخش حکومتی عبور می‌کرد و سپس به‌سمت جنوب و مناطق سفلا جاری می‌شد. در طول مسیر، این آب را وارد حمام عمومی بخش سفلا نیز می‌کردند. باید بدانید در ۲۵۰۰ سال پیش در ارگ بم آب لوله‌کشی وجود داشت.

• گورستان کودکان | استخوان‌های ۶۸ کودک و نوزاد

پس از زلزله مهیب سال ۱۳۸۲، استخوان‌هایی از دیوار ارگ بم به بیرون ریختند. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، این استخوان‌ها به ۶۸ جسد کودک و نوزاد تعلق داشتند. این مسئله بسیاری از محققان را به تعجب واداشت. حضور این استخوان‌ها آن هم در دیوار بسیار عجیب بود. به همین خاطر، تحقیقات فراوانی بر روی این استخوان‌ها انجام شد. یکی از مسائلی که باید به آن توجه می‌شد، نقش‌ونگارهایی بود که روی کفن این کودکان به چشم می‌خورد. این نقش‌ونگارها اصلاً مطابق با قوانین اسلام برای دفن نیستند. پس می‌توان گفت که این اجساد به خانواده‌های غیرمسلمان تعلق داشتند. طبیعتاً از زمانی که اسلام وارد ایران شد، برخی ایرانیان به آن روی نیاوردند. مردم با حضور این افراد در میان خود مشکلی نداشتند؛ اما اجازه دفن پیکر یک فرد غیرمسلمان در گورستان مسلمانان را هم نمی‌دادند.

به همین خاطر، برخی کارشناسان تصور می‌کنند این اجساد به افراد غیرمسلمان تعلق دارند. افرادی که مجاز به دفن اجساد خود در گورستان مسلمانان نبودند. به همین خاطر، اجساد کودکان خود را در دل دیوار به خاک می‌سپردند. از طرف دیگر، با بررسی‌های انجام‌شده، برخی از این نوزادها دارای بندناف پلاستیکی بودند. این نشان می‌دهد که قدمت آن‌ها کمتر از ۱۵۰ سال است. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، این استخوان‌ها به دوران حمله افغان‌ها به ایران تا دوره قاجار تعلق دارند. همچنین جالب است بدانید که همه این اجساد پسر هستند. این یافته‌ها باعث تقویت تفکر «رسم پسرکشی» در آن دوران شد. این موضوع در دوره‌ای از تاریخ بروز پیدا کرد و تا اوایل قاجار ادامه داشت.

معماری ارگ | هنر و تخصص مردمان ایران باستان

زمانی که معماری ارگ بم را بررسی کنید، به هنر و تخصص مردمان ایران باستان پی خواهید برد. کارشناسان بر این باورند از همان ابتدا و زمانی که طراحی پلان اولیه ارگ انجام می‌شد، طراحان شکل نهایی کل شهر را پیش‌بینی کرده بودند. آن‌ها می‌دانستند که این شهر در آینده نزدیک یا دور به چه‌شکلی خواهد بود و چه کاربردی خواهد داشت. به همین خاطر، در این ارگ تمام جزئیات شهرسازی به‌خوبی رعایت شده است. ارگ بم از نظر کلی شهری نسبتاً بزرگ است که شباهت بسیاری به یک قلعه نظامی مجهز نیز دارد. در حقیقت، طراحان بر این مسئله تأکید داشتند که ارگ بم یک محل آرام و زیبا برای سکونت مردم باشد. در عین حال، تلاش می‌کردند تا امنیت این شهر را به‌خوبی حفظ کنند.

در راستای حفظ امنیت این شهر، از المان‌های گوناگونی استفاده شده است؛ برای مثال، در بخش‌های مختلف شهر می‌توانید شاهد برج و باروهای متعدد باشید. همچنین، در هر گوشه شهر، مسیرهایی مخفی برای تردد در تمام قسمت‌های ارگ طراحی شده است. این راه‌های مخفی در حین حمله دشمنان، امتیاز و برتری بسیاری به ساکنان ارگ می‌دادند.  از طرف دیگر، موقعیت قرارگیری ارگ بم نیز با دقت و مهندسی بسیاری انتخاب شده است. این قلعه در مرتفع‌ترین بخش این منطقه قرار دارد. همین مسئله به دیده‌بان‌ها کمک می‌کرد تا از حمله دشمنان به‌سرعت مطلع شوند. همچنین، وجود شیب تند در مسیر ورودی به قلعه، دسترسی به آن را دشوار می‌کرد.

ویژگی‌های خاص ارگ بم | مهندسی بسیار خاصی

این بنای خشتی ۲۵۰۰ساله، از کاه، لاشه سنگ، گل رس و خشت خام ساخته شده است. اسکلت اصلی ارگ بم هنوز هم تا حدودی سالم باقی مانده است. همین مسئله را می‌توان یکی از ویژگی‌های خاص و منحصر‌به‌فرد ارگ دانست. ساخت چنین اسکلت مستحکمی در آن دوران با دانش محدود، نیازمند مهندسی بسیار خاصی است. این قلعه از نظر طراحی و استحکام به‌حدی خارق‌‌العاده بود که در دوران قاجار آن را با نام قلعه «خدای آفریده» می‌نامیدند. این یعنی این قلعه به‌قدری باعظمت بود که ساخت آن را به خداوند نسبت می‌دادند.

از طرف دیگر، باید بدانید که حدود ۲۵۰۰ سال پیش، در این ارگ از سیستم تهویه مطبوع و تنظیم رطوبت استفاده شده است. این مسئله نیازمند دانش فراوان در حوزه معماری، ترمودینامیک و سایر علوم روز است. هوای منطقه بم بسیار گرم و رطوبت آن بسیار کم است. به همین خاطر، محل ساخت ارگ بم را به‌شکلی انتخاب کردند که باد بیشتری به آن بوزد. باد از بخش غربی ارگ وارد می‌شود. سپس از بخش‌های مختلف عبور می‌کند تا خودش را به شاه‌نشین برساند. مهندسان آن دوران از بادگیر و سیستم تأمین آب برای کاهش دمای این باد استفاده کرده‌اند.

مقایسه ارگ بم امروز و پیش از زلزله | ویرانی بزرگترین بنای خشتی جهان

همان طور که روایت کردیم، ارگ بم در گذشته یک قلعه بسیار قدرتمند و بزرگ بود. این ارگ در طول تاریخ آسیب بسیاری دید. با وجود این، تمام این آسیب‌ها جبران شدند. متأسفانه سال ۱۳۸۲، زلزله وحشتناک بم، تیر آخر را به قلب این ارگ بزرگ و قدیمی زد. طی این زلزله، بزرگترین بنای خشتی جهان به‌شکلی آسیب دید که دیگر جایی برای بازسازی وجود نداشت.

ارگ بم بعد زلزله به ویرانه تبدیل شد. ارگی که در گذشته رونق بسیاری داشت، امروزه به مکانی ویرانه و خالی از سکنه تبدیل شده است. ارگ بم از مهم‌ترین قلعه های ایران در فهرست آثار جهانی یونسکو است. البته پس از وقوع زلزله به‌دلیل بروز آسیب فراوان، یونسکو قصد داشت تا ارگ بم را از این لیست حذف کند. خوشبختانه مسئولان تلاش بسیاری کردند تا با انجام بازسازی‌های متعدد، نام این ارگ قدیمی را در فهرست آثار جهانی یونسکو نگه دارند.

افراد بسیاری در وقوع این حادثه تلخ مقصرند. همواره می‌گویند که علاج واقعه پیش از وقوع است. پس چه بهتر بود که پیش از آنکه شاهد سقوط این ارگ عظیم باشم، آن را مستحکم می‌کردیم. چه بخواهیم و چه نخواهیم، ارگ بم پیش از زلزله با ارگ بم امروز تفاوت بسیاری دارد. طی این سال‌ها، سازمان حفاظت از آثار تاریخی تلاش بسیاری در جهت مرمت این ارگ کرد. البته هرچه باشد، بازهم بخش‌های مرمت‌شده از نظر تاریخی و زیبایی با ارگ پیش از زلزله از زمین تا آسمان تفاوت دارند. با وجود این، می‌توان گفت که حداقل پوسته ظاهری ارگ بم مرمت شده است؛ اما بخش میانی آن یک ویرانه است.

جاهای دیدنی نزدیک به ارگ

• قلعه دختر | در فاصله ۴٫۳کیلومتری؛
• کارخانه حناسایی | در فاصله ۵٫۹کیلومتری؛
• مجموعه تفریحی ارگ جدید بم | در فاصله ۱۷٫۸کیلومتری.

بهترین زمان بازدید از ارگ بم

ارگ بم در منطقه‌ای کویری و گرم قرار دارد. شاید تحمل گرمای هوا برای مسافرانی که به این منطقه عادت ندارند، کار ساده‌ای نباشد. به همین خاطر، بهتر است نیمه دوم سال را برای بازدید از جاهای دیدنی بم انتخاب کنید. لازم به ذکر است در ابتدای بهار و مخصوصاً ایام تعطیلات نوروز نیز هوای منطقه بم بسیار مطبوع است. تا ابتدای بهار هم می‌توانید سفر به بم را در برنامه خود قرار دهید. همچنین بهتر است ساعات ابتدایی یا پایانی روز را برای بازدید خود انتخاب کنید. در میانه روز، آفتاب به‌صورت مستقیم می‌تابد و باعث آزار شما می‌شود.

مسیر دسترسی به ارگ

برای سفر به ارگ بم شما می‌توانید از زاهدان یا کرمان خودتان را به بم برسانید. البته لازم به ذکر است مسیر دسترسی از بم بهترین مسیر خواهد بود. شهرستان بم در فاصله ۱۹۳کیلومتری جنوب‌ شرق کرمان قرار دارد. اگر تهران را مبدأ مسیر خود قرار دهید، ابتدا باید خودتان را به کرمان برسانید. تهران در سفر جاده‌ای حدود ۱۰ ساعت تا کرمان فاصله زمانی دارد. از کرمان ابتدا باید خودتان را به خیابان مصطفی خمینی برسانید. مسیر را مستقیم بروید تا به یک میدان برسید. از میدان خروجی بزرگ‌راه هفت باغ را انتخاب کنید. پس از حدود ۲ ساعت و ۲۰ دقیقه وارد شهر بم خواهید شد.

از همان ابتدای شهر بم، از اولین دوربرگردان دور بزنید. سپس وارد خیابان صاحب‌الزمان شوید. مسیر را تا میدان آزادی ادامه دهید. دور این میدان چند سوپرمارکت وجود دارد. می‌توانید از این مغازه‌ها خرید خود را انجام دهید؛ زیرا در منطقه ارگ خبری از سوپرمارکت نیست. از میدان وارد خیابان ولیعصر شوید. مسیر را مستقیم ادامه دهید تا به میدان رحیمی‌نژاد برسید. از میدان رحیمی‌نژاد تا ارگ بم فاصله کمی است. با کمک تابلوهای راهنما می‌توانید به‌راحتی خودتان را به ارگ بم برسانید.

خب دوستان عزیز و همراهان ره بال آسمان، نظر شما درباره ارگ بم چیست؟ به‌نظرتان بازسازی‌های انجام‌شده بر اساس اصول حفظ اصالت سازه انجام شده است؟ یا شما هم تصور می‌کنید که بنای ارگ بم امروز فقط یک بازسازی مصنوعی از بنایی ۲۵۰۰ساله است؟ نظرات خود را با ما و سایر همراهان در میان بگذارید.