جاهای دیدنی زابل | راهنمای سفر زابل

با شنیدن اسم زابل ناخودآگاه ذهن مردم فرهنگ‌دوست ایران به سمت داستان‌های اساطیری شاهنامه و پهلوانانی مثل رستم، زال و سام می‌‌رود. این شهر که به قدمت تاریخ ایران‌زمین عمر دارد، پر از آثار باستانی و فرهنگی و یکی از هدف‌های اصلی گردشگران ایرانی و خارجی است. دیدنی‌های شگفت‌انگیز زابل بسیار متنوع هستند؛ بنابراین اگر قصد سفر به شرق ایران را دارید، وقت و زمان خود را به‌شکلی تنظیم کنید که بتوانید از همه جاهای دیدنی زابل از جمله قلعه‌ها، کاروان‌سرا‌ها، موزه‌ها و بقیه جاذبه‌های تاریخی بازدید کنید. ما هم در این نوشته از ره بال آسمان شما را با نگین سیستان آشنا می‌کنیم تا هنگام سفر با ذهنی آماده رهسپار این شهر زیبا شوید.

زابل کجاست | زادگاه رستم دستان

اگر بخواهید به‌طور دقیق بدانید که زابل کجاست باید بگوییم این شهر تاریخی در قسمت شمال شرقی استان سیستان ‌و بلوچستان و به فاصله ۲۰۰کیلومتری از مرکز استان قرار گرفته و جمعیتی بالغ بر ۱۷۲هزار نفر دارد. دو شهر زابل و بنجار در محدوده شهرستان سیستان قرار گرفته‌اند که حدود ۸۰درصد جمعیت در زابل و ۲۰درصد مابقی در بنجار سکونت دارند. شاید جالب باشد که بدانید زابل کنونی فقط بخشی از زابل گسترده‌ای است که در شاهنامه از آن نام برده شده است. زابل شاهنامه مناطق اطراف دریاچه هامون، جنوب افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان را در برمی‌گرفته و یکی از مراکز اصلی تمدن در گذشته‌های دور به شمار می‌رفته است. اسم زابل کنونی در گذشته نیمروز، سجستان، سیستان و حسین‌آباد بود؛ ولی در زمان پهلوی برای حفاظت از فرهنگ و ارزش‌های ایران باستان، آن را به زابل تغییر دادند.

تاریخچه زابل | پنج هزار سال تمدن درخشان

زابل، که زادگاه پهلوانان اسطوره‌ای ایران باستان مثل رستم، زال، سام و سورنا، سردار سپاه ایران است، در قسمت شمالی سرزمین تاریخی سیستان و بلوچستان قرار گرفته و پایتخت یعقوب ‌لیث صفاری، اولین حاکم ایرانی پس از اسلام به شمار می‌آید. آنچه درباره زابل بسیار جلب توجه می‌کند، تاریخ پنج‌هزار ساله سکونت در این ناحیه است. در آن برهه از تاریخ که به عصر مفرغ مشهور بوده و پس از دوره نوسنگی آغاز می‌شود، بشر با گداختن مس و قلع به ساختن آلیاژ برنز پرداخت و دانش استفاده از فلز برای مصارف کاربردی به یکی از آموخته‌های وی تبدیل شد. بازدید از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان مخصوصاً شهر سوخته زابل، گواهی بر تمدن کهن، پیشرفته و قدرتمند در این ناحیه است.

زبان و گویش زابل | قند پارسی در جوار گویش بلوچی

زبانی که مردمان زابل در گذشته با آن صحبت می کردند، پارسی میانه یا پهلوی ساسانی بود؛ اما الآن مردم این ناحیه با لهجه زابلی یا بلوچی صحبت می‌کنند. از ابتدای سکونت بشر در ناحیه زابل، مذهب جایگاه ویژه‌ای برایشان داشته و خداپرستی در میان اهالی زابل قدمتی دیرینه دارد. امروزه اکثر مردم این شهر مسلمان و اهل سنت هستند.

آب و هوای زابل | بهانه‌ای برای خلق آثار ماندگار

زابل، مهد تمدن ایران، در ناحیه‌ای بیابانی و گرم‌ و خشک واقع شده است تا جایی که حتی در زمستان کمترین دمای آن به ۷ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. آب ‌و هوای زابل این امکان را برای گردشگران فراهم می‌کند که در فصل‌های سرد سال به‌راحتی به این منطقه سفر کنند. شاخص‌ترین ویژگی اقلیمی زابل، وزش بادهای ۱۲۰روزه است که از جانب شمال شرق به سمت جنوب شرق می‌وزند و باعث ایجاد طوفان‌های شن با سرعت بیش از ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت می‌شوند. ناگفته نماند که مردمان زابل از باد به نفع خود بهترین استفاده را کرده و در مسیر وزش آن تعداد زیادی بادگیر، یخ‌دان و آسباد ساخته‌اند که جاذبه‌های گردشگری شهر را غنی‌تر از پیش کرده است.

پوشش گیاهی زابل | مظهر مقاومت در دل طوفان

پوشش گیاهی را شاید نتوان از جمله جاهای دیدنی زابل نام برد؛ اما باید به خاطر داشت که با وجود بادهای فراوان، باقی‌ماندن هر نوع گیاهی، سخت و تقریباً غیرممکن است. این شهر به لحاظ گیاه‌شناسی در ناحیه ایرانی‌تورانی قرار گرفته و جنگل‌های پراکنده بَنه، گز، تاق، بادام‌کوهی، زیتون وحشی و ارژن آن را پوشانده‌اند. دو رودخانه هیرمند و شیله از حوالی زابل می‌گذرند و تأمین بخشی از آب شرب مردمان زابل را بر عهده دارند.

گونه های جانوری زابل | بهشت پرندگان شکاری

هر چند تنوع جانوری منطقه، تحت تأثیر آب‌وهوا و پوشش گیاهی قرار دارد؛ اما بیشتر از ۳۰۰ گونه پرنده از قبیل هوبره، دراج، زاغ‌بور، پلیکان خاکستری و انواع پرندهای شکاری مثل عقاب طلایی، عقاب ماهی‌گیر، بالابان و هما و  انواع دیگر جانوران از قبیل شغال، روباه، گربه جنگلی و خدنگ در این منطقه یافت می‌شوند. از انواع آبزیانی که زیستگاه آن‌ها در دشت زابل است، می‌توان انجک سیستان، ماهی سفید و ماهی دیسکو را نام برد. این تنوع زیبای جانوری باعث شده که به زابل لقب بهشت جانوری کشور را بدهند، عنوانی که شاید در نگاه اول کمی دور از ذهن به نظر برسد.

جاذبه های زابل | نمادی از تمدن کهن ایران باستان

• شهر سوخته

هرچه درباره عظمت و زیبایی شهر سوخته صحبت کنیم، کم است. این شهر در فاصله ۵۶کیلومتری جاده زابل زاهدان و در حاشیه رود هیرمند و دریاچه هامون قرار دارد. شهر سوخته از مهم‌ترین جاهای دیدنی زابل است که آن را به‌عنوان سندی بر قدمت سکونت بشر در این خطه می‌شناسند. اولین سنگ‌بنای شهر هم‌زمان با تمدن جیرفت است و آثار برنزی کشف شده در آن، تاریخ پنج‌هزار ساله ‌آن را اثبات می‌کند. دلیل نام‌گذاری این شهر، شاید خاکسترهای کشف شده در اطراف آن است. علت وجود خاکستر را به کوره‌های متعدد اطراف آن نسبت می‌دهند. وجود این کوره‌ها نشان از صنعت‌گر بودن اهالی شهر سوخته دارد که به دور از هر گونه جنگ و نزاع در کمال صلح و آرامش در کنار هم زندگی می‌کردند. از نظر موقعیت جغرافیایی، شهر سوخته بر فراز تپه‌ای قرار گرفته که بر محیط اطرافش اشراف کامل دارد و از چند بخش مسکونی، صنعتی، مرکزی، گورستان و بناهای یادمانی تشکیل شده است.

• آتشکده کرکویه

در پارسی باستان کُر به معنای جنگاور و جنگجو است و کرکویه نیز کوی جنگاوران معنی می‌دهد. آتشکده کرکویه در نزدیکی مرز ایران و افغانستان قرار دارد. این منطقه نیز از جاهای دیدنی زابل و مربوط به دوره ساسانیان و یکی از مهم‌ترین آتشکده های ایران در زمان خود بوده است. آتشکده کرکویه تا حدود سال ۷۰۰هـ.ق آباد بوده؛ اما به مرور زمان کاربرد خود را از دست داده و به ویرانه تبدیل شده است. بر اساس توصیفات باستان‌شناسان، این آتشکده دو قبه بزرگ داشته که روی هر قبه چیزی شبیه شاخ گاو تعبیه کرده بودند تا آتش را بین آن دو قرار دهند.

• آسبادهای حوض دار

آسبادهای حوض‌دار نیز یکی دیگر از جاهای دیدنی زابل هستند که ما را به ۲۸۰۰ سال پیش می‌برند، یعنی هنگامی که مردم این شهر با به‌کارگیری نیروی باد، گندم و ذرت انبار غله سیستان امروزی را آسیاب می‌کردند. وزش بادهای دائمی در این منطقه در کنار بادهای ۱۲۰ روزه، وجود چنین ساختمان‌هایی را عملی ساخته است. در حال حاضر دو عدد از این مکان‌های زیبا بازسازی شده و مرمت آسبادهای دیگر نیز در برنامه وجود دارد. جالب است بدانید که بعضی از این آسبادها دو طبقه هستند که خود نمونه‌ای از عظمت هنر معماری و مهندسی در ۲۸۰۰ سال پیش است. برای بازدید از این بخش باید به ۵۵ کیلومتری جاده زابل به سیستان در حوالی شهر سوخته بروید.

• قلعه سه کوهه

یکی دیگر از جاهای دیدنی زابل قلعه سه‌کوهه است که زمانی پرچم مبارزه با استعمار انگلیس روی آن افراشته بود. این قلعه در زمان افشاریه در ۳۰ کیلومتری زابل ساخته شد. البته منطقه سه‌کوهه در دوران پیش از افشاریه هم یکی از شهر‌های آباد سیستان بود و جمعیت آن در پی کوچ اجباری خاندان سربندی شیراز به این شهر افزایش یافت. قلعه سه‌کوهه در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار به‌عنوان مرکز جلوگیری از تجزیه ایران نقش مهمی را ایفا و نام خود را در تاریخ ماندگار کرد.

در ساخت بخش‌های مختلف قلعه از قبیل سه ارگ شمال، جنوبی و میدانی از ملات گچ و خاک، خشت خام و کاه‌گل استفاده شده است. تپه‌ای که قلعه بر روی آن ساخته شده، حاصل تغییر مسیر رودخانه هیرمند و کاهش ارتفاع آب در منطقه بوده است؛ به همین دلیل این تپه و دو تپه دیگر را که زودتر سر از آب بیرون آورده‌اند سه‌کوهه نامیده‌اند.

• دهانه غلامان

دهانه غلامان هم یکی دیگر از جاهای دیدنی زابل و شهری تاریخی است که به‌عنوان تنها شهر کشف‌شده از زمان هخامنشیان شناخته می‌شود. از این شهر در کتیبه‌های مختلف هخامنشی به‌عنوان زرک یا زرنکای نام برده شده است. نکته جالب توجه درباره دهانه غلامان این است که این شهر، تنها شهر معروف دوران هخامنشی است که سازندگان آن ابتدا نقشه‌اش را کشیده‌ و بعد شروع به ساختنش کرده‌ بودند. شهر از بخش‌های متعددی مثل نیایشگاه، محله مسکونی، محله نظامی، محله صنعتی و ساختمان‌های عمومی ساخته شده و یک دروازه ورودی از طرف جنوب، در خلاف جهت بادهای ۱۲۰روزه، برای آن تعبیه شده بود. این محوطه تاریخی در ۴۷ کیلومتری شهر زابل و در نزدیکی روستای قلعه‌نو واقع شده است.

• قلعه رستم

یکی دیگر از جاهای بسیار دیدنی زابل و از بناهای مربوط به دوره صفوی قلعه رستم است که بزرگی و عظمت افسانه‌ای آن به رستم، پهلوان شاهنامه نسبت داده می‌شود. علاوه بر خود قلعه، محوطه اطراف آن نیز ارزش بسیاری دارد. پانزده تپه باستانی در حوالی قلعه رستم وجود دارند که قدمت سکه‌های نقره کشف شده در آن‌ها به دوران ساسانی می‌رسد. با تغییر مسیر رودخانه هیرمند، این قلعه نیز دچار خسارت‌هایی شد و در حال حاضر ۴ برج و ۱ دروازه در نمای بیرونی آن باقی مانده‌اند. برای دسترسی به قلعه رستم باید به ۶۰کیلومتری جنوب غربی زابل بروید. در این مسیر شما می‌توانید از کوه خواجه هم به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی زابل دیدن کنید.

• موزه مردم شناسی زابل

برای اینکه بتوانید در زمان کوتاهی بسیاری از جاهای دیدنی زابل را در یک محل ببینید و با تاریخ و فرهنگ این شهر بیشتر آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم بازدید از موزه مردم‌شناسی زابل را از دست ندهید. ساخت این موزه، که خود اثری تاریخی به شمار می‌رود، به دوران استعمار انگلیس باز می‌گردد. این بنا در قرن نوزدهم میلادی به‌عنوان کنسولگری انگلیس در سیستان کاربرد داشته است.

• موزه شهر سوخته

اگر به تاریخ علاقه دارید و می‌خواهید اطلاعات بیشتری درباره شگفتی‌های شهر سوخته به دست بیاورید، باید سری هم به موزه آن بزنید. در این موزه اشیایی شگفت‌انگیز وجود دارند که قطعاً شیفته دیدن آن‌ها خواهید شد. وجود جمجمه‌ای که نشانه‌های عمل جراحی روی آن وجود دارد، چشم مصنوعی با طراحی مویرگ‌های آن با سیم طلا، قدیمی‌ترین تخت‌نرد جهان، خط‌کش با دقت میلی‌متری و جواهرات تاریخی از جمله این آثار هستند.

سوغات و غذاهای محلی زابل | لذیذ و به‌یادماندنی

در کنار بازدید از جاهای دیدنی زابل، قطعاً تکمیل کننده این سفر، خرید سوغات از آن است. آچار، ادویه‌ای است که سیستانی‌ها در خورشت و آبگوشت می‌ریزند. در تهیه این ادویه خاص از آرد گندم، تخم گشنیز، زیره، نمک، فلفل سیاه، فلفل قرمز و زردچوبه استفاده می‌شود. آچار را به‌صورت گلوله‌های زرد و خشک می‌سازند که طعمی به یاد ماندنی به غذا می‌دهند. از دیگر سوغات زابل کشک سفید است. به این کشک سفید در زبان محلی قروت می‌گویند که منبع غنی کلسیم، پروتئین و نیاسین است. قلیفی نیز نوعی نان محلی است که در منطقه سیستان پخت می‌شود و برای تهیه آن از آرد گندم، آب یا شیر و خرما استفاده می‌‌شود. البته اگر قصد دارید از این شهر چیزی به یادگار همراه داشته باشید، حصیر زابل را فراموش نکنید، حصیربافی نزد مردم سیستان و به‌خصوص مردم زابل جایگاه ویژه‌ای دارد.

مسیرهای دسترسی به زابل | سفر به مهد تمدن ایران

• مسیر هوایی

سریع‌ترین و راحت‌ترین روش برای سفر به زابل، خرید بلیط هواپیما زابل است. پرواز تهران زابل و بالعکس همه روزه در فرودگاه این شهر انجام می‌شوند. در برخی روزهای هفته نیز پرواز مشهد زابل برقرار است.

• مسیر جاده ‌ای

زابل از جنوب با زهک، از شمال با شهرستان نیمروز، از شرق با شهرستان هیرمند و از غرب با تالاب هامون همسایه است. همان طور که اشاره شد این شهر با زاهدان حدود ۲۰۷ کیلومتر فاصله دارد که اگر با اتومبیل شخصی یا خرید بلیط اتوبوس زابل مسیر جاده ۹۹ را بپیمایید، تقریباً دو ساعت و نیم طول می‌کشد که به مقصد برسید. مسیر دیگر برای دسترسی به زابل از طریق جاده بیرجند، نهبندان و سپس زابل یا استفاده از جاده ۹۵ است.

اقامت در زابل | اقامتگاه‌های سنتی با امکانات مدرن

اگر به قصد سیاحت به شهر زابل سفر می‌کنید، اصلاً نگران محل اقامت خود نباشید. اقامتگاه‌ها و مراکز بومگردی بسیار متنوع و زیبایی در زابل و اطراف آن وجود دارد که هرکدام در نهایت سلیقه و خلاقیت طراحی شده‌اند. این اقامتگاه‌ها که ترکیبی از معماری سنتی و امکانات مدرن هستند، به‌تنهایی می‌توانند از جمله جاهای دیدنی زابل باشند و اوقات استراحت شما را نیز مملو از خاطرات خوش کنند.

با این نوشته از سایت ره بال آسمان به سیستان، مهد تمدن ایرانی و زابل، نگین همواره درخشان جنوب ایران سفر کردیم. برای توصیف جاهای دیدنی زابل و عروس زیبایش، هامون، حرف‌های بسیاری باقی مانده است. شما از چه بخش های این شهر زیبا بازدید کرده‌اید؟ در بخش نظرات از خاطرات خود برای ما بنویسید.