هامون زیبا از بزرگ‌ترین دریاچه‌های ایران است. اگر حضور ذهن ندارید، باید به شما بگوییم که دریاچه خزر و دریاچه ارومیه به‌ترتیب در صدر جدول بزرگ‌ترین‌ها ایستاده‌اند. تالابی همچون تالاب هامون فقط بزرگ و زیبا نیست؛ ارزش و اهمیت جغرافیایی آن برای اقلیم اطرافش و حتی جهان بسیار مهم است. دریاچه هامون یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره در دنیا به‌شمار می‌رود. معنی‌اش چیست؟ یعنی منطقه حفاظت‌شده ای است که در ابعاد بین‌المللی ارزش دارد؛ چون امکان بررسی و مطالعات علمی را در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد و از طریق آن کلیدها و سرنخ‌هایی برای کشف دقیق‌تر طبیعت به‌دست می‌آید. جالب نیست؟ دستتان را به ما بدهید تا دور و اطراف هامون چرخی بزنیم و آن را در این مقاله کشف کنیم.
دریاچه هامون کجاست و چقدر آن را می‌شناسید؟
اگر اهل جغرافیا نباشید، با شنیدن هامون یاد اثر فراموش‌نشدنی داریوش مهرجویی می‌افتید. این‌طور نیست؟ اگر سینمایی هم نباشید، تکلیف چیست؟ با شنیدن این نام زیبا یاد چه چیزی می‌افتید؟ اجازه بدهید که وارد این جزئیات نشویم و مستقیم به سراغ دریاچه و تالاب هامون برویم. هامون در سیستان و بلوچستان قرار دارد؛ در مرز میان ایران و افغانستان.
واقعیت دقیق‌تر درباره دریاچه هامون این است که از سه دریاچه کوچک هامون پوزک، هامون سابوری و هامون هیرمند تشکیل شده و زمانی از جاهای دیدنی سیستان و بلوچستان بوده است. وقتی که آب فراوانی به این سه دریاچه می‌ریزد و حسابی پُر می‌شوند، دریاچه مشترک هامون را می‌سازند. دریاچه هامون از آن دریاچه‌های اهل سفر است؛ یعنی در مسیرش سری به همسایه افغانمان هم می‌زند و زمین‌های آن سرزمین را هم تَر می‌کند.
هامون که از وسیع‌ترین دریاچه های ایران است در زمان پرآبی وسعتی به‌اندازه حدود ۵هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع دارد. البته همان‌طور که گفته شد، همه تالاب هامون برای ما نیست. ایران صاحب حدود ۳هزار و ۸۲۰ کیلومترمربع از دریاچه است و باقی برای افغان‌هاست.
نام‌های دیگر دریاچه هامون چیست؟
هامون را به زبان اوستایی به شکل‌های دیگری می‌شناسند؛ کانس اویا. در زبان پهلوی هم این دریاچه کیانسی نام دارد. کیانسی در واقع، نام اسطوره هامون است و زرتشتی‌ها معتقدند که بعد از تولد زرتشت، سوشیانس از آب‌تنی دوشیزه‌ای در این دریاچه متولد شد. سوشیانس هم که در دین زرتشتی منجی جهان است.
پس همان‌طور که می‌بینید، هامون ارزش تاریخی و ادبی هم دارد. مطالعه این دریاچه کهن در تاریخ و ادبیات فارسی هم شیرین و جذاب خواهد بود و نشان می‌دهد که با بخشی اصیل از طبیعتی ناب روبه‌رو هستیم. مقوله آب با آبادانی ارتباط تنگاتنگی دارد. توسعه زندگی آدم‌ها و ساختن زندگی و شهرها هم در گروی بهره‌برداری از منابع آبی بوده و البته هنوز هم هست.
شاید فکر کنید که دیگر مانند گذشته‌ها نیست که انسان‌ها بر سر آب با هم می‌جنگیدند و لشکرکشی‌های مختلف صورت می‌گرفت. اما هنوز هم همین‌طور است و آب‌ها علاوه بر نقشی که در تنظیم و تعادل آب‌وهوا و اقلیم‌های جغرافیایی دارند، در تبادلات تجاری و… هم نقش مهمی ایفا می‌کنند. در اصل آب علاوه بر ظاهر پاک و رؤیایی‌اش همیشه پای ثابتی از سیاست هم بوده است.
چه رودهایی به هامون می‌ریزند؟
از جمله رودخانه‌هایی که به دریاچه هامون می‌ریزند، می‌شود به رودخانه هیرمند، رودخانه خاش رود، رودخانه فراه، رودخانه شور رود، رودخانه حسین آباد، رودخانه نهبندان و رودخانه هاروت رود اشاره کرد.
رودخانه هیرمند از رودهای خروشان و پرآب فلات ایران است. البته منظور از فلات ایران فقط کشور خودمان نیست. باید بدانید که فلات ایران شامل سرزمین‌هایی مانند افغانستان، ترکمنستان، ازبکستان، ارمنستان، تاجیکستان و آذربایجان است. هیرمند اصلی‌ترین رودی است که از بلندی‌های کوه‌های بابا در افغانستان به هامون می‌ریزد. هیرمند مسیری طولانی در حد ۱۱۰۰ کیلومتر را می‌پیماید و بعد با هامون یکی می‌شود.
هامون محل زندگی چه حیواناتی است
حدود ۲۴۰ گونه جانوری مختلف در دریاچه زندگی می‌کنند. پلیکان، باکلان، کبک، تیهو، عقاب، افعی، انواع ماهی و… سر سفره هامون تغذیه می‌شوند. با این حساب، به نظرتان مرگ هامون و خرابی‌اش چه اثراتی روی زندگی این حیوانات خواهد داشت؟ بله! مرگ هامون به معنای مرگ صدها موجود زنده است.
البته فقط جانوران نیستند که با خشک‌سالی و بی‌آبی از بین می‌روند. پوشش گیاهی حوالی دریاچه هامون هم دستخوش مرگی ناخواسته می‌شود و این یعنی دام‌داری و پرورش گاو هم در سیستان و بلوچستان به حاشیه رفته است. گاو سیستانی دیگر در این منطقه پرورش پیدا نمی‌کند و این اصلاً خوشایند نیست. در ادامه از وضعیت فعلی هامون بیشتر خواهید خواند.
وضعیت هامون در حال حاضر چطور است؟
دریاچه هامون در حال حاضر وضعیت چندان مطلوبی ندارد. خشک‌شدن هامون همان و بروز مشکلات زیست محیطی مختلف در منطقه آن همان. بحران بی‌آبی پایش را روی رگ‌های هامون زیبا گذاشته و باعث شده که علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی، اقتصاد منطقه پیرامون آن هم تحت‌الشعاع قرار بگیرد.
تغییر و تخریب بخش کوچکی از طبیعت می‌تواند سلسله‌وار مشکلات متعددی را به‌وجود بیاورد. مثلاً خشک شدن هامون و کم‌آبی آن باعث شده که با هر بادی که می‌وزد، ریزگردهای تالاب در هوا پراکنده شوند. زندگی مردم حوالی هامون باوجود این ریزگردها از حالت طبیعی خارج می‌شود و هزار‌ویک مشکل تنفسی و… به‌وجود می‌آید.
در خردادماه سال ۱۳۹۹، حال هامون بهتر شد. سیلابی از افغانستان به سمت دریاچه هامون خروشید و کمک کرد تا تالاب جانی دوباره بگیرد. طبیعت راه و روش خودش را از هر انسانی بهتر می‌داند. برای همین هم هست که بعد از روانه‌شدن سیلاب دشتمال از افغانستان، گیاهانی که بی‌جانی هامون آن‌ها را نابود کرده بود، دوباره جان گرفتند و سرحال شدند. گونه‌هایی گیاهی مانند نی و گز بعد از پرآب‌شدن دریاچه مجدداً روییدند. پرندگان مهاجر هم بازگشتند و در هامون تخم‌گذاری کردند.
اما چرا دریاچه هامون چنین شد؟
آب‌وهوای دنیا که کلاً درحال تغییر است. دانشمندان و فعالان محیط‌زیست که برای گرمایش زمین نگرانند، چیزهایی می‌دانند و از آینده پیش‌بینی می‌کنند که فعلاً برایمان ملموس نیست؛ اما به‌تدریج متوجه می‌شویم که چطور اسیر وضعیتی ناگوار هستیم. هامون هم به خاطر تغییرات آب‌وهوایی و دلایل دیگری به مرگ و تباهی نزدیک شده است. برخی از این علت‌ها در ادامه آمده است:
- سدبستن روی رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند؛
- نبود تجهیزات و روش‌های مدرن و اصولی آبیاری؛
- تأمین آب شرب شهرهای بزرگ و پرجمعیت از دریاچه؛
- دست‌کاری محیط زیست با ورود جانوارانی نظیر ماهی آمون به دریاچه که شرایط آن را تغییر دادند.
در یک‌کلام، می‌توان گفت که مدیریت غیراصولی منابع باعث شد که از دریاچه هامون تنی نحیف و بی‌جان به‌جا بماند که دردسرهایش شعاع وسیعی از اطرافش را درگیر می‌کند. اگر سیلابی از سمت افغان‌ها روانه نمی‌شد، چه باید می‌کردیم؟ آیا این وضعیت ثابت می‌ماند یا هامون به فکری اساسی نیاز دارد؟ احیای دریاچه نیازمند تفکر، مسئولیت‌پذیری و اقدامات کاربردی است.
دریاچه هامون در یونسکو ثبت شده است؟
در چهارمین کنگره جهانی ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره که در سال ۱۳۹۴ برپاشد، یونسکو هامون را به‌عنوان یکی از ذخایر زیست کره ثبت کرد. البته این دریاچه تنها نقطه‌ای از ایران نیست که با این عنوان در یونسکو به ثبت رسیده و ۱۱ گزینه دیگر هم در نقاط گوناگون کشور همین ویژگی ارزشمند را داشته و به ثبت بین‌المللی رسیده‌اند.
نزدیک‌ترین جاهای دیدنی به تالاب هامون
در سفرتان به هامون می‌توانید از جاهای دیدنی اطراف زاهدان، مانند چاه نیمه در زهک، شهر زابل، شهر سوخته، دهانه غلامان، قلعه کک کهزاد و کوه خواجه نیز دیدن کنید.
در آخر
بعضی از افراد هستند که توجه و دلسوزی درباره محیط زیست را چیزی جز ژست‌های بیهوده نمی‌دانند. اگر شما هم در دسته این افراد قرار می‌گیرید، ار شما به‌عنوان دوست ره بال از شما می‌خواهیم که تجدیدنظری درباره نگاهتان به طبیعت داشته باشید. حتی کوچک‌ترین تغییرات منفی در طبیعت هم می‌تواند اثرات خسارت‌آور شدیدی روی بخش‌های مختلف آن بگذارد.
از سوی دیگر، کوچک‌ترین اقدامات مثبت هم می‌تواند نتایج بسیار ارزشمند و خوبی به‌وجود بیاورد. پس حتی اگر دل‌نگرانی‌تان درباره محیط‌زیست را در حد رعایت جداسازی زباله‌های تروخشک منزل خودتان هم پیش ببرید، باز هم نتایج مثبت بسیار بزرگی به‌وجود خواهید آورد. هامون عزیز ما هم نیاز به رسیدگی دارد.
مسیر دسترسی
| هزینه ورودی | رایگان |
| ساعت بازدید | ۲۴ساعته |
| آدرس | استان سیستان و بلوچستان، ۲۷کیلومتری شمال غربی شهرستان زابل. |
ما که دستمان از برنامه‌ریزی‌های کلان کوتاه است؛ اما با شناخت بیشتر طبیعت ایرانی و ابراز دل‌نگرانی و پیگیری اخبار می‌توانیم حضورمان را پررنگ و مثبت کنیم. حالا برای ما و مخاطبان ره بال آسمان بگویید که تا کنون دریاچه هامون را دیده‌اید؟ در زمان پرآبی و رونق با تالاب هامون ملاقات کرده‌اید؟
با سلام
از زحمات شما بسیار سپاسگزارم خیلی منطقی مسایل را بیان کرده اید درحالیکه میدانم بیشتر در توان دارید که به ما بگویید.
خیلی لذت بردم و خیلی هم تمایل هستم که بتوانم به شما یاری دهم.
مینا عزیز، از حسن نظرتون ممنونم. ما هر نوع پیشنهاد سازنده در مسیر کارمون رو با جان و دل می‌پذیریم.