وقتی از دهانه غلامان نام می‌بریم، از شهری سخن می‌گوییم که قدمت آن به دوران شکوه و جلال سلسله هخامنشیان باز می‌گردد. ایرانیان باستان این شهر را با خشت و گل بنا کرده بودند و معماری منحصربه‌فردی داشت. اما امروزه از شهری سخن می‌گوییم که علی‌رغم اینکه دست بی‌رحم زمانه قسمت‌های زیادی از آن را تخریب کرده، هنوز هم مکان‌های دیدنی زیادی دارد و از دل بیابان تمدن مردمان ایران باستان را به رخ جهانیان می‌کشد. به این ترتیب اگر عِرق ایران‌دوستی دارید و می‌خواهید سفری به یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران باستان داشته باشید و بدانید دهانه غلامان کجاست، در ادامه همراه ره بال آسمان باشید. بی‌اغراق، این منطقه یک اثر باستانی معمولی نیست و هیچ گردشگر ایرانی نمی‌تواند از کنار آن به‌راحتی بگذرد و دست‌کم یک بار هم که شده باید بازدید از دهانه غلامان را تجربه کند.
دهانه غلامان کجاست | شهر پنهان در ریگ روان
در همین ابتدا اجازه دهید یک راز را با گردشگران علاقه‌مند به آثار باستانی ایران در میان بگذاریم. به‌رغم اینکه در بیشتر استان‌های کشور آثار باستانی بی‌شماری وجود دارد؛ اما اگر می‌خواهید در تونل زمان سفر کنید و به باستانی‌ترین نقاط ایران بروید، بهتر است راه استان سیستان و بلوچستان را در پیش بگیرید. در این استان تا دلتان بخواهد آثار باستانی ارزشمند وجود دارد که پیشینه بنای آن‌ها به اعماق تاریخ ایران‌زمین باز می‌گردد. با این توضیح حتماً متوجه شده‌اید که دهانه غلامان کجاست. این منطقه خاص کاوش‌گری یکی از رازآلودترین جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود.
برای رسیدن به دهانه غلامان راه سیستان را در پیش بگیرید تا به ۴۲کیلومتری شهر زابل برسید. در این منطقه دو روستای «قلعه نو» و «ده رستم» وجود دارد و دهانه غلامان حدود ۲ کیلومتر از این روستاها فاصله دارد. این محل مسیر ناهمواری ندارد و با خودروی شخصی به‌راحتی می‌توانید به آن سفر کنید. اگر هم وسیله شخصی ندارید، نگران نباشید. این مژده را به شما می‌دهیم که توجه گردشگران به این منطقه باعث شده تا وسیله‌های نقلیه عمومی از زابل گردشگران را به این منطقه برسانند.
تاریخچه دهانه غلامان | شکوه و جلال تمدن هخامنشی
بر اساس مستنداتی که از کتبیه‌های دوران هخامنشیان بازمانده است، این شهر در سده‌های پنجم و ششم قبل از میلاد مسیح بنا شده و به دلایل نامعلومی چیزی حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال پس از احداث، رونق خود را از دست داده و خالی از سکنه شده است. به این ترتیب می‌توان اولین دلیل جذابیت‌های گردشگری دهانه غلامان را قدمت این شهر باستانی دانست.
در کتبیه‌های داریوش در بیستون شهر کرمانشاه، تخت جمشید و نقش رستم به این شهر با نام‌های «زرک» یا «زرنگ» اشاره شده و از قرار معلوم در آن زمان این شهر پایتخت «زرنکای» بوده است. این ویژگی‌ها باعث شده تا در کنار ارزش باستان‌شناسی، به لحاظ تاریخی نیز این شهر از اسرار ایران کهن پرده بردارد و از مهم‌ترین جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان محسوب شود.
معماری خاص دهانه غلامان | رد پای مهارت و ظرافت و دقت
بناهایی که در این شهر وجود دارد از مهارت و تخصص معماران ایران باستان خبر می‌دهد. در ادامه به برخی از این ویژگی‌ها می‌پردازیم.
-
بنای منطبق با طبیعت منطقه
این شهر از جمله شهرهایی است که در دوران هخامنشیان با خشت و گل بنا شده است. به لحاظ جنبه‌های معماری و شهرسازی نیز کاملاً مشخص است که نقشه‌ای زیبا پشت آن است. برنامه‌ریزی هدفمند، طراحی حساب‌شده و دقیق و معماری باسلیقه ایرانیان در ساخت این شهر ستودنی است. برای نمونه می‌توان به معماری سقف خانه‌ها و عمارت‌های این شهر اشاره کرد. خانه‌های این مکان برای اولین‌بار با سقف‌های گنبدی و ضربی پوشش داده شده است.
-
نقشه قبلی و معماری طراحی‌شده
دهانه غلامان یکی از قدیمی‌ترین شهرها در جنوب ایران است که به رغم داشتن قدمتی به بلندای تاریخ، یک شهر بی‌عیب‌و‌نقص و دارای معابر اصلی و کوچه‌های فرعی است. در قسمت‌های مختلف آن آبراهه‌های جداگانه‌ای در نظر گرفته شده است. این شهر محله‌های مختلفی دارد که هر کدام مکان زندگی نظامیان، صنعتگران و زارعان در آن بوده‌اند.
-
مهندسی قرار گرفتن پنجره‌ها
برای شما گفتیم این شهر باستانی از نبوغ معماران ایران باستان حکایت دارد. برای اثبات این ادعا کافی است به قرارگرفتن پنجره‌های خانه‌های این شهر اشاره کنیم. از آنجایی که بادهای شدیدی در این منطقه می‌وزد، پنجره‌های خانه‌های غلامان در قسمت جنوبی منازل قرار گرفته تا خنکای وزش نسیمی که از بادهای این منطقه به داخل خانه‌ها راه پیدا می‌کرد، گرمای سیستان و بلوچستان آن زمان را کاهش دهد.
وجود ویژگی‌هایی از این دست جذابیت‌های گردشگری این شهر را دوچندان کرده تا جایی که گردشگران علاقه‌مند به آثار باستانی از هر فرصتی برای مسافرت به این منطقه بهره می‌گیرند. همان طور که می‌دانید آثار باستانی فراوانی در این شهر به چشم می‌خورد و احتمال زیادی وجود دارد که بناهای دیگری نیز در ویرانه‌‌های دهانه غلامان پنهان شده باشد؛ در نتیجه بدون شک این شهر باستانی در آینده اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد.
جاذبه های دهانه غلامان | راز سربه‌مهر تاریخ
برای شما گفتیم که این شهر جایگاه مهمی در جغرافیای سلسله هخامنشیان داشت. عمر نهایتاً ۲۰۰ ساله این شهر رازهای زیادی را در خود پنهان کرده است. برای مثال این پرسش مطرح است که چرا سکونت در این شهر بیشتر از ۲۵۰ تا ۲۰۰ سال دوام نیاورده‌است مگر نه اینکه معماری هوشمندانه دهانه غلامان، ایجاب می‌کرده زندگی در آن، سال‌ها ادامه داشته باشد؟ نکته دیگری اینکه در بقایای این شهر خبری از برج و بارو نیست. همچنین در هیچ کجای غلامان خندق و دروازه به چشم نمی‌خورد. نبودن استحکامات دفاعی در اطراف شهر از صلح و پایداری این منطقه حکایت دارد. در واقع در هیچ‌‌جای تاریخ اشاره‌ای به جنگ و درگیری این منطقه نشده است.
بناهای این منطقه با نظم و دقت خاصی در کنار هم قرار گرفته‌اند و داخل خانه‌های این شهر هیچ وسیله‌ای قرار ندارد. در نتیجه باستان‌شناسان بر این باورند که اهالی دهانه غلامان فرصت کافی برای تخلیه شهر را داشته‌اند و چیزی در این منطقه جا نگذاشته‌اند.
جالب است بدانید به لحاظ جغرافیایی دهانه غلامان فاصله نزدیکی با رودخانه هیرمند داشت و از آنجایی که هر کجا آب باشد، آبادانی هم هست، مجاورت این شهر با رودخانه هیرمند باعث رشد و رونق آن شده بود. برخی کاوشگران معتقدند رودخانه هیرمند به‌ناگاه خشک شده و مردم غلامان که نیازمند آب این رودخانه بودند، مجبور به ترک این شهر باستانی شده‌اند. این فرضیه هنوز کاملاً ثابت نشده است.
کشف دهانه غلامان در سال‌های اخیر | باز شدن بخت بنا
به عقیده برخی باستان‌شناسان باد و طوفان بلای جان دهانه غلامان شد و شن‌و‌ماسه‌ای بودن خاک مناطق اطراف غلامان، رفته‌رفته این شهر را به زیر خاک برد و از نظرها پنهان کرد. به همین دلیل برای مدت‌های مدیدی غلامان در فهرست جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان قرار نداشت و حتی باستان‌شناسان نیز از وجود چنین شهر باستانی بی‌خبر بودند.
در سال ۱۹۶۰ بخت غلامان باز شد و باستان‌شناسان ایتالیایی این شهر کهن را از زیر شن‌های روان پیدا کردند. بقایای این شهر باستانی که از زیرزمین بیرون کشیده شده، چیزی حدود ۱۵ کیلومتر طول و ۸۰ متر عرض دارد. باستان‌شناسان موفق شده‌اند ۲۷ بنای متروکه را در این شهر از زیر خاک بیرون بکشند.
جاذبه‌های فرهنگی دهانه غلامان | نشانه‌هایی از آزادی مذهب
مردمان ایران‌زمین حتی قبل از اسلام نیز با عبادت و یکتاپرستی غریبه نبوده‌اند. یافته‌های باستان‌شناسی از فرهنگ غنی مردمان آن زمان حکایت دارد. بر اساس این یافته‌ها، اهالی دهانه غلامان پیرو دین‌های ایرانی هندی بودند. در قسمت شمال غربی غلامان باقیمانده‌های زیارتگاهی وجود دارد که مردمان این شهر با ادیان مختلف در آن گرد هم جمع می‌شدند و عبادت می‌کردند. این زیارتگاه در نوع خود دیدنی و خاص به حساب می‌آید و مساحت ۵۳ در ۵۳متری آن از نقش پررنگ دین در زندگی مردمان غلامان خبر می‌دهد. از طرف دیگر چنین وضعیتی از آسان گرفتن پادشاهان هخامنشی برای ادیان مختلف حکایت دارد.
در قسمت‌های مختلف این شهر آتشدان‌هایی قرار داده شده بود و این آتشدان‌ها نیز از توجه مردمان آن زمان به عبادت و نیایش حکایت دارد. در جای‌جای این شهر کوره، آسیاب، سنگ‌ساب و کارگاه‌های مختلفی به چشم می‌خورد. وجود این تجهیزات از هنر و مهارت صنعتگران غلامان خبر می‌دهد.
در کنار نیایشگاه، کارگاه‌های صنعتگری و خانه‌ها، عمارت‌هایی نیز در این شهر باستانی وجود دارد که بزرگ‌تر از خانه‌های معمولی شهر است و احتمالاً فرمانروایان و بزرگان شهر در این خانه‌ها زندگی می‌کردند. بعضی از اماکن این شهر نیز ساختاری متفاوت با خانه‌های معمولی آن دارد و باستان‌شناسان بر این باور هستند که کارهای اداری و دولتی در این ساختمان‌ها انجام می‌شده است. وجود ساختمان‌های متفاوت در دهانه غلامان از اهمیت ساختار فرهنگی و سیاسی این شهر حکایت دارد و کاملاً مشخص است که غلامان در دوران شکوه و جلال خود، مدیریت منسجمی داشته است.
کشف نقاشی | تصویرهای جالب و معنادار
برای شما گفتیم که این شهر سالیان دراز زیر شن‌های روان پنهان شده بود؛ اما خوشبختانه نقاشی‌هایی در غلامان یافت شده که گذر زمان و شن‌های روان گزندی به آن‌ها وارد نکرده‌اند. در یکی از این نقاشی‌ها صحنه شکار حیوانی به تصویر کشیده شده و شکارچی که احتمالاً حاکم شهر است، سوار بر کالسکه‌ای گراز بزرگی را دنبال می‌کند.
گراز بخت‌برگشته در این نقاشی تیری خورده و حاکم تیر دیگری در چله کمان گذاشته و به سمت گراز نشانه گرفته است. نقاشی دیگر نیز از این شهر باستانی به جای مانده که در آن اسبی از پلکانی بالا می‌رود و در انتهای این پلکان فردی منتظر اسب است. این نقاشی نیز احتمالاً حاکم منطقه را به تصویر کشیده تا جاه و جلال پادشاه آن زمان در ذهن اهالی شهر تداعی شود.
جاهای دیدنی اطراف دهانه غلامان
دهانه غلامان به اندازه‌ای جذابیت دارد که به‌راحتی یک روز کامل از وقت گردشگران را به خود اختصاص می‌دهد؛ با این حال اگر زحمت سفر به سیستان و بلوچستان را به جان خریدید، پیشنهاد می‌کنیم دست خالی از این استان بیرون نیایید و در کنار بازدید از دهانه غلامان، سری به جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان مانند «دریاچه هامون»، «شهر سوخته» و «کاروانسرای فرنگی» بزنید.
مسیر دسترسی به دهانه غلامان
| هزینه ورودی | رایگان |
| ساعت بازدید | 24ساعته |
| آدرس | استان سیستان و بلوچستان، حدود 44 کیلو متری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک |
دهانه غلامان از آثاری است که دیدن آن و اندیشیدن درباره قدمت و عظمتش، انسان را به حیرت وا می‌دارد. پیشنهاد می‌کنیم اگر به این سفر رفته‌اید، از تجربه‌ها و برداشت‌هایتان برای ما و مخاطبان ره بال آسمان بنویسید. اگر هم تاکنون این بنا را از نزدیک ندیده‌اید، بازدید از آن و سایر جاهای دیدنی سیستان را در برنامه خود قرار دهید. شهر سیستان و بقایای تمدن هخامنشی، تا سال‌ها حرف‌های ناگفته‌های زیادی در دل خود دارد.