مدرسه ضیائیه یزد | مدرسه‌ای در قلب زندان اسکندر

یزد، شهر قنات و بادگیرها با آن معماری ارزشمند و سنتی، علاقه‌مندان به تاریخ و بناهای سنتی را شیفته خود کرده است. حیف است که در ایران زندگی کنید و خودتان را از گشت‌وگذار در کوچه‌پس‌کوچه‌های قدیمی و بناهای ارزشمند شهر یزد محروم کنید. این بار می‌خواهیم به قلب این مروارید تاریخی سفر کرده و شما را با یکی از آثار ماندگار استان یزد آشنا کنیم. مدرسه ضیائیه یزد که به زندان اسکندر شهرت دارد، یکی از اصلی‌ترین بهانه‌های شما برای سفر به مرکز ایران خواهد بود. خواندن این مقاله را به عاشقان هنر و تاریخ و معماری توصیه می‌کنیم. 

مدرسه ضیائیه یزد کجاست؟

مدرسه ضیائیه در خیابان امام واقع در دل یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر یزد به نام فهادان قرار دارد. به محض اینکه وارد محله فهادان شوید، با دیدن گنبد باشکوه این بنا حیرت‌زده خواهید شد. در ادامه قصد داریم سری به جای‌جای این بنای ارزشمند بزنیم و آن را از لحاظ تاریخچه اصیل و سبک معماری منحصربه‌فردش بررسی کنیم. با ما همراه باشید. 

آشنایی با مدرسه ضیائیه یزد یا همان زندان اسکندر

معماران یزدی توانستند از خاک و خشت خام، تمدنی بی‌نظیر را در دل کویر خلق کنند که تا به امروز هنوز پابرجا و استوار باقی مانده است. این بناهای خشتی که مدرسه ضیائیه از باشکوه‌ترین آن‌هاست، چنان شگفتی رقم زدند که هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کنند. طبق افسانه‌های قدیمی این بنا زمانی زندان بوده و بعدها به مدرسه تغییر کاربری داده است؛ اما ماجرا از چه قرار است؟ چگونه مکانی با این جلال و جبروت، محلی برای زندانی کردن زندانیان بوده و امروزه جایش را به مدرسه ضیائیه داده است؟ در ادامه می‌خواهیم تاریخچه زندان اسکندر یزد را زیر ذره‌بین بررسی کنیم. 

تاریخچه مدرسه ضیائیه یزد

تاکنون اطلاعات دقیقی درباره تاریخچه مدرسه ضیائیه یزد کشف نشده است. این بنای اسرارآمیز در تاریخ 23 اسفند 1346 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و به سبب تاریخ مبهم خود، توجه گردشگران در سراسر دنیا را به خودش جلب کرد. طبق شواهد به جا مانده، تخمین زده می‌شود که قدمت این بنا حدود 8 قرن بوده و هنوز که هنوز است همچون کوهی استوار در قلب تاریخی یزد خودنمایی می‌کند. 

روایت‌های متعددی درباره تاریخچه و چگونگی شکل‌گیری این بنای عظیم وجود دارد. همان طور که گفتیم اغلب افراد این بنا را با نام زندان اسکندر یزد می‌شناسند. گفته می‌شود که اسکندر مقدونی در مسیر خود به ری، اقدام به ساخت یک زندان کرده و آن را کثه نام‌گذاری می‌کند. در جای دیگری نقل شده است که اولین کلنگ این مدرسه توسط فردی به نام ضیاء‌الدین حسین رضی زده شد و ساخت نهایی آن بعدها به دست دو تا از پسرهایش صورت گرفت. روایت دیگری نیز که راجع‌به مدرسه ضیائیه نقل می‌شود این است که به دلیل دوردست بودن و آب و هوای خشک یزد، این مکان به تبعیدگاهی برای زندانیان تبدیل شده بود. اما اینکه کدامیک از این روایت‌ها درست و معتبر است را فقط خدا می‌داند؛ زیرا تاکنون هیچ سند و مدرک قابل استنادی از تاریخچه این بنای مرموز به ثبت نرسیده است. 

معماری مدرسه ضیائیه یزد

می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین فاکتورهای محبوبیت مجموعه زندان اسکندر یزد ، معماری کم‌نظیر و باشکوه این بناست. این بنا از لحاظ طراحی و معماری دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی بوده که باعث تمایز آن از سایر ساختمان‌های شهر یزد شده است. معماری مدرسه ضیائیه یزد بسیار هوشمندانه طراحی شده و در عین سادگی، زیبایی هنر و سنت‌های قدیمی آن دوران را به نمایش می‌گذارد. شاید تنها چیزی که باعث استقامت و ماندگاری این سازه عظیم شده، استفاده از خشت خام برای ساخت مدرسه باشد؛ زیرا در این بنا هیچ نوع تزئینات کاشی‌کاری استفاده نشده و فقط مصالح خشتی و آجری در ساخت آن دخیل بوده است. همین استفاده هوشمندانه از خشت خام در معماری بناهای یزدی، باعث عمر 800 ساله مدرسه ضیائیه شده است. 

معماری مدرسه ضیائیه یزد برگرفته از سبک معماری آذری است. سبک معماری آذری منسوب به آذربایجان بوده و در زمان حکومت ایلخانان در معماری ایرانی پس از اسلام رواج پیدا کرد. این سبک معماری با عناوین دیگری همچون سبک مغول یا ایرانی-مغول نیز شناخته می‌شود. خوب است بدانید که مجموعه زندان اسکندر یزد در دو مرحله ساخته شده که به صورت زیر است:

1. مرحله اول: ساخت گنبد خانه قدیمی همزمان با حمله مغول؛
2. مرحله دوم: ساخت مدرسه‌ای در جوار گنبد خانه در اوایل قرن هشتم هجری قمری.

جاهای دیدنی مدرسه ضیائیه یزد

در ادامه با هریک از بخش‌های مختلف مدرسه ضیائیه به‌صورت جداگانه و مفصل آشنا خواهیم شد.

• گنبد

در بدو ورود به مدرسه ضیائیه یزد، گنبدی به ارتفاع 18 متر با گچبری‌های لاجوردی و طلایی خودنمایی می‌کند. این گنبد از خشت خام ساخته شده و زیبایی فوق‌العاده‌ای برای این عمارت رقم زده است. متأسفانه پس از گذشت 8 قرن از ساخت این بنای گنبدی شکل، بخشی از گچ‌بری‌های به‌کاررفته روی بنا تخریب شده و فقط قسمتی از نقاشی‌های آبرنگی روی گچ سفید گنبد باقی مانده است. در زیر این فضای گنبدی شکل، مکانی به نام گنبد خانه وجود دارد که امروزه به موزه تغییر کاربری داده و در آن آثاری از کتیبه‌ها و سنگ قبرهای به جا مانده از دوران قدیم نگهداری می‌شود. 

• حیاط

یکی از اصلی‌ترین نقاط قوت مجموعه زندان اسکندر صحن یا حیاطی است که توسط رواق‌های گنبدی شکل احاطه شده است. رواق‌هایی که در ضلع غربی حیاط مجموعه وجود دارد، کمی بزرگتر از سایر رواق‌ها بوده و در کنار آن‌ها محراب گچی وجود دارد. جلوی هر کدام از اتاق‌ها، ایوانچه‌های کوچکی وجود داشته و چهار ایوان بلندتر در چهار گوشه حیاط، بنا را به صورت چهار ایوانی درآورده است. 

• پایاب

عنصر دیگری که فضای حیاط این مجموعه وجود دارد، یک پایاب 38 پله‌ای به عمق 2.8 متر از سطح زمین است. این پایاب که در مرکز صحن مدرسه ضیائیه قرار دارد، دسترسی به آب قنات اله آباد را ممکن می‌سازد.

• چاه

به محض ورود به حیاط مجموعه زندان اسکندر، راه پله‌ای قدیمی وجود دارد که کنجکاوی شما را قلقلک خواهد داد. در این حیاط یک چاه آب با قطر دهانه 2 متر حفر شده است که توسط  این راه پله شما را به سمت سرداب هدایت می‌کند. در کف این سرداب یک حوض قدیمی تعبیه شده که ظاهرا در گذشته برای تأمین آب ساکنان مدرسه استفاده می‌شده و امروزه یکی از آثار به‌جامانده از بنای اولیه ساختمان محسوب می‌شود. البته درباره نحوه به‌وجودآمدن و کاربرد این حوض نیز روایت‌های مختلفی وجود دارد که در دل هر کدام از آن‌ها قصه‌ای جذاب و شنیدنی وجود دارد.

• اتاق بادگیر

اتاق بادگیر یکی دیگر از بخش‌های هیجان‌انگیز در مدرسه ضیائیه است. این اتاق در یکی از گوشه‌های حیاط ساخته شده و دقیقا زیر بادگیر مجموعه قرار دارد. کافی است یکبار وارد اتاق بادگیر شوید و خنکای نسیم را روی گونه‌های خود حس کنید تا متوجه معماری هوشمندانه این اتاق شوید. 

• موزه

درست است که جای‌جای مدرسه ضیائیه پر است از شگفتی‌های تاریخی و هر گوشه از آن حکم موزه دارد؛ اما با این وجود بخشی از این خانه به یک موزه قدیمی اختصاص یافته است. این موزه شامل مجموعه‌ای از سنگ لوحه‌ها و سنگ قبرهای قدیمی بوده که بازدید از آن می‌تواند تجربه جالبی را برای علاقه‌مندان به تاریخ رقم بزند. 

• شبستان

شاید با شنیدن نام شبستان، فضایی همانند مساجد و اماکن مذهبی در ذهنتان تداعی شود. اما شبستان زندان اسکندر با محرابی از جنس گچ و چندین رواق تودرتو، نظر شما را تغییر خواهد داد. چندین صحن نیز در این شبستان وجود دارد که یکی از آن‌ها به صحن پایانی با 38 پله شناخته می‌شود. 

جاهای دیدنی نزدیک زندان اسکندر یزد

موقعیت جغرافیایی منحربه‌فرد مجموعه ضیائیه یزد، دست شما را برای بازدید از جاهای دیدنی یزد باز گذاشته است. در حوالی این مجموعه، تعداد زیادی از مهم‌ترین جاذبه‌های دیدنی این شهر وجود دارد که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست. اگر هوس کردید به این مروارید تاریخی سفر کنید، حتماً بازدید از بناهای تاریخی اطراف این مجموعه را نیز در برنامه سفر خود قرار دهید. 

• خانه لاری ها

تاریخچه ساخت خانه لاری‌های یزد به دوران قاجاریه برمی‌گردد. این خانه در بین خانه های تاریخی یزد از محبوبیت زیادی برخوردار است. در و دیوار باشکوه این خانه، زیبایی چشمگیری به این بنا داده است. امروزه خانه لاری‌ها به یکی از موزه‌های معروف شهر یزد به نام «موزه اسناد» تبدیل شده و می‌تواند یکی از مکان‌های مناسب برای گشت‌وگذار در تاریخ شهر یزد باشد. 

• بقعه دوازده امام

بقعه دوازده امام به عنوان دومین گنبد تاریخ‌دار این مرز و بوم، یکی از شاهکارهای هنر سلجوقیان است. این بنای تاریخی در نزدیکی حسینه بزرگ محله فهادان قرار داشته و با زیبایی بی حد و اندازه خود، هر بیننده‌ای را به وجد می‌آورد. دیوارهای این بقعه با نقاشی و کتیبه‌های رنگی تزئین شده و گچ‌‌بری‌های اسلیمی به کار رفته در آن، خبر از هنر و ذوق مردمان گذشته می‌دهد. 

• مسجد جامع یزد

بعید است که کسی تا به حال نام مسجد جامع یزد را نشنیده باشد. پیشینه تاریخی و معماری هوشمندانه، این بنا را به یکی از دیدنی‌ترین مساجد تاریخی ایران بدل کرده است. این بنای باشکوه فقط 600 متر با زندان اسکندر فاصله داشته و هر گردشگری را مجذوب و شیفته خود می‌کند. 

• موزه سکه و مردم شناسی حیدر زاده

اگر می‌خواهید به کلکسیونی از سکه‌های قدیمی و اشیای عتیقه دسترسی داشته باشید، موزه حیدرزاده یزد می‌تواند پیشنهاد مناسبی برای شما باشد. اینجا یکی از موزه های یزد است که به‌صورت کاملاً خصوصی به همت علاقه‌مندان به تاریخ و آثار باستانی راه‌اندازی شده و این فرصت را در اختیارتان قرار می‌دهد که به گذشته‌های دور سفر کنید.  

• خانه عرب زاده

یکی دیگر از بناهای به‌جامانده از دوران قاجار، خانه عرب زاده است. معماری و هنر به کار رفته در تالارها و اتاق‌های این عمارت، شکوه و عظمت آن را دوچندان کرده است. با بازدید از خانه عرب زاده می‌توانید با یک تیر دو نشان بزنید؛ زیرا این عمارت در حقیقت همان ساختمانی است که موزه حیدر زاده در آن قرار داد. خانه عرب زاده نیز در محله فهادان یزد قرار دارد. از‌این‌رو پیشنهاد می‌کنیم اگر به مدرسه ضیائیه رفتید، بازدید از این خانه قدیمی و موزه معروف آن را از دست ندهید. 

بهترین زمان بازدید از مدرسه ضیائیه

پیشنهاد می‌کنیم اگر می‌خواهید از سرمای طاقت‌فرسای شهر خود فرار کنید و همچنین از گرمای سوزان شهر یزد در امان باشید، فصل‌های بهار، پاییز یا زمستان را برای بازدید از این مکان تاریخی انتخاب کنید. 

اطلاعات بازدید از زندان اسکندر

آدرس	یزد، محله فهادان، کوچه رختشویخانه، کوچه حمام نو، مجاور بقعه دوازده امام، زندان اسکندر.
شماره تماس	03536301760
ساعات بازدید	در شش ماهه اول سال همه روزه از ساعت 8 صبح تا 7 عصر و در نیمه دوم سال از ساعت 8 صبح تا 5 عصر.
روزهای تعطیل	این مکان در روزهای 28 صفر، تاسوعا و عاشورا، شهادت امام علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع) و رحلت امام خمینی (ره) تعطیل است.
هزینه بازدید	برای گردشگران ایرانی 4000 تومان.

مسیر دسترسی به مدرسه ضیائیه

پیدا کردن مدرسه ضیائیه یزد، کار بسیار راحتی است. به محض اینکه وارد شهر یزد شوید، برج ساعت شما را به سمت مسجد جامع یزد هدایت می‌کند. از اینجا به بعد، کافی است خود را به دست تابلوهای راهنما بسپارید. فقط با چند دقیقه پیاده‌روی به محله فهادان خواهید رسید. سپس با قدم‌زدن در کوچه رختشویخانه به مقصد نزدیک‌تر می‌شوید. این کوچه به کوچه حمام منتهی شده و شما را به سمت مقصد نهایی هدایت می‌کند. حال بقعه دوازده امام و مدرسه ضیائیه یزد در چند قدمی شما قرار دارد. 

این بار در مجله ره بال آسمان به دل یکی از قدیمی‌ترین عمارت‌های شهر یزد سفر کردیم و با گوشه و کنار آن آشنا شدیم. اغلب دیدنی‌های شهر یزد از جنس تاریخ و فرهنگ ایران بوده و داستان‌هایی از سالیان گذشته را روایت می‌کند. پیشنهاد می‌کنیم برای اینکه با دیگر جاذبه‌های دیدنی یزد آشنا شوید، مقاله راهنمای سفر یزد را مطالعه کنید. اگر تاریخچه اسرارآمیز و معماری خارق‌‌العاده مدرسه ضیائیه یزد ، شما را حیرت‌زده کرده است؛ این مکان را به دوستان و آشنایان خود نیز معرفی کنید. حدس می‌زنیم که با خواندن این مقاله، به اندازه کافی برای بازدید از این مدرسه وسوسه شده باشید؛ پس همین حالا چمدان‌هایتان را ببندید و خود را برای سفری پرماجرا و رؤیایی آماده کنید. کدام بخش عمارت ضیائیه برایتان جذابیت بیشتری دارد؟ فراموش نکنید که تجربه‌ها و خاطرات خود از سفر به این گنجینه ارزشمند را با ما به اشتراک بگذارید.