قلعه بیرجند | شکوه و عظمت در عین سادگی

قلعه بیرجند یکی از آثار تاریخی برجای‌مانده از دوران صفویه است که در خراسان جنوبی قرار دارد. آن دسته از افراد که اهل مطالعه تاریخ هستند، می‌دانند که در دوره صفویه بناها و عمارت‌های بسیاری در گوشه و کنار کشورمان احداث شده است؛ به‌گونه‌ای که هر یک از این آثار تاریخی در نوع خود پدیده‌های شگفت‌آوری محسوب می‌شوند و بی‌تردید با بازدید این آثار تاریخی از نزدیک، می‌توانید عمق هنر و معماری ایرانیان را درک کنید. قلعه بیرجند نیز یکی از همین آثار تاریخی کم‌نظیر است که بعد از بازدید از معماری و فضای شگفت‌آور آن، از بالای تپه‌ای که دژ بیرجند روی آن قرار دارد، می‌توانید منظره تماشایی شهر بیرجند را هم به نظاره بنشینید. با ما تا پایان مقاله همراه باشید تا با این قلعه تاریخی در بیرجند بیشتر آشنا شوید.

قلعه بیرجند کجاست؟

قلعه بیرجند که از آن با نام دژ بیرجند هم یاد می‌شود، در استان خراسان جنوبی و شهر بیرجند قرار دارد. مسیر دسترسی این قلعه که بزرگ‌ترین عمارت تاریخی بیرجند نیز محسوب می‌شود، به بالای تپه‌ای در شمال غرب این شهر منتهی می‌شود. وقتی به بالای برج‌های این دژ تاریخی می‌روید، می‌توانید به‌راحتی منظره بافت قدیم و جدید شهر بیرجند را از بالا تماشا کنید و از ترکیب زیبای مدرنیته و سنتی شهر لذت ببرید. برای دسترسی به این قلعه کافی است بعد از رسیدن به شهر بیرجند، در خیابان جمهوری اسلامی حرکت کنید تا به میدان امام حسین برسید. از شمال این میدان حرکت کرده و مسیر رسیدن به قلعه در بالای تپه را طی کنید. در حین بالا رفتن از تپه، برج و باروهای قلعه خودش را در مقابل چشمان شما نشان می‌دهد.

تاریخچه قلعه بیرجند

دژ بیرجند که خشت و گل ساخته شده در شرق ایران است، از زمان صفویان تا قاجارها همچون سدی مستحکم مردم شهر را در برابر هجوم بیگانگان و مهاجمان نگه‌داری می‌کرده است. قاجارها پس از بازسازی کامل این قلعه، مجدداً از آن استفاده می‌کردند. قلعه بیرجند با کمک راهرو‌هایی که در زیرزمین قرار داشت، با سایر اماکن شهر همانند ارگ کلاه فرنگی بیرجند، ارگ بهارستان و قنات قصبه ارتباط داشته است. این قلعه در زمان رونق خود در گذشته‌ها، شامل هفت برج بوده که یک برج آن تخریب شده و شش برج دیگر باقی مانده است.

با قلعه بیرجند بیشتر آشنا شویم

دژ بیرجند در مساحتی بالغ بر 3 هزار متر مربع احداث شده است و به محض ورود به آن، از دیدن رنگ قهوه‌ای خشت و گل شگفت‌زده می‌شوید؛ زیرا مصالح این بنا همگی از خشت و گل است که روی هم قرار داده‌اند و دیوارها را بالا کشیده‌اند. برای ورود به این قلعه دو درب تعبیه شده است؛ یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی. همان‌طور که گفته شد، در زیر قلعه راهروهایی ساخته شده بود تا این قلعه را به اماکن مهم شهر متصل کند. مثلاً به هنگام حمله دشمن به اماکن مهم شهر، افراد صاحب منصب و حکومتی با طی‌کردن مسیر این راهروهای زیرزمینی خود را به قلعه می‌رساندند تا در آن جا امنیت داشته باشند.

• محوطه زیبای قلعه

محوطه میانی قلعه بیرجند در نوع خود بسیار زیبا و خاطره‌انگیز است. کف این محوطه از شن پوشانده شده است و در قسمتی از آن هم گل‌ها و گیاهانی سبزرنگ کاشته شده است که زیبایی آن را دوچندان می‌کند. در وسط محوطه هم سکویی بزرگ قرار دارد که با سه پله ارتفاع از زمین ساخته شده است. وقتی از قسمت‌های مختلف دژ بیرجند بازدید کردید، می‌توانید دقایقی را بر روی این سکو نشسته و از دیدن دیوارهای زیبا و جالب قلعه و همچنین گیاهان و حوض آبی که در کنار سکو قرار دارد، لذت ببرید.

• برج‌های استوانه‌ای

کافی است سرتان را چرخانده و به چهار طرف قلعه بیرجند نگاه کنید. در این هنگام شش برج استوانه‌ای را خواهید دید که به صورت دو طبقه برافراشته شده است. درون هر یک از این برج‌ها روزنه‌هایی تاریک چشمان شما را به خود خیره می‌کند. سربازان از این روزنه‌ها برای عمل دیده‌بانی و تیراندازی در اوقاتی که لازم می‌شد، استفاده می‌کردند. دیوارهای این قلعه به گونه‌ای ساخته شده‌اند که حالت برآمدگی در بدنه‌ آن‌ها مشاهده می‌شود. این برآمدگی به انجام دیده‌بانی در بالای باروها کمک می‌کرده است.

• پلان قلعه

پلان کلی دژ بیرجند چهار ضلعی منظم است که 4 برج در گوشه‌ها و دو برج هم در دو طرف غربی و شرقی آن وجود دارد. به‌منظور ذخیره‌سازی آب و آذوقه، ‌انبارهایی در یک قسمت از قلعه بیرجند ساخته شده است که در مواقع نیاز بتوان از آن‌ها استفاده کرد. روشنایی راهروها و اتاق‌های این قلعه به هنگام شب بسیار دیدنی و زیبا می‌شود؛ در این هنگام اگر در باروهای قلعه قدم بزنید، از دیدن روشنایی چشم‌نواز دورتادور قلعه لذت خواهید برد و حس بسیار خوشایند و خاطره‌انگیزی را تجربه خواهید کرد.

نوروز متفاوت در قلعه بیرجند

گردشگران و مسافرانی که در ایام نوروز دژ بیرجند را به عنوان مقصد خود انتخاب کرده‌اند، نوروز متفاوتی را در این قلعه خواهند داشت. زیرا به هنگام نوروز سفره هفت‌سین بزرگی در وسط محوطه پهن می‌شود که بسیار جالب توجه است. اگر این سفره هفت‌سین با موسیقی سنتی خراسان هم همراه باشد که دیگر بسیار به‌یادماندنی و دل‌انگیز خواهد بود. این نوروز متفاوت با گشت‌و‌گذاری در قلعه روزی خاطره‌ساز خواهد بود که برای همیشه در آلبوم ذهنتان ثبت خواهد شد. از این رو اگر در نوروز به شهر بیرجند بروید و از این قلعه بازدید کنید، نوروزتان شادتر و خاص‌تر از هر زمانی سپری خواهد شد.

در نزدیکی قلعه بیرجند چه جاهای دیدنی و تفریحی وجود دارد؟

شاید بعد از بازدید قلعه بیرجند، دوست داشته باشید از دیگر جاهای دیدنی و تفریحی نزدیک این قلعه دیدن کنید و با تفریحات بیرجند آشنا شوید. از این رو در ادامه مقاله به معرفی مختصری از این جاهای دیدنی و تفریحی پرداخته‌ایم تا با بازدید از این جاهای دیدنی، سفرتان به شهر بیرجند را تکمیل کنید.

• باغ اکبریه بیرجند

یکی از جاهای دیدنی در نزدیکی دژ بیرجند، باغ اکبریه است. این باغ به همراه عمارت متعلق به ‌آن، یادگار دوره قاجار محسوب می‌شود. ساختمان عمارت این باغ بیرجند دوطبقه بوده و در انتهای خیابان معلم واقع شده است. باغ اکبریه شامل قسمت‌های مختلفی از جمله تالار آیینه، تزئینات مقرنس‌کاری به شکل لانه زنبوری و رسمی‌بندی و همچنین گنبد کلاه فرنگی بوده که به منظور انجام تشریفات و پذیرایی از مهمانان سیاسی از داخل و خارج از کشور استفاده می‌شده است. این باغ مکانی سرسبز و دل‌انگیز است که قدم‌زدن در آن حس بسیار مطبوع و خوشایندی را به آدمی می‌بخشد.

• باغ و عمارت رحیم آباد

مجموعه تاریخی رحیم آباد یکی از جاهای دیدنی اطراف قلعه بیرجند است که شامل باغ، عمارت اصلی، حوض‌خانه، حصار، برج‌های نگهبانی، عمارت کلاه فرنگی، اصطبل و اماکن خدماتی می‌شود. در وسط محوطه باغ، مسیر طولی دو عمارت وجود دارد که در اطراف آن استخر، دو حوض، درختان و گل‌های رنگارنگ را مشاهده خواهید کرد. اصلی‌ترین بخش مجموعه رحیم آباد، تالار آیینه بوده که تزئینات عمده‌ای در آن به کار رفته و شامل گچ‌بری و آیینه‌کاری است. این تزیینات را به خوبی در اتاق‌ها و تالارها می‌توانید مشاهده کنید. این باغ و عمارت زیبا در شهر بیرجند و انتهای خیابان مدرس قرار داشته و یادگار دوره قاجار محسوب می‌شود. ناگفته نماند که قلعه فورگ نیز در اطراف این عمارت قرار دارد و دیدن آن خالی از لطف نیست.

• مدرسه شوکتیه بیرجند

یکی از جاهای دیدنی بیرجند که می‌توانید بعد از بازدید قلعه بیرجند سراغش بروید، مدرسه شوکتیه بوده که در دوره قاجار به دست امیراسماعیل خان شوکت احداث شده است. وقتی به این عمارت نزدیک می‌شوید، ظاهر آن دیدگان شما را به خود خیره می‌کند؛ زیرا به سبک معماری مناطق کویری و بر طبق اقلیم گرم و خشک شهر بیرجند احداث شده است. سر در این عمارت را که ببینید، از دیدن تزئینات مقرنس که با گچ‌کاری ماهرانه‌ای‌ انجام شده است، به وجد می‌آیید. پلان کلی این مدرسه به شکل مربع بوده که یک حیاط میانی داشته و دور تا دور آن را ساختمان فرا گرفته است. عمارت در دو طبقه با چندین اتاق ساخته شده و به‌راحتی می‌توانید معماری اصیل و سنتی ایرانی را در جای جای این عمارت ببینید. بر بالای گنبد تالار که بنگرید، یک کلاه فرنگی زیبا را مشاهده می‌کنید که با رسمی‌بندی به شکل بسیار چشم‌نوازی تزئین شده است.

• ارگ کلاه فرنگی

یکی دیگر از جاهای دیدنی بیرجند که از زمان قاجار به‌یادگار مانده، ارگ کلاه فرنگی این شهر است. مساحت این عمارت حدود 700 مترمربع بوده که سازندگانش آن را به‌عنوان مقری حکومتی احداث کرده‌اند. پلان شش‌ضلعی این عمارت چشمان شما را به خود خیره می‌کند. وقتی هم که از پایین تا راس عمارت را مشاهده می‌کنید، عمارت به شکلی مخروطی‌مانند دیده می‌شود که نمایی بسیار جالب را ایجاد می‌کند. جالب این است که این عمارت شش طبقه دارد که تنها دو طبقه اول آن قابل استفاده بوده و طبقات دیگر تنها برای این که بنا شکل‌پذیر شود، احداث شده‌اند. بی‌گمان از دیدن تزئینات و هنرمندی‌هایی که در این بنا استفاده شده است حیرت زده خواهید شد و از آمدنتان به این مکان پشیمان نخواهید شد.

مسیر دسترسی

آن چه در این مقاله خواندیم، معرفی مختصری از قلعه بیرجند و چند جای دیدنی نزدیک به آن بود؛ اما تا وقتی که کوله‌بار سفر را نبسته و راهی بیرجند و بازدید از قلعه و سایر جاهای دیدنی آن نشوید، نمی‌توانید حس‌وحال تماشای آن‌ها را درک کنید. پس هرچه زودتر چمدانتان را ببندید و در نخستین تعطیلات پیش رو راهی بیرجند شوید. شاید هم تاکنون از نزدیک قلعه بیرجند را دیده باشید؛ با این حساب ما خوشحال می‌شویم تجارب و خاطرت بازدید از دژ بیرجند را با خوانندگان گرامی ره بال آسمان به اشتراک بگذارید.