موزه های آستان قدس رضوی | دیدنی‌های اندیشیدنی

به برکت وجود حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد، این شهر روزبه‌روز گسترش و پیشرفت پیدا کرده تا جایی که امروز به کلان­شهری با چند میلیون جمعیت در استان خراسان رضوی تبدیل شده است. از این رو، در چهار فصل سال شاهد حضور زائرانی از سرتاسر ایران و جهان در این شهر شمال شرق ایران هستیم که اگرچه به نیت معنوی زیارت امام هشتم آمده‌اند، جاذبه‌های گردشگری این شهر نیز می‌تواند سفری خاطره‌انگیز و خوشایند برایشان رقم بزند.
آستان قدس رضوی، مجموعه‌ای که شامل حرم مطهر حضرت رضا (ع) و کلی بنای تاریخی و اداری و شرکت صنعتی و نهاد فرهنگی و… مرتبط با حرم است، یکی از جاذبه‌های مهم و جاهای دیدنی مشهد را در خود جای داده که در این مقاله می‌خواهیم آن را معرفی کنیم. مجموعه موزه های آستان قدس رضوی، بخشی از موزه های مشهد است که در این شهر و حتی ایران جایگاهی ویژه و مهم دارد و آن‌قدر دیدنی است که غفلت از سر زدن به آن می‌تواند به یکی از حسرت‌های زندگی زائر و گردشگر علاقه‌مند به موضوعات فرهنگی تبدیل شود.

شرق و غرب در خدمت موزه آستان قدس رضوی

اگرچه دیدنی‌های موزه های آستان قدس شماری از اشیای تاریخی و هنری و معماری ایرانی و اسلامی را دربر می‌گیرد، با همکاری ایرانی‌ها و اروپایی‌ها امکان تماشای این اشیا فراهم شده است. به‌عبارتی، آندره گدار،‌ باستان‌شناس و معمار فرانسوی، نقشه موزه را نگاشت و مهندس کنتراتیف و بیوک قهرمانی آن را در سه طبقه (زیرزمین و دو طبقه بالای آن) و با گستره بیش از هزار متر مربع ساختند. چیدمان داخلی و تجهیز بنا را هم شرکتی فرانسوی انجام داد و مهدی بهرامی، مدیر موزه ایران باستان، تجربه خود را در انتخاب و آماده‌سازی اشیای داخل خزانه حرم مطهر با هدف نمایش دادن آن‌ها در موزه به کار بست. آیین گشایش موزه سال 1324 خورشیدی برگزار شد؛ اما ساختمان موزه مرکزی در سال‌های ۵۶ – ۱۳۵۵ ساخته شد. سال ۱۳۷۸ نیز موزه توسعه و بنای چهارطبقه‌اش به موضوعات مختلف اختصاص یافت.

بخش های مختلف موزه آستان قدس رضوی

• گنجینه تاریخ حرم رضوی |‌ وقف شاهان بر آستان جانان

ساختمان موزه مرکزی آستان قدس رضوی واقع در صحن کوثر حرم مطهر، خود شامل بخش‌های گوناگونی موسوم به گنجینه است. قدیمی‌ترین این بخش‌ها گنجینه تاریخ حرم رضوی است که اشیای آن، آثار تاریخی و هنری حرم مطهر است. این آثار از بیش از هزار سال پیش تا کنون در حرم تعبیه یا وقف شده است. ضریح فولادی جواهردار از روزگار صفویه، ضریح طلا و نقره از دوره پهلوی، کتیبه‌های طلای وقفی شاه طهماسب و شاه عباس صفوی، درهای چوبی منبت و معرق‌کاری از دوران مغول‌ها تا پهلوی، ابزارهای روشنایی از زمان سلجوقیان تا امروز، ابزارهای شستن و پاکیزه ساختن، پنجره‌های فولادی و نقره و برنجی، آیینه‌ها، قفل‌ها، محراب‌های کاشی زرین‌فام از سده هفتم هجری، سنگاب مربوط به اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری و جز این‌ها نمونه‌هایی ارزشمند هستند که در این بخش به نمایش گذاشته شده‌اند.

• گنجینه تمبر و تاریخچه پستی |‌ تمبر قجری و مدال مرسوله از خارج!

شاید بیشترین لذت را از تماشای گنجینه تمبر و تاریخچه پستی، افرادی ببرند که تمبرباز یا همان مجموعه‌دار تمبر هستند. این بخش که سال 1369 گشایش پیدا کرد، نخستین موزه تخصصی ایران در زمینه تمبر و از دید برخورداری از آثار فراوان و یگانه و نفیس، در کشور ما بی‌مانند است. هزاران قطعه تمبر ایرانی (مربوط به دوره‌های قاجار و پهلوی و جمهوری اسلامی) و خارجی (مانند نخستین تمبر پستی جهان، موسوم به «پنی سیاه») و اقلام پستی از قبیل پاکت‌های تمبردار یا مهردار نامه و کارت‌پستال‌های ایرانی و خارجی و نیز مدال‌های طلا و نقره نمایشگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی «تمبر و تاریخچه پستی» در این گنجینه وجود دارد.

• گنجینه نجوم و ساعت | هدایای سیاستمدار دانشمند

سال 1378 گنجینه نجوم به‌عنوان نخستین موزه علوم ایران راه‌اندازی شد. بیشتر چیزهایی که در این بخش می‌توانید ببینید، اهدایی سید جلال‌الدین تهرانی، اخترشناس و ریاضی‌دان و رجل سیاسی عصر پهلوی است. اسطرلاب‌های تخت و کروی و حلقوی، تلسکوپ‌های مختلف انعکاسی و شکستی، کره‌های جغرافیایی و آسمانی، ابزارهای اندازه‌گیری، دستگاه مورس، زلزله‌نگار و… دیدنی‌های این بخش‌اند که گاه پیشینه آن‌ها تا روزگار صفویه هم می‌رسد. در گنجینه ساعت نیز انواع ساعت‌های آفتابی و مکانیکی همچون ساعت آفتابی با توپ خورشیدی قابل مشاهده است.

برای آشنایی با سایر جاذبه‌های تفریحی مشهد، مقاله زیر را مطالعه کنید:
جاهای تفریحی مشهد

• گنجینه سلاح | غرق در فولاد وسط میدان جنگ

گنجینه سلاح در همان سالی افتتاح شد که گنجینه‌های نجوم و ساعت گشوده شد. این بخش جذابیت ویژه‌ای دارد؛ چرا که بیننده را به نبردهای تاریخی و فضاهایی می‌برد که مشابهش را فقط در سینما و تلویزیون دیده‌ است. زره فولادی چشمه‌چشمه (سوراخ‌سوراخ)، سپر ساخته‌شده از پوست کرگدن، شمشیر فولاد جوهردار، تبرزین طلاکاری‌شده، کلاه‌خود فولادی زرنگار، نیزه لاک‌کاری، تفنگ و تپانچه سرپر با لوله‌های زرکوب و باروت‌دان‌های عاج و چرمی و فلزی (مربوط به دوره صفوی تا قاجار) و… جنگ‌افزارهایی است که اینجا در معرض دید همگان قرار داده شده است.

• گنجینه ظروف | گوشه‌ای از میراث آستان

دیگر بخش افتتاح‌شده در سال 1378 گنجینه ظروف است. چنان‌که از نام این قسمت برمی‌آید، آنچه در آن به نمایش گذاشته شده، شماری ظرف است. این ظروف از سفال تا چینی‌های آبی و سفید و پنج‌رنگ و هفت‌رنگ و بلور و بارفتن (ظروف شیشه‌ای نیمه‌شفاف و نقش‌دار و ضخیم) و سماور زغالی مرصع را دربر دارد. داشته‌های گنجینه ظروف از میراث آستان قدس رضوی تأمین شده که اهدایی یا وقفی یا دستاورد کشفیات در حرم مطهر هستند.

• گنجینه هنرهای تجسمی | هم‌نشینی کمال‌الملک با فرنگی‌ها

در این سال پر از اتفاق، گنجینه هنرهای تجسمی هم راه اندازی شد؛ جایی که احتمالاً فرهیختگان و اهل هنر از آن بیشتر حظ می‌برند. آیین گشایش این گنجینه با نمایش تابلوهایی از نقاشان ایرانی و خارجی همراه بود. تابلوی «رودخانه شیلات فرح‌آباد مازندران» اثر محمد غفاری مشهور به کمال‌الملک، هنرمند بلندآوازه عصر قاجار و پهلوی اول، «منظره شهر ونیز» از ویلیام جیمز، «اسب و جنگل» اثر حسین محجوبی و «طبیعت بی‌جان» کار آلساندرو کاتالانی برخی آثار این موزه‌اند. شما در اینجا می‌توانید از آثار منبت‌کاری چوب حیدر نیکنام و کارهای قلمزنی و برجسته‌کاری روی مس اثر محمد اعتزازی سراغ بگیرید.

• گنجینه آبزیان | موجود شیطانی یا مخلوق شگفت‌انگیز

سال‌ها پیش، در میان عوام شایعه شد که موجودی شیطانی و ترسناک در موزه آستان قدس رضوی به نمایش گذاشته شده! ریشه این شایعه، جانمایی یک جانور دریایی تاکسیدرمی موسوم به «شیطان دریا» در یکی از ویترین‌های موزه بود. این موجود نوعی ماهی شاخدار است که اندام‌هایی شبیه تنه انسان دارد. کمر و دو عضو شبیه پای آدمیزاد و سر سه‌گوش و بدهیبت شیطان دریا خوراک خوبی است برای شایعه‌سازان و البته سوژه مناسبی برای درنگ در آفرینش. در گنجینه آبزیان که باز هم سال 1378 تأسیس شده، به‌جز این جانور معروف موزه، کلکسیون صدف‌ها و حلزون‌های دریایی اهدایی محمد سعید فؤاد وهبه – اهل سوریه – مشاهده می‌شود که از آسیا و اروپا و آمریکا تهیه شده و یکجا گرد آمده است. علاوه بر این، صدف‌ها و حلزون‌ها و جانوران دریایی از سواحل ایران نیز راهی این موزه شده‌اند. آبزیان موزه شامل دو دسته‌اند: نرم‌تنان و موجودات دریایی تاکسیدرمی.

• گنجینه سکه | مسیر حلقه‌های مبادلاتی به سوی سکه‌های ماشینی

یک بخش جذاب دیگر برای مجموعه‌داران همین گنجینه سکه موزه استان قدس رضوی است که ده سال بعد از رونمایی از گنجینه صدف‌ها به‌طور مستقل آغاز به کار کرد. در این بخش، دور و بر ۲هزار سکه به نمایش گذاشته شده که تعدادی از آن‌ها سکه‌های ماشینی از 25 کشور هستند. سکه‌ها پیشینه‌ای کهن دارند و از حلقه‌های مبادلاتی رایج در روزگار پیش از اختراع سکه تا سکه‌های لیدیه و هخامنشی و سلوکی و اشکانی و ساسانی و نیز سکه‌های اقوام پیرامون ایران تاریخی مانند هون‌ها و کوشانیان را شامل می‌شوند.

در سکه‌های ارزشمند دوره اسلامی هم تنوع درخوری به چشم می‌خورد چنان‌که سکه‌های امپراتوری بیزانس، اموی، عباسی، سامانی، صفاری، طاهری، علویان طبرستان، آل زیار، آل بویه، سلجوقی، خوارزمشاهی، غزنوی، مغول، اتابکان، سربه‌داران، صفوی، افشاری، زندیه، قاجاری، عثمانی، پهلوی و جمهوری اسلامی در معرض دید گذاشته شده است. کمابیش یک‌چهارم سکه‌ها ماشینی‌اند و بقیه چکشی.

• گنجینه اسکناس | پول کاغذی، کتاب کاغذی

گنجینه اسکناس موزه آستان قدس رضوی  صدها برگ اسکناس ایرانی (از دوره قاجار تا امروز) و خارجی دارد که گوشه‌ای از آن به تماشا گذاشته شده است. این گنجینه که سال ۱۳۶۹ تأسیس شد، به کتابخانه‌ای تخصصی با موضوع اسکناس و پول مجهز است و می‌تواند یاری‌رسان مطالعات علاقه‌مندان و دانشجویان و پژوهشگران باشد. اسکناس‌های بانک‌های شاهنشاهی و ملی و مرکزی از جمله داشته‌های این بخش است.

• گنجینه مدال | از تختی تا طارمی

شاید به خاطر داشته باشید که در کتاب‌های درسی بعد از انقلاب، جایی اشاره شده بود طبق وصیت جهان‌پهلوان غلامرضا تختی مدال‌هایی که او در مسابقات گوناگون کشتی به دست آورد، به موزه حرم مطهر اما رضا (ع) هدیه شد. این اتفاق در دهه ۶۰ عملی شد تا گنجینه مدال موزه آستان قدس رضوی برپا شود. اما علاوه بر کشتی‌گیر محبوب و پرافتخار نام‌برده، ورزشکاران دیگری هم مدال‌هایشان را به این موزه اهدا کرده‌اند تا به نوعی ارادت خود را به حضرت ثامن‌الحجج (ع) ابراز کنند. همچنین مدال‌های افتخارآفرینان مسابقات علمی و رقابت‌های ورزش جانبازان و معلولان تقدیم موزه حضرت شده است. نشان‌های دکتر امرالله احمدی، جانباز علی لائی، حسن یزدانی و کمیل قاسمی و توپ طلای مهدی طارمی از آثار این بخش است.

• ساختمان موزه فرش | در پس پرده‌های کتیبه‌دار

بازدید شما از موزه های آستان قدس رضوی هنوز به پایان نرسیده است. حتی وقتی از ساختمان موزه مرکزی بیرون بیایید، در همان صحن کوثر، باز قسمت‌های دیگری شما را به تماشای خود فرا می‌خواند. ساختمان سه‌طبقه موزه فرش یکی از این قسمت‌هاست؛ بنایی که سال ۱۳۹۰ هم‌زمان با عید سعید غدیرخم آغاز به کار کرد. طبقه منهای یک موزه، قالی‌های دوره صفوی و قالی‌های بزرگ مشهد را به نمایش گذاشته است. در طبقه همکف، می‌توانید قالی‌های بافت مناطق مرکز و شرق ایران و قالی‌های پرده‌ای را ببینید.

همچنین طبقه اول دربرگیرنده قالی‌های بافت مناطق غرب و شمال غرب و قالیچه‌های بافت ایلات و عشایر ایران است. قالی‌های نفیس معروف به «قالی ایران و هند» از دوره صفوی و قالی‌های پرده‌ای کتیبه‌دار مختص حرم مطهر مانند قالی‌های پرده‌ای محرابی درختی و دستباف‌های عبدالمحمد و عبدالحمید و محتشم از فرش‌های شاخص و پربهای این موزه‌اند.

• ساختمان موزه قرآن و نفایس | نخستین در جهان، بزرگ‌ترین در عالم

سال 1364، آستان قدس رضوی افتخار برپایی نخستین موزه قرآن را در جهان به نام خود ثبت کرد. این موزه زیبا قرآن‌های خطی تاریخی‌ را در خود محافظت می‌کند که پیشینه آن‌ها تا سده سوم هجری می‌رسد. مجموعه‌ای از جلدهای لاکی و روغنی و نقاشی‌های گل و مرغ و تذهیب و خوش‌نویسی، نسخه‌های قرآن به خط کوفی منسوب به دست‌خط ائمه (ع)، جزوه‌های قرآنی به خط و تذهیب و تجلید عثمان بن حسین وراق از سده پنجم هجری، برگه‌هایی از قرآن منسوب به خط بایسنقر میرزای تیموری، قرآن به خط بابر شاه گورکانی از مغولان هند در سده دهم و قرآن‌های نفیس با تذهیب به سبک کشمیر و مکتب شیراز از سده‌های دوازدهم و سیزدهم هجری نمودی از دارایی‌های این موزه باشکوه است.

• تالار فرشچیان و تالار مرقعات و ابزار کتابت | نمایشگاهی برای اهل هنر

 

آستان قدس رضوی بزرگ‌ترین موزه قرآن در جهان را دارد. جالب است که از سال 1389 تابلوهایی از محمود فرشچیان، هنرمند بزرگ ایرانی، در تالاری داخل همین ساختمان نمایش داده می‌شود؛ آثاری چون «عصر عاشورا» و «ضامن آهو» و «نیایش» و جز این‌ها. تالار دیگری هم از سال 1390 برای مرقعات و ابزار کتابت در نظر گرفته شد که در آن مرکب‌دان و دوات برنجی، استیل، فولادی یا سفالی، چاقوی قلم‌تراش، قلمدان‌های فولاد طلاکوب، مرقعات تاریخی از خوش‌نویسان سده نهم تا امروز مثل میرعلی هروی، میرعماد الحسنی و سید حسن میرخانی و… پیش چشم مخاطبان جلوه‌گر است.

• گنجینه آثار اهدایی رهبر انقلاب | وقف بزرگ

طبقه همکف موزه قرآن و نفایس، از سال 1373 صاحب بخشی ویژه گنجینه آثار اهدایی رهبر انقلاب است. در این بخش، شمار فراوانی فرش و دستباف، تابلوی نقاشی، آثار منبت و معرق و حجمی، سکه، مدال، نسخه‌های خطی و… به نمایش گذاشته شده که هدیه و وقف رهبری برای موزه آستان حضرت است. از جمله این آثار که مردم کشورهای گوناگون به آیت‌الله خامنه‌ای اهدا کرده‌اند، می‌توان نمونک (ماکت) طلا و نقره کعبه معظمه و مدینه منوره و آثار منبت و معرق‌کاری چوب و صدف اهدایی سران کشور سوریه و مجموعه عصاهای هنری را نام برد. البته فرش‌ها و سکه‌های این بخش در موزه فرش و گنجینه سکه قرار گرفته است.

• موزه مردم‌شناسی | حمام مهدی قلی بیک

حدود چهار سده پیش، مهدی قلی بیک جانی قربان یا همان میرآخور شاه عباس، گرمابه‌­ای را وقف آستان قدس رضوی کرد که تا همین سال 1368 زائران و مجاوران حرم حضرت، در آن خود را می‌شستند. این گرمابه که با مساحت 1875 متر مربع، از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است، در سال 1376 در فهرست بناهای تاریخی ایران ثبت شد. حمام مهدی قلی بیک از قسمت‌هایی چون سربینه و گرم‌خانه و خزینه برخوردار است.

دیدنی‌ترین بخش آن، سربینه است که یک گنبد و هشت ستون سنگی و شاه‌نشین دارد و به نقاشی و کاشی آراسته شده. سیزده لایه تزئینات نقاشی آن از دوره صفویه تا قاجاریه شکل گرفته است. لایه رویی، تصاویری از داستان‌های شاهنامه و زندگی اجتماعی مردم را ارائه می‌دهد. این بنا از سال 1385 نام موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی را بر خود دارد و بازدیدکنندگان در آن با پوشاک سنتی اقوام، لوازم گرمابه، تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای و غیره روبه‌رو می‌شوند.

برای آشنایی با سایر جاهای دیدنی مشهد نزدیک به حرم، روی لینک زیر کلیک کنید:

جاهای دیدنی مشهد نزدیک به حرم

مسیر دسترسی به موزه های آستان قدس رضوی | کلی موزه در یک محدوده

حالا که همراه با ره بال آسمان با موزه های آستان قدس رضوی آشنا شدید، خوب است که نکاتی را بدانید. اول این‌که پیدا کردن نشانی این اماکن کار سختی نیست؛ کافی است راهی حرم امام رضا (ع) بشوید که شاخص‌ترین جای مشهد است. به‌جز موزه مردم‌شناسی که خارج از حرم مطهر، سمت راست سردر غربی صحن جامع رضوی (باب الهادی)، واقع شده، باقی موزه‌ها داخل حرم و در صحن کوثر قرار دارد. در ضمن یادآور می‌شویم که تهیه بلیت موزه‌ها فعلا فقط از طریق حضور در محل ممکن است.

هزینه موزه مرکزی و فرش	5000 تومان
هزینه موزه قرآن، هدایا و تالار فرشچیان	2000 تومان
ساعت دسترسی	8 صبح تا 5:45 عصر
شماره تماس	05132241105
آدرس	استان خراسان رضوی، مشهد، حرم مطهر امام رضا، صحن کوثر

امیدواریم از این سفر مجازی در موزه استان قدس لذت برده باشید. شما از میان موزه های مشهد، کدام را از نزدیک دیده‌اید؟ تجربه یا خاطره‌ای از این مکان‌ها دارید؟ اگر روزی به مشهد سفر کنید، دوست دارید به کدام بخش از موزه ها سر بزنید؟ کدام بخش برایتان جذاب‌تر است؟ در قسمت نظرات برای ما و همراهان ره بال آسمان بنویسید.