مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان | مسجدی با پنج طبقه باشکوه

کاشان با گلاب‌های خوش‌عطر و باغ‌های پرگلش در ذهنمان نقش بسته است. شهر سهراب، از مهم‌ترین شهرهای باستانی ایران است که آن را شهری با تمدن جهانی می‌شناسند. به همین خاطر باید انتظار بناهای تاریخی زیادی را در آن داشته باشید. اگر قصد سفر به شهر گل و گلاب را دارید، پیشنهاد می‌کنم از مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان دیدن کنید. در بین مساجد دنیا، مسجد آقا بزرگ کاشان تنها مسجدی است که پنج طبقه دارد. بازدید از این بنای باشکوه، صفحه‌ای جدید از تاریخ کاشان را به شما نشان می‌دهد.

مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان کجاست؟

اگر برای تماشای مسجد آقا بزرگ مشتاق هستید، باید به طرف مرکز ایران بروید. مسیر را تا استان اصفهان ادامه بدهید و به شهر کاشان برسید. در بافت‌های قدیمی کاشان، بقعه خواجه تاج الدین را که پیدا کنید، مسجد آقا بزرگ هم در همان نزدیکی است.

معرفی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

مسجد آقا بزرگ از زیباترین جاهای دیدنی کاشان است. این بنای قدیمی از لحاظ معماری و قدمت جایگاه ویژه‌ای در بین آثار تاریخی دارد. شکوه و عظمت این بنا در همان نگاه اول شما را شگفت‌زده می‌کند. بانی این بنا ملا محمد مهدی نراقی بود که با هزینه حاج محمد تقی خانبان مسجد را ساخت. امروزه این محل، از مهم‌ترین مراکز علمی است که طلاب در آن درس می‌خوانند.

‌آقا بزرگ خان که بود؟

شاید شما هم مثل من کنجکاو باشید که بدانید آقا بزرگ چه کسی بود. صفحه‌های تاریخ را که ورق زدم، متوجه شدم که ملا محمد مهدی نراقی از مجتهدهای کاشان در دوره قاجار بود. درست زمانی که فرزند ملا نراقی به دنیا آمد، او از دنیا رفت. به همین خاطر برای زنده‌نگه‌داشتن یاد پدر، اسم او را روی فرزندش گذاشتند. پسر ملا نراقی راه پدرش را ادامه داد و او هم مجتهد شد. کاشانی‌ها به ملا نراقی مرحوم لقب آقا بزرگ و به پسرش لقب آقا کوچک را داده بودند. در آن زمان محمد شاه قاجار در سفرش به اصفهان با علمای شهر دیدن کرد. بعد از هم‌صحبتی با محمد مهدی نراقی، متوجه شد که او مثل پدرش بسیار عالم و داناست. شاه دستور داد تا او را هم مثل پدرش، آقا بزرگ صدا کنند. بانی مسجد آقا بزرگ کاشان، ملا نراقی بود. به همین خاطر این مسجد را به اسم او می‌شناسند.

تاریخچه و قدمت مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان

تاریخچه ساخت مسجد به ساله‌های 1213 هجری شمی تا 1223 هجری شمسی برمی‌گردد. در این دوره حاکم‌های قاجار بر ایران حکومت می‌کردند. آن زمان حاج محمد تقی خانبان حاکم وقت کاشان و پدر زن ملا محمد مهدی نراقی بود. شاه دستور داد تا حاج تقی با هزینه خودش مدرسه و مسجدی بسازد تا مردم در آن نماز بخوانند. آقا بزرگ و دیگر مجتهدهای کاشان نیز کلاس‌هایی برای درس و بحث را در آن برگزار کنند؛ البته داستان دیگری هم رایج است.

می‌گویند شاه از مجتهدها خواست تا خواسته‌هایشان را بگویند. آقا بزرگ از شاه درخواست کرد که پشه‌ها را از شهر و مردم دور کند؛ اما شاه در جوابش گفت که این کار از او برنمیاد. شاه از او پرسید که درخواست دیگرش چیست. آقا بزرگ گفت که دستور بدهید تا در شهر مسجدی بسازند تا کاشانی‌ها ‌در آن جمع بشوند و نماز بخوانند. شاه هم پذیرفت. ساخت این مسجد در اوایل حکومت ناصرالدین شاه به پایان رسید.

معماری مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

معماری این مسجد از جذاب‌ترین معماری‌های ایران است که از دوره قاجار به یادگار مانده است. اگر به معماری‌های قدیمی علاقه دارید، بازدید از این بنا شما را سر ذوق می‌آورد. در اوایل حکومت قاجار، بناها را با الهام‌گرفتن از سبک معماری صفوی می‌ساختند. بعضی از سبک‌های غربی هم راهش را به ایران باز کرده بود. معمار این بنا، شعبانعلی پشت مشهدی با ایده‌گرفتن از معماری دوره‌های قبل و معماری‌ اروپایی مسجد را ساخت. به همین خاطر مسجد آقا بزرگ یکی از متفاوت‌ترین معماری‌ها را در ایران نشان می‌دهد. ساخت بخش‌های مختلف مدرسه و مسجد در یک بنا کار سختی بود و به محیط بزرگ‌تری احتیاج داشت. معمار هم تصمیم گرفت در آن فضا ساختمانی پنج‌طبقه بسازد. در اطراف مسجد دو حیاط وجود دارد که یکی از آن‌ها به سبک گودال باغچه است. بعد از ساخت مسجد، بخش‌های دیگری را به آن اضافه کردند تا به‌شکل امروزی درآمد.

استفاده از اصول اربعه معماری در مسجد

اگر کمی از معماری بدانید، اسم اصول اربعه را شنیده‌اید. بخش‌های مختلف مسجد را با این اصول تزیین کرده‌اند که بسیار تماشایی است. در این اصل از چهار هنر زیبای رسمی‌بندی، گره‌سازی، مقرنس‌کاری و یزدی‌سازی استفاده می‌کنند. در رسمی‌بندی‌ها از تلاقی قوس‌ها، کاربندی‌های جذابی به وجود می‌آورند. مسجدآقا بزرگ گره‌سازی‌های چشمگیری هم دارد. در این هنر با کنار هم قراردادن کاشی‌ها و آجر، طرح‌های هندسی در بخش‌های مختلف می‌سازند. بیشتر یزدی‌بندی‌های مسجد را می‌توانید در ورودی‌هایش ببینید. زیر گنبد و طاق‌ها را هم به سبک مقرنس یا آهوپای تزیین کرده‌اند. بخش جذاب معماری مسجد، رعایت اعتدال و به‌کارگیری هنرهاست. با وجود تمام این اصول در ساخت، بنا همچنان سادگی‌اش را حفظ کرده است. می‌شود آثاری از نقاشی‌های محمد باقر قمصری را در بخش‌های مختلف تماشا کرد.

بخش های مختلف مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

• پیرنشین

در اولین بخش از مسجد آقا بزرگ کاشان، محلی به اسم پیرنشین وجود دارد. در این بخش سکوهایی را ساخته‌اند که استراحتگاهی برای میان‌سال‌ها است؛ البته دیگر عابرها هم روی این سکوها می‌نشینند و نفسی تازه می‌کنند.

• ورودی و سردر

سردر مسجد از همان ابتدا زیبایی بنا را به همه نشان می‌دهد. در بالای سه ضلع سردر، کتیبه‌‌هایی خودنمایی می‌کند. روی یکی از کتیبه‌ها قصیده‌ای را حک کرده‌اند. در کتیبه مرمری دیگر می‌شود بخشی از دستورهای محمد شاه را دید. نوشته‌‌های حک‌شده روی کتیبه‌ها یادگاری از خوش‌نویس‌های بزرگ آن دوره است. می‌توانید آثاری از محمد ابراهیم (جد خاندان معارفی)، محمد حسین (جد خاندان ادیب) و سید صادق کاشانی را آنجا ببینید. کنده‌کاری‌ها و گره‌چینی‌های ورودی بسیار تماشایی است. برای تزیین در ورودی، به تعداد آیه‌های قرآن یعنی 6666 گل میخ به کار برده‌‌اند.

• هشتی و دالان

از ورودی که بگذرید، به هشتی مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان می‌رسید. هشتی مسجد، جایی است که ووردی‌های مختلف را نشان می‌دهد. در دو طرف هشتی مسجد، دو اتاق می‌بینید که به خادم مسجد تعلق دارد. برای رفتن به صحن اصلی مسجد باید دو دالان مسقف را پشت سر بگذارید.

• مهتابی یا زمستانه‌نشین

شاید در کمتر جایی اسم مهتابی را شنیده باشید. به این بخش زمستانه‌نشین هم می‌گویند. زمستانه‌نشین فضایی باز است که در زمستان‌ها از آن استفاده می‌کنند. در مرکز زمستانه‌نشین از سنگ‌های مرمر استفاده کرده‌اند تا نور را منعکس کند. این نورها به طبقه پایینی می‌رسند و آنجا را روشن می‌کنند.

• صحن مرکزی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

صحن مرکزی از اصلی‌ترین بخش‌ها در مسجد آقا بزرگ است. در این صحن دو حیاط ساخته‌اند. بخشی از حیاط به‌شکل گودال باغچه است. در معماری گودال باغچه، حیاط را پایین‌تر از سطح زمین می‌سازند. ساخت این مدل باغچه‌ها در شهرهای کویری رایج است تا فضای خنک‌تری را در روزهای گرم به وجود بیاورند. استخر آب‌نما وسط حیاط حس‌وحال خوبی به فضای مسجد می‌دهد. گل‌کاری‌های چهار طرف استخر زیبایی این بخش را چند برابر می‌کند. دورتادور این حیاط را شبستان‌ها، سرداب و حجره‌‌ها پوشانده‌اند. حیاط دیگر را هم‌سطح با زمین و دور حیاط گودال باغچه ساخته‌اند. پله‌هایی در چهار طرف حیاط هست که حیاط بالایی را به گودال باغچه وصل می‌کند.

• گنبدخانه

در گذشته ساخت بناها روی پایه‌هایی مجزا رایج نبود؛ اما گنبد مسجد را روی هشت پایه مجزا ساخته‌اند. معمولاً در ساخت مسجد، محراب را در بخش غربی گنبدخانه می‌سازند؛ اما برای مسجد آقا بزرگ، پلان دیگری را انتخاب کرده‌بودند. معمار بنا، برای جریان‌یافتن هوا به فضای داخل مسجد تصمیم گرفت که محراب را در جنوب غربی گنبدخانه بسازد. بخش‌های جنوبی، جنوبی شرقی و غربی هم فضای بازی دارد؛ اما با اضافه‌کردن 40 ستون در غرب گنبدخانه، دیگر فضای آزاد زیادی باقی نماند. این ستون‌ها از ورود هوا به دیگر بخش‌ها جلوگیری کرد.

• شبستان های مسجد آقا بزرگ کاشان

در بخش‌های مختلف مسجد، سه شبستان ساخته‌اند. اگر به طرف شمال حیاط بروید، شبستان شمالی مسجد را پیدا می‌کنید. جنس ستون‌های این شبستان از آجر و سنگ است. برای ایجاد روشنایی در فضای داخل شبستان، روزنه‌هایی را ایجاد کرده‌اند که نور از آن‌ها می‌گذرد. در بخش جنوبی، شبستانی نیم‌طبقه‌ای هست. نور از شکستگی‌های سقف در این بخش، وارد شبستان می‌شود. شبستان غربی قدمت کمتری نسبه به دیگر بخش‌ها دارد. تعداد 20 ستون و 30 طاق آجری جلوه‌ای دل‌انگیز به این بخش داده‌اند.

• مدرسه

ترکیب مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان، یکی از بی‌نظیرترین معماری‌های دوره قاجار است. از 12 حجره اطراف گودال باغچه برای کلاس‌های درس و بحث استفاده می‌کنند. این حجره‌ها را به‌اندازه یک پله بالاتر از حیاط گودال باغچه ساخته‌اند. ساخت کلاس‌ها و سالن‌های مختلف در این فضای محدود نشان از دقت در نقشه‌کشی و پلان این مجموعه دارد.

• حیاط برف انداز در مسجد

در پشت گنبدخانه حیاط دیگری ساخته‌اند که به آن برف‌انداز می‌گویند. معمولاً در زمستان‌ها از این بخش مدرسه و مسجد آقا بزرگ کاشان استفاده می‌کنند. در زمستان، برف‌های روی گنبد را با زنجیر متصل که به نوک گنبد تکان می‌دهند. خادم‌ها برف‌های ریخته‌شده در حیاط را جمع و در داخل چاه وسط حیاط روی هم انباشته می‌کنند.

• بادگیرهای مسجد آقا بزرگ کاشان

دو بادگیر در بالای دو بخش از شبستان شمالی استوارند. هرکدام از بادگیرها به‌وسیله هواکش‌های عمودی و افقی به سرداب راه دارند. بادگیرها هوای شبستان را تهیه و سرداب را خنک می‌کند. وجود بادگیرها آن‌قدر مؤثر است که گاهی اختلاف دمای حیاط هم‌کف و سرداب به 25 تا 30 درجه سانتی‌گراد می‌رسد.

• آرامگاه خاندان نراقی

زمانی که ملا محمد مهدی نراقی از دنیا رفت، کنار مسجد آرامگاهی برایش ساختند. اگر به شرق مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان بروید، پیدایش می‌کنید.

• تغییرات در ساختمان مسجد

در طی این سال‌ها تغییراتی در درو پنجره‌های مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان به وجود آمد. زمانی که ناصرالدین شاه از سفر اروپا برگشت، دستور داد تا پنجره‌های اُرُسی با درگاه‌هایی نیم‌دایره‌ای عوض کنند. در ابتدا سه درگاه بالارو شبستان غربی و گنبدخانه را جدا می‌کرد؛ اما بعد از مدتی موریانه به جان درهای چوبی و مشبک افتاد و آن‌ها را از بین برد. به همین خاطر برای جداسازی این فضاها از درهای فلزی استفاده کردند؛ البته سازمان حفاظت از آثار ملی دوباره این درها را با ارسی‌های زیبا و چوبی عوض کرد.

جاهای دیدنی نزدیک به مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

• حمام فین

بی‌تردید در بین بناهای تاریخی کاشان، اسم حمام فین را شنیده‌اید. این حمام تماشایی در باغ فین کاشان است که داستانی تلخ از مرگ صدراعظم ایران را روایت می‌کند. باغ فین طبیعتی زیبا و دل‌انگیز دارد. در بخش جنوبی باغ دو حمام کوچک و بزرگ از دوران قدیم به جا مانده است. بهار و پاییز این باغ دیدنی است. اگر دستی بر حرفه عکاسی هم دارید، می‌توانید عکس‌هایی تماشایی در این باغ بگیرید.

• خانه طباطبایی ها کاشان

خانه طباطبایی ها کاشان یکی از زیباترین خانه‌های قدیمی شهر است. این خانه بخشی از فرهنگ، معماری سنتی و اصالت کاشان را در خودش دارد. معماری و نقش‌ونگارهای این خانه را نمی‌شود با کلمه‌ها وصف کرد. عظمتی در لابه‌لای خشت‌به‌خشت خانه طباطبایی‌ها وجود دارد که تاریخ و فرهنگی غنی ایرانی‌ها را نشان می‌دهد. اگر گذرتان به کاشان افتاد، بازدید از این عمارت را فراموش نکنید.

• خانه بروجردی ها کاشان

اگر قصد گشت‌وگذار در کاشان را دارید، به خانه بروجردی ها هم سری بزنید. این عمارت، از باشکوه‌ترین خانه‌های قدیمی است که قدمتش به دوره قاجار می‌رسد. معماری و عظمت این مجموعه بسیار برجسته و تماشایی است. زیرا بزرگ‌ترین نقاش‌ها و هنرمندهای ایرانی مثل کمال‌الملک و صنیع‌الملک نقش‌وطرح‌های بنا را کشیده‌اند. هر گوشه از این عمارت با نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های چشم‌نوازش گنجینه‌ای ارزشمند است.

• مشهد اردهال

نمی‌شود تا کاشان رفت و از آرامگاه شاعر بزرگش دیدن نکرد. حتی سهراب هم در شعرهایش کاشان و زیبایی‌هایش را ستایش می‌کرد. آرامگاه این شاعر بزرگ، در روستای مشهد اردهال است. این روستا یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های کاشان است که بناهای تاریخی زیادی دارد. اقامت در این روستای خوش‌آب‌وهوا لذت‌بخش می‌شود. برای رسیدن به این روستا، باید تا 37کیلومتری غرب کاشان بروید.

• سرای خاتون قمصر

سرای خاتون قمصر یکی از تماشایی‌ترین بناهای کاشان است. شاید در ابتدا فکر کنید که این خانه قدمتی طولانی دارد؛ اما این فرض اشتباه است. این عمارت را در چند سال اخیر ساخته‌اند. استفاده از معماری سنتی و مدرن، حس‌وحالی متفاوت به این عمارت داده است. این عمارت کمی از کاشان فاصله دارد؛ اما اگر به بازدید از بناهایی با معماری قدیمی علاقه دارید، دیدنش خالی از لطف نیست.

بهترین زمان بازدید

کاشان از آن شهرهایی است که آب‌وهوایی گرم و خشک دارد. بهترین زمان بازدید از مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان فصل بهار است. با شروع بهار گردشگرهای زیای راهی کاشان می‌شوند؛ البته تعداد مسافرها در اریبهشت به حداکثر می‌رسد. در زمان گلابگیری کاشان، خیلی از گردشگرهای داخلی و خارجی به این شهر سفر می‌کنن. در این زمان از سال، کاشان غرق در عطر گلاب و زیبایی است. خوب است در این زمان به تماشای این شهر بروید و از سوغات کاشان هم بخرید. شهر کاشان در روزهای تابستان گرم‌ترین روزهایش را دارد. با آمدن پاییز دمای هوا کمی معتدل‌تر می‌شود؛ اما روزهای زمستانی سرما به اوجش می‌رسد.

اقامتگاه

برای بازدید از جاهای دیدنی کاشان، باید چند روزی را مهمان این شهر باشید. در این شهر هتل‌ها و اقامتگاه‌‌های بوم‌گردی خوبی مهیاست. اسم چند اقامتگاه در نزدیکی مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان را برایتان می‌گذارم.

• اقامتگاه سنتی فانوس ویونا در فاصله 120متری مسجد؛
• بوتیک هتل سپنج در 61متری مسجد؛
• هتل شیرین در 140متری مسجد؛
• اقامتگاه بوم‌گردی خونه نقلی در 350متری مسجد.

مسیر دسترسی

اگر قصد بازدید از مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان را دارید، سفرتان را به طرف مرکز ایران شروع کنید. اگر مبدأ حرکتتان تهران است، باید مسیری 244کیلومتری را تا کاشان پشت سر بگذارید. با خودرو شخصی که بروید، حدود دوونیم ساعت طول می‌کشد. شاید هم بخواهید به‌وسیله قطار خودتان را به کاشان برسانید. خوب است بدانید با قطار در همین مدت‌زمان به مقصد می‌رسید. برای رفتن به کاشان ابتدا باید از اتوبان تهران_قم بگذرید. به تابلوهای بین راه دقت کنید و مسیر را به طرف اتوبان قم_کاشان تغییر بدهید. بعد از رسیدن به کاشان، باید به طرف خیابان فاضل نراقی بروید. در همان جا خیابان دیگری به اسم آقا بزرگ است. می‌توانید مسجد آقا بزرگ کاشان را در این خیابان و کنار بقعه خواجه تاج‌الدین پیدا کنید.

اطلاعات بازدید از مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان

آدرس	استان اصفهان، شهر کاشان، خیابان فاضل نراقی، خیابان آقا بزرگ، جنب بقعه خواجه تاج الدین
مدت زمان لازم برای بازدید از بنا	حدود یک تا دو ساعت
ساعات بازدید	بعد از اقامه نماز صبح تا قبل از اذان مغرب.
هزینه بازدید	هزینه ورودی

مسجد و مدرسه آقا بزرگ کاشان شاهکاری از معماری‌های دوره قاجار است. تلاش کردیم در این سفر مجازی با ره بال آسمان شما را برای تماشای مسجد مشتاق کنیم. شاید در سفرهای قبل از این مسجد دیدن کرده‌اید. از تجربه‌هایتان در کامنت‌ها بنویسید. از خواندنش لذت می‌بریم.