شهر تاریخی بلقیس اسفراین | بزرگترین مجموعه تاریخی خشت و گل ایران

اسفراین نام شهرستانی در نزدیکی سبزوار و بجنورد است که در استان خراسان شمالی قرار دارد. این شهر به لطف داشتن طبیعتی سرشار و تاریخی غنی، جزو شهر‌های دیدنی شمال شرق ایران به‌شمار می‌آید. شهر تاریخی بلقیس اسفراین نیز از جمله جاذبه‌های تاریخی ارزشمند این شهر است که در این مطلب قصد داریم در وصف آن سخن بگوییم. از‌این‌رو اگر به جاذبه‌‌های باستانی علاقه‌مند هستید، در این مطلب همراه ما باشید تا با نیروی واژه به‌سوی این شهر رفته و در دل تاریخ ۴‌هزار ساله آن سفر کنیم. 

شهر تاریخی بلقیس اسفراین کجاست؟ 

شهر تاریخی بلقیس در فاصله ۳‌کیلومتری از شهرستان اسفراین، واقع در استان خراسان شمالی قرار دارد. 

تاریخچه شهر تاریخی بلقیس اسفراین | شهری با تمدن ۴ هزار ساله!

شهر تاریخی بلقیس که برخی آن را با عنوان «‌اسفراین کهن» می‌شناسند، مجموعه‌‌ای از قدیمی‌‌ترین بناهای خشتی و گلی ایران را در خود جای داده است. برخی از آثار به‌جامانده در این منطقه این حقیقت را گواه می‌دهند که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی، یعنی حدود ۴هزار سال پیش باز‌می‌گردد. این شهر در طول تاریخ تمدن‌های مختلفی را به خود دیده و بار‌ها و بار‌ها ویران و دوباره آباد شده است. با قدم گذاشتن در این شهر تاریخی که اکنون جزو مهم‌ترین جاهای دیدنی اسفراین و ایران است، می‌توانید از جاذبه‌های باستانی متعددی دیدن کنید. از جمله این جاذبه‌ها می‌توان به بقایای یک ارگ و خندق‌ها، برج و بارو، منار تپه، آب‌‌انبار، بازار، کاروانسرا، یخدان و گورستان اشاره کرد. نام این جاذبه تاریخی ارزشمند و کهن در سال ۱۳۸۰ به شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور جای گرفت.

اهمیت این اثر باستانی به‌قدری زیاد است که کتابی با عنوان «شهر تاریخی بلقیس اسفراین سیری بر جلوه‌های هنر و معماری» برای آشنایی با این اثر، تهیه و چاپ شده است. شما می‌توانید برای آشنایی بیشتر با این جاذبه تاریخی، این کتاب را مطالعه کنید. کتاب شهر تاریخی بلقیس اسفراین حاصل ۶ سال تلاش نیرو‌های پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس بوده است. علیرضا نجفی، احمد نیک‌گفتار و حامد وظیفه‌شناس تهیه و تدوین این کتاب را بر‌عهده داشته‌اند.

• علت نامگذاری شهر بلقیس 

گفته می‌شود به‌هنگام گشایش منطقه کنونی شهر تاریخی بلقیس توسط سپاه اسلام در سال ۳۱ هجری قمری، شباهت این منطقه با سرزمین ملکه سبا که «بلقیس خاتون» نام داشت، باعث شد تا این منطقه نیز به نام «بلقیس» شهرت یابد. برخی دیگر بر این باورند از آنجایی که دستور مرمت و بازسازی این شهر تاریخی در آن زمان، توسط «بلقیس خاتون» مادر تیمور گورکانی صادر شد، این شهر «بلقیس» نام گرفت. 

باور دیگری در‌خصوص وجه تسمیه شهر تاریخی بلقیس اسفراین وجود دارد. کلنل ییت در سفر‌نامه خود راجع‌به این شهر تاریخی نوشته است: «اینکه چطور نام شهر بلقیس که شنیدم به آن شهر سبا هم می‌گفتند به این محوطه اطلاق شده را نمی‌دانم. من هرگز نشنیده‌ام که بگویند ملکه سبا از خراسان آمده باشد. با وجود این، در میان ملت‌هایی که می‌شناسم ایرانیان زنده‌ترین تخیلات را دارند و حتی ممکن است این هم از خیالپردازی‌های آن‌ها باشد.»

جاهای دیدنی شهر تاریخی بلقیس

• ارگ تاریخی بلقیس

مهم‌ترین اثر تاریخی به‌جا‌مانده در شهر باستانی بلقیس، «ارگ» تاریخی آن است که به «نارین قلعه» نیز شهرت دارد. این ارگ بیش از ۱۲۰۰ سال قدمت دارد. ارگ تاریخی بلقیس، به‌عنوان «دومین بنای گلی ایران» پس از ارگ بم شناخته می‌شود که به سبک معماری ساسانی ساخته شده است. مهم‌ترین مصالح به‌کار‌رفته برای ساخت این دژ تاریخی ارزشمند، گل (چینه) بوده است. معماران این اثر در برخی از قسمت‌ها،‌ برای ایجاد استحکام بیشتر، از چوب و خشت نیز استفاده کرده‌اند.

مساحت ارگ تاریخی بلقیس، در‌حدود ۵۱ هزار متر‌مربع است. متأسفانه فضای داخلی این اثر، به دلیل انجام حفاری‌های خود‌سرانه و غیر‌قانونی، تخریب شده و اکنون تنها پوسته‌ای گلی از دیوار‌های دژ به جا مانده است. این اثر دارای ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر است. دژ پر‌شکوه شهر تاریخی بلقیس بر‌خلاف سایر قلعه‌های تاریخی که اغلب روی ارتفاع سخته می‌شدند، روی دشتی همواره قرار دارد. در جلوی این دژ خندقی عمیق به چشم می‌خورد که در آن دوره برای جلو‌گیری از نفوذ دشمن و حمله آن‌ها به شهر، ایجاد شده است.

تاریخچه ارگ تاریخی بلقیس

بر‌اساس شواهد تاریخی، اولین دوره استقرار در این ارگ بعد از حمله مغول‌ها به ایران صورت گرفته است. از سوی دیگر باستان‌شناسان می‌گویند با‌توجه به وجود آثار ساخت‌و‌ساز و مرمت بر پیکر این بنا، احتمالاً قدمتی بسیار کهن‌تر داشته باشد. به‌عنوان مثال باستان‌شناسان در سال ۱۳۸۶ در طی کاوش‌های خود در این منطقه، سفال‌هایی یافتند که شباهت بسیاری به سفال‌های مرو، سمرقند و نیشابور قدیم داشتند. یافتن این سفال‌ها باعث شد تا ادعای وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری، ادعایی محکم به‌نظر آید. این قلعه تاریخی پس از گذراندن دوره‌های تاریخی مختلف، در‌نهایت به تصرف افغان‌ها درآمد و توسط آن‌ها تخریب شد؛ با‌این‌حال از آن زمان تا اواخر دوره حکومت قاجار در ایران، برخی خانواده‌ها به‌صورت مستقل در خرابه‌های ارگ بلقیس، زندگی می‌کردند.

• شارستان (محدوده عمومی شهر)

محدوده عمومی شهر تاریخی بلقیس، «شارستان» نام دارد. دور‌تا‌دور این محدوده با دیواری از جنس خشت و گل احاطه شده است. محله‌های مختلف شهر نیز در این منطقه جای‌گرفته‌اند. بنا‌های تاریخی ارزشمندی همچون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و… در محدوده شارستان قرار دارند که در ادامه راجع‌به برخی از آن‌ها توضیح داده‌ایم.

• تپه منار (مسجد)

تپه منار را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین بخش شارستان شهر تاریخی بلقیس اسفراین معرفی کرد. این بنا در‌واقع مسجد این شهر باستانی بوده و در منابع مختلف همچون کتاب‌های جغرافیایی، سفرنامه‌ها و… نیز بار‌‌ها به این محل اشاره شده است.  

• کوره سفالگری

از دیگر جاذبه‌های تماشایی منطقه شارستان شهر تاریخی بلقیس، کوره سفالگری باستانی بزرگی است که طی کاوش‌های فصل سوم در این منطقه، کشف شده است. بر‌اساس بررسی‌های انجام شده، گفته می‌شود که این کوره سفالگری متعلق به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری بوده و قدمتی ۹۰۰‌ساله دارد. کوره سفالگری منطقه شارستان، دارای بخش‌های مختلفی همچون آتشدان، طاقچه، سکوی پخت و گنبد است. آتشدان این کوره در بخش پایینی قرار دارد. طاقچه‌ها محل گذاشتن سفال بودند. در سکوی پخت نیز سفال‌های فرم‌گرفته گذاشته می‌شد تا در کوره پخته شوند. 

• آب‌انبار

اگر به ضلع جنوبی شارستان شهر تاریخی بلقیس اسفراین بروید، سازه‌ای آجری و کهن مشاهده خواهید کرد که به شکل دایره‌ای با ۴.۲۵ متر قطر و ۵ متر عمق است. بخشی از این سازه آجری، ابتدا در سال ۱۳۹۰ کشف شد و در آن زمان ماهیت آن نا‌مشخص بود. بعد‌ها در کاوش‌های دیگر، معلوم شد که این سازه در‌واقع بقایای به‌جا‌مانده از آب‌انباری قدیمی است. آب انبار بلقیس از جمله جاهای دیدنی اطراف بجنورد محسوب می‌شود.

• مقبره شیخ آذری

شیخ فخرالدین حمزه فرزند علی ملک طوسی اسفراینی بیهقی که به «آذری» شهرت دارد، از عارفان و شعرای مشهور قرن هشتم هجری بوده که مقبره وی اکنون در شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار دارد. مقبره شیخ آذری متشکل از دو بنای مجزا با ابعاد متفاوت است. بنای جنوبی، محل بر‌گزاری نماز بوده و در بنای دیگر آن (بخش شمالی) آرامگاه شیخ آذری قرار دارد و پیکر وی در این محل دفن شده است. مقبره این شاعر و عارف بزرگ اکنون به‌عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس شناخته می‌شود و نام آن در فهرست آثار ملی ایران نیز قرار دارد. 

• کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های کشف‌شده

در طی کاوش‌های انجام شده در سازه منار تپه در بخش شارستان شهر تاریخی بلقیس اسفراین، قطعه‌های گچ‌بری شده باستانی کشف شده که به لحاظ هنری و تاریخی ارزش بسیاری دارند. همچنین کشف قطعاتی کاشی در این منطقه گواه بر آنند که در آن زمان معماران و هنرمندان، برای تزئین بنا‌های مهم از هنر کاشی‌کاری بهره می‌بردند.

• کاروانسرای کهنه رباط و مجموعه یخدان‌ها 

علاوه‌بر آثار تاریخی که معرفی کردیم، دو بنای مهم دیگر نیز خارج از حصار شهر تاریخی بلقیس قرار دارند که معرفی آن‌ها نیز خالی از لطف نیست. در شمال‌غربی شارستان، کاروانسرایی تاریخی با عنوان «کهنه رباط» قرار دارد. مجموعه‌ای معروف به «یخدان‌ها» نیز در جنوب‌غربی شهر واقع شده که به‌لحاظ تاریخی ارزش والایی دارد. 

جاهای دیدنی اطراف شهر بلقیس | لذت کشف زیبایی‌های اسفراین 

شهرستان اسفراین به لطف داشتن طبیعتی خرم و تمدنی کهن، جاذبه‌های گردشگری بسیار جذابی را در خود جای داده است؛ از‌این‌رو شما می‌توانید در سفر به‌سوی این دیار، پس از سفری تاریخی با حضور در شهر باستانی بلقیس، از جاذبه‌های گردشگری و طبیعت مسحور‌کننده این شهرستان لذت ببرید. در ادامه برخی از دیدنی‌ترین جاذبه‌های این شهر را معرفی کرده‌ایم: 

• آبشار دره زاری

آبشار دره زاری در دره‌ای با همین نام، واقع در منطقه حفاظت شده سالوک، قرار دارد. این آبشار زیبا و تماشایی، فصلی است و در ایام خاصی از سال، بر دره زاری می‌ریزد و چشم‌اندازی خیره‌کننده در منطقه ایجاد می‌کند. ارتفاع آبشار دره زاری حدود ۳۰ متر بوده و به همین سبب می‌توان آن را به‌عنوان یکی از آبشار‌های چشم‌نواز و مرتفع منطقه معرفی کرد. منطقه‌ای که آبشار دره زاری در آن قرار دارد، به لحاظ پوشش گیاهی و جانوری بسیار غنی است. منطقه حفاظت شده سالوک، زیستگاه پرندگان و حیوانات بسیاری همچون آهو، قوچ، میش و… بوده و درختان گلابی، آلوچه وحشی، زرشک وحشی، قره میغ، ریخوک، درخت زالزالک، نسترن وحشی، افرا کرکو، گز انجیر، درخت گردو و… پوشش گیاهی این منطقه را تشکیل می‌دهند. 

• آبشار دره جاج

آبشار دره جاج نیز از زیبا‌ترین و مرتفع‌ترین آبشار‌های منطقه است که در نزدیکی شهر تاریخی بلقیس اسفراین قرار دارد. این آبشار از چشمه‌ای پر‌آب و گوارا سر‌چشمه می‌گیرد و بر دره جاج می‌ریزد. آبشار دره جاج از دو پله تشکیل شده و ارتفاع آن در مجموع به حدود ۴۰ متر می‌رسد. این آبشار پر‌آب و زیبا سبب شده است تا مناطق اطراف دره جاج بسیار سر‌سبز و خرم باشد؛ از‌این‌رو اگر عاشق طبیعت و طبیعت‌گردی هستید، پیشنهاد می‌کنیم گشت‌و‌گذار در این منطقه را از دست ندهید. 

• روستای بام و منطقه‌ شکار ممنوع شاه جهان 

روستای بام از توابع شهرستان اسفراین است. این روستا با طبیعتی مسحور‌کننده در اطراف خود احاطه شده و به همین سبب از بهترین مقاصد تفریحی برای گردشگران طبیعت‌دوست به شمار می‌آید. منطقه‌ شکار ممنوع شاه جهان از جمله جاذبه‌های طبیعی دلربایی است که در شمال روستای بام قرار دارد. در این منطقه رشته‌کوه‌هایی در امتداد رشته‌کوه‌های البرز قرار دارند که بسیار مرتفع و پر‌شکوهند. دره‌های اطراف ارتفاعات شاه جهان، به دلیل بارش شدید برف و باران در فصل‌های سرد، بسیار خرم و آباد هستند. 

• روستای چهل حصار

روستای زیبای چهل حصار از دیگر توابع شهرستان اسفراین است که در جنوب‌غربی این شهر قرار دارد. این روستا در دشتی هموار واقع شده و در گذشته برای جلوگیری از نفوذ دشمن، آن را با چهل قلعه و دیوار محصور کرده‌اند؛ به همین سبب این روستا با نام «چهل حصار» شناخته می‌شود. اغلب مردم این روستا به کشاورزی، دام‌پروری و قالی‌بافی مشغول هستند. محصولات کشاورزی و فرآورده‌های دامی این روستا نیز بسیار مرغوب و بی‌نظیر است؛ از‌این‌رو اگر می‌خواهید سوغات بجنورد و خراسان شمالی را تهیه کنید، حتماً سری به این روستا بزنید. 

مسیر دسترسی به شهر تاریخی بلقیس اسفراین | سفر به شمال شرق ایران

برای دسترسی به شهر تاریخی بلقیس، ابتدا باید به شهرستان اسفراین در استان خراسان شمالی بروید. اگر مبدأ شما تهران باشد، باید از شهر‌های سمنان، دامغان، شاهرود و سبزوار گذر کرده و سپس به‌سوی شهرستان اسفراین در شمال شرق ایران بروید. اگر می‌خواهید با اتوبوس به این شهر سفر کنید، باید به پایانه جنوب تهران رفته و با خرید بلیط اتوبوس تهران اسفراین، خود را به این شهر برسانید. همچنین برای افرادی که سفر هوایی را ترجیح می‌دهند، با خرید بلیط هواپیما سبزوار می‌توانند خود را به نزدیکی اسفراین رسانده و از آنجا با استفاده از اتوبوس یا وسایل نقلیه دیگر، به این شهرستان سفر کنند. 

در این مطلب از مجله گردشگری ره بال آسمان به سوی شمال شرق ایران، سفر کردیم تا با تاریخ ۴‌هزار‌ساله شهر شگفت‌انگیز بلقیس در اسفراین آشنا شویم. شهر تاریخی بلقیس اسفراین از ارزشمند‌ترین آثار تاریخی ایران است که بازدید از آن را نباید از دست داد. از‌این‌رو اگر شما نیز برای کشف شگفتی‌های این شهر تاریخی هیجان‌زده‌اید و دوست دارید هرچه سریع‌تر به بازدید آن بروید، اکنون زمان آن رسیده تا با مطالعه راهنمای سفر اسفراین خود را برای سفر به این خطه آماده کرده و به‌سوی آن روانه شوید. در‌نهایت فراموش نکنید که اگر تا‌کنون تجربه بازدید از این جاذبه باستانی پر‌شکوه را داشته‌اید، تجربیات و اطلاعات ارزشمندی که به دست آورده‌اید را با ما و مخاطبان خوش‌ذوق و خوش‌سفر ما نیز به اشتراک بگذارید.