طاق بستان کرمانشاه | خسروپرویز سوار بر شبدیز

اگر برای گشت‌وگذار، بازدید از جاهای دیدنی کرمانشاه را در برنامه دارید، احتمالاً طاق بستان در صدر این لیست است. این طاق با وجود جنگ، یادگاری‌نویسی و 15 قرن فرسایش هنوز هم پابرجاست. نقش‌برجسته‌ها و کتیبه‌های آن شما را به تماشای تاریخ ساسانی می‌نشاند؛ در نگاره‌های این مجموعه می‌توانید با خسروپرویز به شکار گراز و گوزن بروید؛ اما شاید برای این سفر به راهنمای سفر به کرمانشاه هم نیاز پیدا کنید. نگران نباشید، همه چیز برای سفرتان مهیاست.

طاق بستان کجاست؟

برای بازدید از این بنای به‌جامانده از دوره ساسانیان در استان کرمانشاه لازم است به غرب ایران سفر کنید. در شمال شرقی شهر کرمانشاه و در محله طاق بستان، مجموعه‌ای از سنگ‌نوشته‌ها و سنگ‌نگاره‌ها به همین نام وجود دارد. این مجموعه تاریخی را در قرن سوم میلادی ساخته‌اند و ارزش هنری هم دارد. کتیبه‌هایی (سنگ‌نوشته) به خط پهلوی، ارزش تاریخی این طاق را نشان می‌دهند. چند صحنه از تاج‌گذاری خسروپرویز، اردشیر، شاهپور دوم و سوم و شکار گراز و نواختن موسیقی هم ارزشمندی هنری آن را به اثبات می‌رساند. این بنا یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین بناهای تاریخی ایران است. این مجموعه به‌خاطر کوه، دریاچه و چشمه‌ای در نزدیکی‌اش محلی مناسب برای طبیعت‌گردی هم هست؛ پس خیلی راحت می‌توانید با یک تیر چند نشان بزنید؛ هم تاریخ‌گردی کنید، هم با هنر ساسانی روحتان را جلا بدهید و هم در طبیعت گشتی بزنید.

معنی طاق بستان

در گویش کردی کرمانشاهی به این طاق «طاق وه سان» می‌گویند. در این گویش «وه» معنای «از» و «سان» معنای «سنگ» دارد؛ پس در مجموع معنای این عبارت «طاقی از سنگ» می‌شود. بعضی‌ها اعتقاد دارند که طاق عربی «تاق» است و بهتر است آن را به همان حالت فارسی یا «تاق» بنویسیم.

نام‌های دیگر طاق بستان

در کتاب‌های تاریخ مختلف، نویسنده‌ها نام‌های مختلفی برای این طاق آورده‌اند؛ یاقوت حموی به آن «قصر شیرین» گفته است؛ او جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس بود. به زبان عربی صحبت می‌کرد؛ اما یونانی تبار بود. ابن رسته و ابن فقیه این بنای تماشایی را «شبدیز» معرفی کرده‌اند؛ البته شبدیز اسم اسب محبوب خسروپرویز هم بود که سنگ‌نگاره‌ای منتسب به او هم در طاق هست. حمدالله مستوفی در کتابش آن را «طاق بسطام» می‌داند. بعضی‌های دیگر هم به این بنا لقب «طاق بیستون»، «طاق بهستون»، «تخت بستان» داده‌اند؛ اما محلی‌ها به آن «طاق بُسان» یا «طاق وُسان» می‌گویند.

تاریخچه طاق بستان

پادشاهان سلسله ساسانی، جاهایی نزدیک تخت جمشید را برای تندیس‌های حکومتی خودشان انتخاب کردند؛ اما اردشیر دوم (379 تا 383 میلادی) از بین همه مناطق ایران، دستور داد تا در طاق بستان سنگ‌نوشته‌های سلطنتی را بتراشند. ممکن است دلیل این انتخاب، قرارگرفتن این بنا در مسیر جاده ابریشم باشد؛ این کمک می‌کرد تا همه مسافران این جاده، شکوه پادشاهی ایران و تاریخ و معماری آن را به چشم ببینند.

در کتاب تاریخ مسعودی آورده‌اند که طاق بستان، در حدود 13 قرن، باغ پادشاهان ساسانی بود. بقایای پلی در شرق نقش برجسته اردشیر و چشمه‌ای تماشایی با آبی زلال می‌توانند دلایل این ادعا باشند؛ البته بناهای دیگری هم در این منطقه بود که امروزه اثری از آن‌ها باقی نمانده است. حتی نهرها و چشمه‌های این منطقه هم آن را برای تفرجگاهی شاهنشاهی مناسب کرده بود. بعضی‌ها هم معتقدند که اطراف این طاق شکارگاه پادشاهان ساسانی بود که نگاره‌های شکار هم می‌تواند اشاره‌ای به همین موضوع باشد. آرتور کریستنسن، ایران‌شناس دانمارکی هم این مجموعه را زیارتگاه آناهیتا (الهه آب) می‌داند. شاید این تفکر به خاطر نقش آناهیتا در این طاق و سرستون‌هایش باشد.

اهمیت طاق بستان

کتیبه‌های سنگی این منطقه به‌راحتی می‌تواند ما را به دل تاریخ بکشاند؛ اما در کنار آن شاید بشود گفت که اولین سنگ‌نگاره‌های جهان با اصول درست نقاشی هم در این منطقه حکاکی شده‌اند؛ البته این نقاشی‌های دوره ساسانی در کنار جنبه هنری، ارزش تاریخی و اجتماعی هم دارند. با دقت در این نقش‌ها، سبک پوشش و نوع شکار پادشاهان ساسانی مشخص است. آلات موسیقی رایج در آن زمان به توجه ویژه ایرانی‌ها به این هنر گوش‌نواز اشاره دارد. تمامی این نگاره‌ها ویژگی‌های خاص هنر نقاشی دوره ساسانی را هم در خود جای داده است. این سنگ‌نگاره‌ها موضوع‌های مختلفی دارند؛ مثلاً

• تاج‌گذاری اردشیر دوم؛
• صحنه شکار گراز؛
• تاج‌گذاری شاپور دوم و سوم؛
• نقش سوار زره‌پوش؛
• بزم و نمایش آلات موسیقی مثل چنگ؛
• تاج‌گذاری خسروپرویز؛
• صحنه شکار گوزن.

نقش برجسته‌ها و کتیبه های طاق بستان

برای ساخت این بنا دو طاق به هم چسبیده را در دل کوه حفر کرده‌اند و سنگ‌های آن، سنگ خام خاکستری است. حفر کوه در آن دوره و با ابزارهای آن زمان حتماً کار پیچیده‌ای بود. هر بخش این بنا روایتی تاریخی را در دل خود جای داده است.

• تاج گذاری خسرو پرویز در طاق بزرگ

این طاق، ایوانی با پهنای 8متر، بلندای 12متر و ژرفای 8متر دارد. مهم‌ترین اثر در این بنا سنگ‌نگاره طاق بزرگ با روایتی از تاج‌گذاری خسرو پرویز است. خسرو پرویز در این نگاره سوار بر است و زره به تن دارد و او را با ابهت به تصویر کشیده‌اند.

سه تندیس دیگر هم در این طاق حکاکی شده‌اند؛ شاه در میان تصویر و فَروَهر (فر کیانی) در راست و آناهیتا (الهه آب) در سمت چپ او ایستاده‌اند. این تندیس‌ها تاج‌گذاری اردشیر دوم را روایت می‌کنند. شاه و فر کیانی هر دو لباس‌هایی تقریباً شبیه به هم به تن دارند و فر کیانی با تاجی کنگره‌دار بر سر، حلقه فر ایزدی را به شاه می‌سپارد. این تصویر نشان می‌دهد که ایرانی‌ها اعتقاد داشتند پادشاهی وظیفه‌ای است که اهورامزدا (خدا) به پادشاهان محول می‌کند.

• سنگ‌نگاره تاج گذاری شاهپور دوم و سوم در طاق کوچک

این طاق در میانه طاق بزرگ و سنگ‌نگاره‌های آن است. طاق کوچک پهنای 6متری، بلندای 5متری و ژرفای 5.3متری دارد. در سنگ‌نگاره این طاق، مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و سوم را حکاکی کرده‌اند. در بالای دیواره طاق دو نقش و دو کتیبه هست که کتیبه‌ها را به خط پهلوی نوشته‌اند. برگردان متن آن‌ها را به فارسی امروزی برایتان می‌گذارم. از ترجمه آن‌ها می‌شود فهمید که پادشاهی تا چه اندازه برای ایرانیان مقدس بود.

• ترجمه سنگ نوشته شاهپور دوم

«این پیکری است از بَغ مزداپرست. (تندیسی از خدا(پادشاه) اهورامزداپرست.) خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد. فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نرسه شاه شاهان»

• ترجمه سنگ‌نوشته شاهپور سوم

«این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر (نژاد) از ایزدان دارد، فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز شاهنشاه»

• نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم

اولین نقش‌برجسته این مجموعه، سنگ‌نگاره تاج‌گذاری اردشیر دوم در سمت راست طاق کوچک است. اردشیر دوم، نهمین پادشاه ساسانی بود که در مرکز این نگاره ایستاده است. او با دست راست در حال گرفتن حلقه ربان‌داری از اهورامزداست و در دست چپش شمشیر دارد. خورشید (میترا) را که تعبیری از زرتشت است پشت سر پادشاه تصویر کرده‌اند. اسیری در زیر پای اردشیر حکاکی کرده‌اند که ژولیان امپراتور روم است. پشت سر اردشیر هم امشاسپند وهومن است. امشاسپندان در دین زرتشت فرشته هستند و وهومن در این دین فرشته‌ای رابط بین اهورامزدا و انسان‌هاست. در این نگاره اردشیر دوم را با موهایی پرپشت و بلند، ریش مجعد، چشم‌هایی درشت و ابروهایی برجسته تصویر کرده‌اند؛ او دست‌بند، گردن‌بند و گوشواره هم دارد.

• نقش برجسته شکار گراز

این نقش که شکار گرازها را روایت می‌کند، ابعادی به درازای 6 متر و پهنای 4متری دارد. در بخش چپ این نقش 12 فیل‌سوار را تصویر کرده‌اند که سعی دارند گرازها را از پناهگاه بیرون بکشند. شاه در میانه تصویر با کمانی در دست چپش ایستاده است و به دو گراز در حال فرار تیراندازی می‌کند. دو نفر پاروزن، یکی در ابتدای قایق و یکی در انتهای آن حضور دارند؛ خدمتکار و نوازنده چنگی هم در همین قایق در کنار پادشاه هستند. قایق دیگری پشت همین قایق است که زنان نوازنده در آن موسیقی می‌نوازند. در انتهای تصویر هم پنج فیل‌سوار گرازهای شکارشده را جمع می‌کنند و این پایان شکار است.

• نقش برجسته شکار گوزن طاق بستان

در این نقش که پهنای 4متری و درازای 6متری دارد، سه ردیف فیل‌سوار گوزن‌ها را به دروازه سمت راست حصار هدایت می‌کنند. در این تصویر بعضی از گوزن‌ها ربان دارند که گوزن‌های راهنما هستند و باقی گله دنبال آن‌ها می‌روند. زنان را هم در سه ردیف تصویر کرده‌اند که زنان ردیف آخر نوازنده‌ هستند. رام‌کنندگان گوزن‌ها هم ایستاده چنگ می‌نوازند. در نگاره بعدی پادشاه سوار بر اسب گوزن‌ها را تعقیب می‌کند. در نگاره آخر هم شاه کمانش را به گردنش آویزان کرده است و چندشترسوارها شکارها را حمل می‌کنند؛ این نشانه پایان شکار است.

• نقش برجسته اسب سوار زره پوش

در این نقش، زره‌پوشی که هویت مشخصی ندارد با بدنی تمام رخ و چهره‌ای سه‌ربع بر اسبی تنومند سوار است؛ اما با وجود ابهت این نقش احتمالاً این سوار، خسروپرویز است که بر اسب محبوبش، شبدیز، نشسته است.؛ البته بعضی‌ها هم معتقدند که این سوار فقط یکی از رزمنده‌های ساسانی است.
کلاه‌خود سوار مانع از دیدن چهره او می‌شود؛ اما چشم‌ها و تاج مرد پیداست. این مرد پیراهنی تزیین‌شده با طرح مرغ و ارغ و زرهی زنجیری به تن دارد. کمربند تزیینی سوار هم در این نگاره خودنمایی می‌کند. تیردانی که مرد به حمایل بسته است و سپری که به دست دارد، نشان می‌دهد که او رزمنده است. اسب را هم با منگوله‌هایی تزیین کرده‌اند.

• نقش برجسته محمد علی میرزا

شاید حقایق مثبت و منفی زیادی از سلطنت قاجارها در ایران شنیده باشید؛ اما احتمالاً این یکی برایتان تازگی دارد. در این دوره، محمدعلی میرزا، حکاکی بخش‌هایی از طاق بستان را به عهده گرفت و به آن آسیب‌ها زیادی زد. بی‌تناسب‌بودن و تفاوت چشمگیر ارزش هنری این نقش با نقش‌های قبلی بسیار تأسف‌بار و آزاردهنده است.

در این نقش، فتحعلی شاه و پسرهایش و آغاغنی، خواجه دربار را تصویر کرده‌اند که حتی ارزش هنری هم ندارد. این تصویر بی‌تناسب حتی صدای ناصرالدین شاه را هم در سفرنامه‌اش درآورده است؛ طوری که می‌نویسد: «بالای این صفحه آغاغنی، خواجه‌باشی محمدعلی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری کرده. خود آغاغنی را هم با هیئت مکروه، ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بس که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ آمیزی کرده‌اند. الحق مایه‌ تضییع طاق شده است.»

یادگاری‌نویسی در طاق بستان

در زمان جنگ‌جهانی دوم هیچ قانونی وجود نداشت که تخریب آثار تاریخی را منع کند؛ پس شاید بعضی از خرابی‌های طاق بستان هم برای همان دوره باشد. بعضی‌ها هم از همان دوره، نوشتن یادگاری روی این بنا را شروع کردند؛ اما این سنت غلط تا به امروز هم بلای جان تاریخ است. بعضی‌ها علت بیشترشدن یادگیری‌های جدید را بالا آوردن کف محوطه می‌دانند؛ این کار را در زمان پهلوی دوم انجام دادند که باعث شد مردم به دیوارها دسترسی بیشتری داشته باشند. حالا که این متن را می‌خوانید جان بناهای تاریخی و جان شما؛ همین که حفاظت از این بناها را از خودمان شروع کنیم، قدمی بزرگی برداشته‌ایم.

محوطه چشمه طاق بستان

اگر گشتی در طاق زدید و آثار ساسانی کیفورتان کرد و آثار قجری بی‌تناسب باعث تأسفتان شد، به محوطه بروید. این طاق چشمه‌های آب هزارساله و معروفی هم دارد که حال و هوایتان را عوض می‌کند. در زمان ساسانیان از آب این چشمه‌ها برای کشاورزی و آشامیدن استفاده می‌کردند و این چشمه‌ها هنوز هم پرآب هستند. روبه‌روی این مجموعه هم نهری از آب خنک و زلال روان است که می‌توانید جوشش چشمه‌های کوچکش را ببینید. آب این نهر حتی در تابستان هم بسیار سرد است. شاید نتوانید بیشتر از چند ثانیه سرمای آن را تحمل کنید؛ اما حتماً به امتحانش می‌ارزد؛ پس دستی در آب فرو ببرید و روحی تازه کنید.

جاهای دیدنی اطراف طاق بستان

• موزه سنگ طاق بستان

در شمال بلوار طاق بستان، موزه سنگی وجود دارد که آثار سنگی دوره ساسانی و اسلامی را آنجا نگهداری می‌کنند. اگر گذرتان به این موزه افتاد می‌توانید سرستون‌های ساسانی با نقش درخت زندگی، اهورامزدا و آناهیتا را در آن ببیند. نیم‌تنه‌ای منتسب به خسروپرویز و باقیمانده‌هایی از کاخ قجری قصر شیرین هم در این موزه هست. به‌خاطر همین آثار است که موزه سنگ از دیگر موزه های کرمانشاه معروف‌تر است و طرفداران خودش را دارد.

• فضای سبز

در اطراف طاق بستان فضای سبز و دو پارک هست که برای پیاده‌روی، ورزش و پیک‌نیک عالی است. یکی از این پارک‌ها پارک کوهستان کرمانشاه و دیگری پارک شرقی است؛ اما یادتان نرود که این پارک در آخر هفته‌ها خیلی شلوغ است و ممکن است جای پارک پیدا نکنید. درختی چندصدساله هم در این پارک وجود دارد که می‌توانید آن را مهمان عکس‌هایتان کنید.

• کوه طاق بستان

اگر اهل کوه‌نوردی هستید و هنوز تنتان را به رخوت زندگی شهرنشینی نسپرده‌اید، کوه خیلی از شما دور نیست. از محلی‌ها کمک بگیرید و سری هم به کوه طاق بستان بزنید.

رستوران های اطراف طاق بستان

در اطراف این مجموعه تاریخی رستوران‌ها و کافه‌های سنتی هست تا بعد از گردش، سری هم به آن‌ها بزنید. بستنی عسلی‌های فان فار، شهربازی قدیمی اطراف طاق بستان، هم معروف است. در مسیر این شهربازی هم رستوران‌های خوبی هست که دنده کبابی معروفی دارند.

بهترین زمان بازدید

اگر قصد سفر به کرمانشاه و بازدید از طاق بستان را دارید؛ پس فراموش نکنید ممکن است دما در تابستان به 35 درجه هم برسد. زمستان هم در این استان بسیار سرد و پر برف است. بهترین زمان سفر به کرمانشاه شاید همان پاییز و بهار باشد. در پاییز طبیعت رنگ‌هایی تماشایی و در بهار سرسبزی فریبنده‌ای دارد که شما را سر ذوق می‌آورد.

اقامت در نزدیکی طاق بستان

کرمانشاه شهری پر گردشگر است؛ پس دور از ذهن نیست که انواع اقامتگاه‌ها و هتل‌ها با هزینه‌های متفاوت را در آن پیدا کنید. اگر انتخابتان اقامتگاه بوم‌گردی است، هزینه‌هایتان هم کمتر می‌شود. قیمت هتل‌ها را هم به‌روز بررسی کنید؛ البته یادتان نرود که اگر جایی خیلی ارزان بود حتماً درباره‌اش پرس‌وجو کنید. اگر هم مایل به اجاره سوئیت و ویلا هستید، کافی است کمی بیشتر در شهر بگردید.

مسیر دسترسی طاق بستان

انتخاب مسیر و وسیله نقلیه رفتن به کرمانشاه را به خودتان می‌سپاریم. در کرمانشاه سراغ آدرس طاق بستان را از هر کسی بگیرید، مسیر را نشانتان می‌دهد. اگر اهل پرسیدن از اهالی نیستید، گوگل‌مپ و ویز هم می‌توانند به شما کمک کنند؛ اما اگر با تکنولوژی هم میانه خوبی ندارید، ما کمکتان می‌کنیم. اگر بلوار طاق بستان را به سمت شمال بروید، به میدانی می‌رسید؛ بعد از آن میدان تا ورودی طاق راهی نیست.

دست در دست ره بال آسمان به غرب ایران سفر کردیم و در طاق بستان چرخی زدیم. این سفر مجازی را به سفری واقعی تبدیل کنید و حظش را ببرید. یک دل سیر که گشت‌وگذار کردید، بیایید و تجربه‌هایتان را در کامنت‌ها برایمان بنویسید. خواندنی و جذاب می‌شود.