باغ های ایرانی | یادگار کوروش هخامنش

باغ ایرانی یا همان پرشین گاردن جزو معروف‌ترین سبک‌های معماری و طراحی باغ در جهان به حساب می‌آید. قدمت این سبک به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد و می‌توان کوروش کبیر را مبتکر آن دانست. در ایران و حتی خارج از مرزهای کشور، چندین و چند نمونه از زیباترین باغ های ایرانی هنوز هم از گذشته به یادگار باقی مانده‌اند. با ما در این مقاله همراه باشید تا آن‌ها را به‌خوبی بشناسید.

باغ ایرانی چیست؟

باغ ایرانی به نوعی خاص از طراحی باغ گفته می‌شود که دارای ساختار هندسی، درختان، آب و کوشک میانی است. عمدتاً این نوع باغ فقط در فلات ایران یا مناطقی دیده می‌شوند که تحت‌تأثیر فرهنگ ایران قرار داشته‌اند. در ادبیات قدیم ایرانی، به باغ ایرانی، باغ سرا، فردوس، پردیس، بوستان یا بستان گفته می‌شد. در حال حاضر در سطح جهانی، باغ های ایرانی را با نام پرشین گاردن می‌شناسند.

باغ ایرانی به‌صورت کلی دارای سه مؤلفه منحصر‌به‌فرد در ساختار و طراحی است. در وهله اول اینکه در مسیر عبور جوی آب قرار گرفته است. دوم آنکه توسط دیوارهای بلند محصور شده است. سوم اینکه در فضای داخلی باغ، عمارت تابستانی و همچنین استخر تعبیه شده است. باغ‌های ایرانی مختلفی در ایران و کشورهای همسایه وجود دارند. همه آن‌ها دارای طراحی مشابه هستند و این سه مؤلفه در آن‌ها رعایت شده است. طراحی باغ های ایرانی هم‌زمان با ساخت قنات و ابداع سیستم انتقال آب به وجود آمد. پیش از آن کسی قادر به انتقال آب و ایجاد باغ‌های شخصی‌سازی‌شده نبود. در حقیقت درختان معمولاً به‌صورت خودرو، در کنار منابع آب مانند حواشی رودخانه‌ها، رشد می‌کردند و انسان در آن دخالتی نداشت.

بر اساس اسناد تاریخی، کوروش کبیر، قدرتمندترین پادشاه ایرانی، مبتکر باغ ایرانی است. وی دستور داد تا باغ پاسارگاد را با نظارت مستقیم خودش بسازند. این باغ اولین و مهم‌ترین نمونه از باغ های ایرانی به حساب می‌آید. بعدها در ادوار مختلف تاریخی، از این نمونه باغ الگوبرداری کردند. به همین خاطر در دوره‌های مختلف تاریخی می‌توانیم شاهد باغ‌های ایرانی بسیار خاص و زیبا باشیم.

فهرست باغ های ایرانی

• باغ ایرانی پاسارگاد

باغ ایرانی پاسارگاد را می‌توان مادر تمام باغ‌های ایرانی دانست. همان طور که در بخش قبلی به‌صورت مختصر اشاره کردیم، این باغ اولین نمونه از باغ‌های ایرانی به حساب می‌آید. متأسفانه در حال حاضر خبری از آن باغ و بستان نیست و بخش‌های بسیاری از آن آسیب دیده است. با وجود این محققان توانستند تا تصویری از پلان آن ایجاد کنند و باغ را تا حدی شبیه‌سازی نمایند. این باغ زیبا در مجموعه تاریخی پاسارگاد قرار دارد. بر اساس اسناد تاریخی، کوروش کبیر شخصاً دستور ساخت این باغ ایرانی را صادر کرده است.

جالب اینجاست که خود کوروش بر روند ساخت نظارت داشته و به‌نوعی معماران، پلانی که کوروش در ذهن داشته را پیاده‌سازی کردند. قدیمی‌ترین سند باغ های ایرانی، درفش فلزی شهداد است. این درفش بین سال‌های 3،500 تا 3،200 پیش از میلاد مسیح تاریخ‌نگاری شده است. در درفش فلزی شهداد تصویر یک الهه باستانی و 3 زن به چشم می‌خورد. آن‌ها در میان باغی سرسبز حضور دارند که به‌شکل صفحه شطرنج است. الگوی شطرنجی که روی این درفش دیده می‌شود، همان الگوی 5 نگاشت یا چهار باغ ایرانی است.

• باغ چهلستون اصفهان

دوران حکومت شاه عباس صفوی را می‌توان دوران اوج اصفهان دانست. تقریباً مهم‌ترین جاهای دیدنی این شهر به دوران صفویه تعلق دارند. در آن دوران شاه عباس صفوی اقدام به آبادی اصفهان کرد و بناهای مختلفی ساخت. از جمله مهم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان می‌توان به کاخ چهل ستون اشاره کرد. این کاخ در باغی با نام باغ چهلستون قرار دارد که در سطح جهانی آن را با نام Garden Chehel Sotoun می‌شناسند. این باغ جزو مهم‌ترین باغ‌های ایرانی است که در لیست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

زیبایی این باغ را مدیون نبوغ شیخ بهایی هستیم. او طراحی باغ چهلستون را به عهده داشته است. باغ چهلستون در ضلع جنوب‌غربی میدان نقش جهان قرار دارد. در حقیقت شاه عباس می‌خواست تا با ساخت یک باغ در این مکان، ارتباطی بین میدان نقش جهان و خیابان چهارباغ ایجاد کند. متأسفانه این باغ در طی حمله افغان‌ها به اصفهان، آسیب بسیاری دید. همچنین در دوران حکومت خونین ظل السلطان، پسر ناصرالدین شاه قاجار، صدمه بسیاری به باغ چهلستون و سایر جاهای دیدنی اصفهان وارد شد. با وجود این، هنوز هم باغ چهلستون جزو زیباترین نمونه باغ های ایرانی در دنیا به حساب می‌آید.

• باغ ارم شیراز

باغ ارم شیراز نیز جزو زیباترین و سرسبزترین باغ‌های ایرانی است. تاریخچه باغ ارم شیراز هنوز کاملاً مشخص نیست. برخی افراد قدمت آن را به دوران 10 و 11 هجری نسبت می‌دهند؛ زیرا در برخی سفرنامه‌های آن دوران، از این باغ صحبت شده است. همچنین برخی دیگر بر این باور هستند که قدمت باغ ارم شیراز به دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. گویا باغ ارم به دستور سلطان سنجر احداث شده است؛ اما دست روزگار با وی یاری نکرد و او نتوانست شاهد زیبایی این باغ باشد. بنابراین پروژه احداث باغ ارم، نیمه‌کاره باقی ماند.

نهایتاً در ادوار بعدی، کاری که سلطان سنجر آغاز کرده بود توسط پادشاهان دیگر به پایان رسید. از بعد دوران سلجوقی تا دوران قاجار اطلاعات خاصی درباره این باغ در دست نیست. در دوران قاجار و سلطنت ناصرالدین شاه، باغ ارم جزو املاک سلطنتی شد. در آن دوران حاکمان شیراز مالک باغ ارم بودند. به همین خاطر حسین علی خان نصیر الملک، بنایی دیگر را در آن پی‌ریزی کرد. طراحی باغ ارم شیراز، شباهت بسیاری به باغ ایرانی پاسارگاد دارد.

• باغ فین کاشان

همه ما حمام فین کاشان را می‌شناسیم. همان جایی که شاهد قتل تاریخی صدراعظم ایران بود. اینجا به خون امیرکبیر بزرگ آغشته شد و به همین خاطر همواره نامش در تاریخ باقی ماند. البته شهرت باغ فین فقط مختص قتل امیرکبیر نیست. این باغ زیبایی منحصر‌به‌فردی دارد و جزو زیباترین باغ های ایرانی به حساب می‌آید. بر اساس اسناد تاریخی، قدمت باغ فین کاشان به دوران آل‌بویه بازمی‌گردد. طراحی اولیه باغ را فردی با نام غیاث الدین جمشید کاشانی انجام داد. در طول تاریخ بارها و بارها به این باغ زیبا و عمارت داخل آن خسارت وارد شد.

حملات مختلف از جمله حمله مغول‌ها به ایران و همچنین بلایای طبیعی متعدد، آسیب بسیاری به باغ فین کاشان وارد کرد. نهایتاً در دوران صفویه، هم‌زمان با اوج شکوفایی اصفهان، باغ فین نیز به دستان توانمند شیخ بهایی احیا شد. این باغ دارای تمامی معیارهای باغ های ایرانی است. باغ فضایی بسیار باصفا و دل‌نواز دارد. حمام داخل باغ نیز دارای جنبه تاریخی بسیار ارزشمندی است و حتماً باید از آن دیدن کنید.

• باغ دولت آباد یزد

شاید اینکه بخواهیم درباره باغی زیبا و دل‌باز در میان کویر صحبت کنیم، کمی عجیب باشد. در اصل از همان لحظه‌ای که وارد محوطه باغ دولت آباد یزد می‌شوید، شگفت‌زده خواهید شد. در میان گرمای کویری و پوشش گیاهی فقیر یزد، ناگهان وارد باغی زیبا و تماشایی خواهید شد. این باغ به‌لطف قنات‌های این شهر زنده است و جزو زیباترین باغ‌های مرکز ایران به حساب می‌آید. این باغ بزرگ و تماشایی شامل بخش‌های مختلفی از قبیل دو عمارت، استخر، چند شاخه قنات، بادگیر و… می‌شود.

همچنین باید بدانید بلندترین بادگیر دنیا با ارتفاع  33.8 متر در همین باغ قرار دارد. به همین خاطر باغ دولت آباد در سطح جهانی نیز مشهور است و نام آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به چشم می‌خورد. بر اساس اسناد تاریخی، قدمت باغ دولت آباد به دوران افشاریه بازمی‌گردد و توسط فردی با نام محمد تقی خان بافقی بنا شده است. وی جزو چهره‌های سرشناس یزد بود و آثار بسیاری از خود به یادگار گذاشته است.

• باغ پهلوان پور مهریز یزد

باغ پهلوان پور مهریز، به یکی از تاجران معروف یزدی تعلق داشت. این باغ جزو سرسبزترین و زیباترین باغ‌های استان یزد به حساب می‌آید. قدمت باغ پهلوان پور به دوران قاجار بازمی‌گردد. بد نیست بدانید سه قنات بسیار مهم شهر مهریز، یعنی قنات شاه حسینی، قنات حسن‌آباد و قنات مزویرآباد، هر سه در مسیر خود از باغ پهلوان پور می‌گذرند. به همین خاطر درختان باغ در هر فصل سال به‌خوبی سیراب می‌شوند و اصلاً مشکل کم‌آبی و گرما را احساس نمی‌کنند. در این باغ درختان خرمالو، انار و بادام بسیاری رشد کرده است. زمانی که در پاییز به این باغ سر بزنید، اکثر درختان به بار نشسته‌اند و همین موضوع توجه بسیاری از گردشگران را به خود جلب می‌کند. مجموعه باغ شامل کوشک اصلی یا همان عمارت قدیمی، اصطبل، آب‌انبار، حمام، حیاط مرکزی، خانه سرایداری، مطبخ، شربختانه و زمستان خانه می‌شود.

• باغ اکبریه بیرجند

باغ اکبریه جزو بزرگترین باغ های ایرانی است. نام این باغ حتی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به چشم می‌خورد. بیرجند جزو مناطق خوش‌آب‌وهوای ایران به حساب می‌آید. به همین خاطر عجیب نیست که یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی کشور در بیرجند قرار داشته باشد. این باغ 3.5هکتار وسعت دارد. بر اساس نظر کارشناسان، قدمت باغ به دوران زندیه بازمی‌گردد. در دوران مختلف نیز بخش‌های متفاوتی به این باغ اضافه شده است. برای مثال می‌توان گفت که در دوران پهلوی و قاجار بخش‌های متفاوتی را به این باغ زیبا و تماشایی اضافه کرده‌اند. جالب است بدانید از نظر تاریخی، بیرجند اولین شهر ایران است که دارای سیستم بنگاه آبلوله قدیمی و وسیعی بوده. به همین خاطر علی اکبر خان خزیمه، حاکم محلی وقت آن دوران دستور داد تا بنایی با عظمت کنار قنات اصلی شهر بنا کنند. این بنا همان باغ اکبریه امروزی است.

• باغ عباس آباد بهشهر

اگر به شمال کشور سفر کرده باشید، حتماً نام عباس آباد بهشهر را شنیده‌اید. عباس آباد جزو زیباترین مناطق شمالی کشور به حساب می‌آید و از نظر توریستی ارزش بسیاری دارد. در این منطقه پوشش گیاهی متراکمی به چشم می‌خورد و هوای عالی حالتان را خوش می‌کند. به همین خاطر از دوران قدیم، این منطقه اهمیت بسیاری داشته است. از‌این‌رو در دوران صفویه با تکیه بر روش‌های معماری دوران هخامنشی، در منطقه عباس آباد اقدام به ساخت باغی ایرانی و زیبا کردند. جالب است بدانید در باغ عباس آباد بهشهر از لوله‌های سفالی برای انتقال آب استفاده کرده‌اند. در تاج محل و کاخ الحمرا هم از سیستمی مشابه استفاده شده است. این باغ شهرت جهانی دارد و حتماً باید از آن دیدن کنید. البته به ابنیه داخل باغ آسیب بسیاری وارد شده است؛ اما با وجود این باز هم تماشای زیبایی باغ باعث آرامش روحتان می‌شود.

• باغ شاهزاده کرمان

در نزدیکی آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی، در شهر ماهان، باغی زیبا با نام باغ شاهزاده قرار دارد. استان کرمان به‌صورت کلی دارای آب‌وهوای عالی و خاک حاصلخیز است. با وجود این منابع آب کمی در کرمان وجود دارد. اگر به تصاویر ماهواره‌ای شهر ماهان نگاه کنید، انگار که سنگ زمرد سبزی در میان کویرهای ایران به چشمتان می‌خورد. این مرز سبز و زیبا، همان باغ شاهزاده کرمان است.

قدمت این باغ به دوران قاجار بازمی‌گردد. ناصر الدوله، معمار معروف یزدی وظیفه ساخت و طراحی باغ را به عهده داشته است. در آن دوران کرمان در مسیر راه ابریشم قرار داشت. به همین خاطر باغ شاهزاده برای اتراق کاروان‌ها احداث شد. در حال حاضر این باغ جزو مهم‌ترین جاهای دیدنی کرمان به حساب می‌آید. حتی در تابستان نیز به‌لطف سایه درختان، فضای داخل باغ خنک و روح‌نواز است. معماری باغ به‌صورت پلکانی انجام‌شده است و همین موضوع جزو نکات بارز باغ شاهزاده کرمان به حساب می‌آید.

باغ های ایرانی ساخته شده در کشورهای دیگر

• تاج محل هند

تاج محل یکی از نمادهای مهم هندوستان به حساب می‌آید. تقریباً هر کسی در دنیا، این بنای یادبود عاشقانه و زیبا را می‌شناسند. اگر تاریخ را مرور کنید، متوجه می‌شوید که تاج محل به دستور پادشاه پنجم سلسله گورکانی، شاه جهان ساخته شده است. او دستور داد تا این بنا را به‌عنوان مقبره همسرش بنا کنند. وی عاشق همسرش بود و به همین خاطر دست به خلق این اثر هنری زد. گفتنی است که همسر وی یک بانوی ایرانی بود. به همین خاطر از دو معمار معروف ایرانی با نام امانت خان شیرازی و عیسی خان شیرازی برای ساخت تاج محل کمک گرفت. از نظر معماری، باغ تاج محل دقیقاً مطابق با باغ های ایرانی است. به همین خاطر می‌توان تاج محل را نیز در زمره زیباترین باغ های ایرانی دنیا قرار داد.

• مقبره همایون هند

کشورهای همسایه، مخصوصاً کشور هندوستان، به‌شدت تحت‌تأثیر فرهنگ ایران و ایرانی بودند. به همین خاطر می‌توانیم شاهد نمونه‌های تاریخی بی‌نظیری در آثار این کشورها باشیم که همگی شباهت بسیاری به اصول معماری ایرانی دارند. آرامگاه نصرالدین همایون، پادشاه دوم گورکانی در شهر دهلی نو قرار دارد. مقبره وی در باغی زیبا واقع شده است. این باغ را به‌عنوان اولین باغ ایرانی ثبت شده در هندوستان می‌شناسند. جالب است بدانید همایون شاه برای مدتی در ایران پناهنده بود. در نهایت با کمک طهماسب اول به کشورش بازگشت. به همین خاطر ارادت خاصی به ایران و ایرانی داشت. در حال حاضر باغ مقبره همایون نیز جزو بهترین نمونه‌ باغ های ایرانی در دنیا به حساب می‌آید.

• شالیمار لاهور پاکستان

پاکستان تا همین چند سال پیش بخشی از هندوستان بود. پس تعجبی نیست که شاهد برخی دیگر از نمونه‌های باغ ایرانی در این کشور باشیم. باغ شالیمار واقع در شهر لاهور نیز به دستور جهان شاه، شاه معروف گورکانی بنا شده است. به همین خاطر شباهت بسیاری بین باغ شالیمار و تاج محل وجود دارد. شاه جهان در سال 1641 میلادی، با کمک معمار معروف ایرانی، ملا علاء الملک اقدام به ساخت این باغ کرد. در طراحی این باغ از طرح معروف چهارباغ استفاده کرده‌اند. باغ‌های شالیمار به همراه قلعه معروف لاهور در فهرست آثار ملی یونسکو نیز به چشم می‌خورند.

• بابر افغانستان

در گذشته دور، افغانستان بخشی از ایران بود. به همین خاطر می‌توانیم شاهد شباهت‌های فرهنگی بسیاری بین مردم افغانستان و ایران باشیم. حتی آثار تاریخی بسیاری از دوران هخامنشیان نیز در کشور افغانستان یافت شده است. باغ بابر جزو معروف‌ترین باغ‌های ایرانی در خارج مرزهای ایران به حساب می‌آید. این باغ آرامگاه یکی از پادشاهان گورکانی یعنی بابر است. قدمت باغ به حدود 500 سال پیش بازمی‌گردد و در سال 1528 میلادی بنا شده است. خوشبختانه این باغ طی حملات دشمنان و بلایای طبیعی آسیب کمی دیده است و هنوز می‌توان آن را جزو زیباترین باغ های ایرانی دانست. در ساخت این باغ از طرح معروف چهارباغ ایرانی استفاده کرده‌اند.

خب دوستان عزیز ره بال آسمان، نظرتان درباره باغ های ایرانی ثبت شده در یونسکو چیست؟ به نظرتان زیباترین نمونه باغ های ایرانی کدام است؟ نظرات خود را با ما و سایر دوستان به اشتراک بگذارید.