راهنمای سفر بیرجند | ستاره‌ای در دل کویر خراسان

در جای‌جای ایران نشانه‌هایی از تمدن و فرهنگ کهن را می‌توان مشاهده کرد. این نشانه‌ها همگی شاهدی بر قدمت چند هزار ساله سرزمین ایران است. یکی از شهرهایی که چندین و چند نشانه از تمدن ایران باستان را در خود جای داده و زمانی محل زندگی اقوام سارگات آریایی بوده، شهر کویری و زیبای بیرجند است که در مرکز خراسان جنوبی قرار دارد. جاهای دیدنی بیرجند مانند ستاره درخشان در دل شب‌های کویری استان خراسان جنوبی می‌درخشند. اگر دوست دارید با این پدیده‌ها آشنا شوید، همراه ما باشید.

بیرجند کجاست؟

بیرجند مرکز استان خراسان ‌جنوبی است و در شمال شرق ایران قرار دارد. بیرجند از شمال به شهرستان قاین و از جنوب به نهبندان و کرمان محدود می‌شود.

بهترین زمان سفر به بیرجند

آب‌وهوای بیرجند خشک و نیمه‌بیابانی است. نزدیک‌بودن بیرجند به مناطق کویری باعث اختلاف دمای زیاد زمستان و تابستان آن می‌شود به طوری که زمستان‌های بیرجند سرد و تابستان‌های آن گرم و خشک است. بهترین زمان سفر به بیجند اوایل بهار است.

طبیعت بیرجند

در بخش کوهستانی بیرجند، پوشش گیاهی متنوع با انواعی از درختچه‌های بادامشک و انجیرکوهی دیده می‌شود. در بخش نیمه‌بیابانی و کوهپایه‌ای دشت‌های مرتفع و تپه ماهوری به چشم می‌خورد. در این ناحیه جنگل‌هایی با پوشش گیاهی درختچه‌های تاغ، گز و قیچ مشاهده می‌شود. جنگل تقاب در خوسف و جنگل قیچ در حسن‌آباد از این پوشش گیاهی برخوردار هستند.

بیرجند به علت آب‌وهوای کویری و کوهستانی و پوشش‌های گیاهی متنوع، محل زندگی گونه‌های متنوعی از جانوران است. یکی از ۱۴ موزه حیات‌وحش استان خراسان جنوبی نیز در شهرستان بیرجند قرار دارد. در این موزه از مجموعه موزه های بیرجند، گونه‌های بومی و غیربومی در گروه‌های پرندگان، پستانداران و خزندگان یافت می‌شود. پرندگانی از گونه‌های پلیکان، قرقاول، عقاب، باکلان و لک‌لک و پستاندارانی مانند گربه پالاس، قوچ، روباه و خرگوش در این حیات‌وحش نگه‌داری می‌شوند.

جاهای دیدنی بیرجند

• روستای چنشت

روستای چنشت از روستاهای دهستان نهارجان در شهرستان سرپیشه است که در میان رشته‌کوه‌های باقران و در فاصله ۶۰کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد. این روستا به علت وجود رودخانه‌ها و کوهستان‌ها در اطرافش و همچنین باغ‌ها و مزارع و آب‌و‌هوای معتدل، از روستاهای زیبا و مطبوع خراسان جنوبی به شمار می‌رود.

دو غار تاریخی در این روستا وجود دارد که میزبان بازدیدکنندگان بسیاری است؛ غار چنشت و غار چهل‌چاه در شمال روستا. غار چنشت در پی زمین‌لرزه‌های این ناحیه به وجود آمده است و ۶۰ متر طول دارد. از این غار بازمانده اجساد، ابزار و پارچه و ظروف مربوط به هزاره دوم و سوم پیش از میلاد کشف شده است.

• چشمه مولید

یکی دیگر از روستاهای بیرجند که در دهستان المقورات واقع شده، چشمه مولید است. شغل بیشتر مردم این روستا زراعت است و بیشتر از غلات تغذیه می‌کنند. برج چشمه مولید که از بناهای دوره صفویه به شمار می‌رود، در این روستا قرار دارد. چشمه ابوالقاسم و چشمه محمدبیک نیز از دیگر جاذبه‌های دیدنی این روستا به شمار می‌روند.

• آبشار چهارده

آبشار چهارده در روستایی با همین نام، در ارتفاعات باقران و در ۴کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد. کوه‌های باقران از غرب به شرق بیرجند را احاطه کرده و چشمه‌سارهای متعددی را در خود جای داده‌اند.

مجموعه آبشار چهارده از حدود ۸۰ آبشار تشکیل شده که اولین و بلندترین آن ۷ متر طول دارد. برای رسیدن به آبشارهای اصلی باید حدود ۲ ساعت پیاده‌روی کرد. در نزدیکی روستای چهارده پایین و در کنار امامزاده سلطان شیخ حسین، یک آبشار کوچک دیگر نیز وجود دارد که زیبایی و گوارایی خاصی به آن منطقه داده است.

تاریخ

جنوب خراسان محدوده‌ای از خراسان است که در گذشته به آن قهستان می‌گفتند و زیستگاه یکی از اقوام آریایی به نام سارگات بوده است. بیرجند به نام‌های بیرگند و برجند نیز خوانده می‌شود. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۵ در بیرجند تأسیس شد و بعد از مدارس دارالفنون و رشدیه سومین مدرسه آموزش نوین در ایران به شمار می‌رفت. همچنین انتشار روزنامه‌های آزادی قائنات و حقیقت قائنات، نشان‌دهنده فرهنگ عمیق و ریشه‌دار این شهر است.

بناهای تاریخی

• قلعه بیرجند

قلعه بیرجند بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین بنای شهر بیرجند به شمار می‌رود که نام‌های دیگر آن قلعه ته ده و قلعه پایین‌شهر است. این بنا یادگار دوره صفویه است و به وسعت ۳هزار متر بر فراز بلندترین نقطه تپه ماهور قرار دارد. قلعه بیرجند از ۷ برج با خشت و گل ساخته شده و در دوران قاجار بازسازی شده است که امروزه ۶ برج از آن به جا مانده است. در گذشته این قلعه در برابر تهاجم دشمنان به بیرجند کاربرد نظامی داشته و دارای ۲ دروازه شمالی و غربی است.

• ارگ حسام الدوله

یکی دیگر از آثار باستانی خراسان جنوبی که در خیابان مطهری بیرجند واقع شده، ارگ حسام‌الدوله است. این بنا به ارگ کلاه فرنگی بیرجند هم معروف است و مربوط به اواخر دوران زندیه و اوایل قاجاریه و متعلق به امیر معصوم خان خزیمه است که به فرماندار بیرجند واگذار شد. این بنا در ۶ طبقه و به‌صورت زیگوراتی طراحی شده است؛ یعنی دو طبقه اول آن کاربرد داشته و مابقی برای زیبایی ساخته شده است.

طبقه همکف به شکل مربع است و یک حوض مرکزی در آن قرار دارد که ۴ هشتی قرینه و چند اتاق اطراف آن را احاطه کرده‌اند. طبقه اول هم مانند طبقه همکف اما با متراژ کمتر است‌. ورودی ارگ با تزئینات آجرکاری زیباسازی شده و جلوتر از دیوار اصلی قرار دارد. در دو طرف ارگ هم در گذشته دو بادگیر قرار داشته که در بازسازی‌ها حذف شده است.

• مدرسه شوکتیه

این مدرسه در سال ۱۳۱۲ هـ.ق و به دستور امیر اسماعیل خان علم، برای برگزاری مراسم‌ عزاداری ماه محرم احداث شد. در سال ۱۳۲۶ به‌عنوان مدرسه ابتدایی به کار گرفته و پس از مدتی، دبیرستان نیز به آن اضافه شد. مدرسه شوکتیه در خیابان منتظری سه قرار دارد و به سبک معماری کویری ایران به‌صورت ۴ فصل و در ۲ طبقه ساخته شده است.

این بنا دارای یک حیاط مرکزی است که بخشی دورتادور آن به‌صورت پیوسته قرار دارد. سر در جنوبی آن نیز دارای تزئینات مقرنس گچی و یک لوح سنگی است. امروزه نیز از این مدرسه در ایام محرم به‌عنوان حسینیه استفاده می‌کنند.

• خانه تاریخی آراسته

این خانه در بیرجند، یکی دیگر از بناهای تاریخی این شهر است. خانه تاریخی در خیابان منتظری سه و در کنار آرامگاه خواجه خضر قرار دارد و از آثار دوره قاجار به شمار می‌رود. در دو طرف ورودی این بنا، ۲ سکو قرار دارد که یکی برای رفع خستگی است و دیگری برای منتظرماندن افراد برای ورود به خانه.

اولین اتاق این بنا در مقابل دالان و در شرق حیاط قرار دارد و حیاط خانه نیز کمی پایین‌تر از کف اتاق‌ها قرار دارد. اتاق شاه‌نشین نیز در پشت ایوان قرار دارد و ۳ گنبد روی آن را می‌پوشاند. گنبد میانی نورگیر و ۲ گنبد کناری دارای تزئینات زیبایی هستند. از این خانه در حال حاضر به‌عنوان حسینیه در مراسم‌های عزاداری استفاده می‌کنند.

• مسجد جامع چهار درخت

مسجد جامع چهار درخت از آثار صفویه است و در محله چهار درخت قرار دارد که به علت محدودیت زمین، به شکل چهار ضلعی ناقصی ساخته شده است. این بنا از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است که از آن‌ها می‌توان به طاق، شبستان ستون‌دار، محراب کوچک و محراب طاق‌نما و صحن‌ها و پنجره‌ها اشاره کرد.

این مسجد دارای ۲ ورودی است که ورودی شرقی به صحن و ورودی دیگر به شبستان ستون‌دار منتهی می‌شود. کتیبه‌ای هم در سر در ورودی مسجد بنا شده است که بیانگر سال تعمیر و بانیان تعمیر مسجد است. در شبستان این مسجد هم دو محراب وجود دارد که یکی از آن‌ها به سمت بیت‌المقدس واقع شده است.

• عمارت و باغ اکبریه

در گذشته عمارت و باغ اکبریه در مرکز روستای اکبریه در شرق بیرجند بوده و امروزه از دیگر آثار باستانی و تاریخی خراسان جنوبی است که در انتهای خیابان معلم و میدان ولیعصر قرار دارد. قسمتی از اندرونی و ساختمان‌های این بنا در گذشته به خانواده علم اختصاص داشته و دو قسمت مرکزی آن مخصوص امور دیوانی و حکومتی بوده است.

بخش مرکزی ارگ، بنای حکومتی در ۲ طبقه است که اتاق شاه‌نشین مهم‌ترین قسمت آن به شمار می‌رود. اولین و قدیمی‌ترین بنای این مجموعه، ساختمان حشمت‌الملک در ضلع شرقی است که اکنون به کتابخانه و دانشکده هنر تغییر کاربری داده است.

• عمارت بهلگرد

عمارت بهلگرد که یادگار دوران قاجار است، در روستای بهلگرد در ۱۵کیلومتری جنوب شرق بیرجند قرار دارد. در گذشته عمارت بهلگرد به‌عنوان ییلاق حاکم بوده و شامل ۲ باغ و عمارت اندرونی و بیرونی است. ورودی بنا یک در چوبی و دو لنگه با تزئینات گل‌های میخی است و با یک هشتی گنبدی به باغ اندرونی متصل می‌شود.

در قسمت جنوب این بنا هم یک عمارت ۲طبقه با سبک معماری ترکی قرار دارد که طبقه فوقانی آن با یک پیش ایوان، اتاق شاه‌نشین را در خود دارد. باغ بیرونی از باغ اندرونی بزرگ‌تر است و در شمال آن واقع شده، انواع درختان تزئینی کاج و صنوبر و درختان میوه و در مرکز آن هم یک استخر وجود دارد. نکته قابل توجه این باغ وجود یخچالی است که برای تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان به کار می‌رفته است.

• مزار شهدای دره شیخان

مزار شهدای دره شیخان در ابتدای ورودی شهر و در کنار پایانه مسافربری قرار دارد. در این مزار شهدایی از اولاد امام محمد باقر در آنجا به خاک سپرده شده‌اند.

• قدمگاه بی‌بی معصومه

در روستای بورنگ، در فاصله ۳کیلومتری روستای مقدر و در ۸۰کیلومتری شهرستان بیرجند، قدمگاه بی‌بی معصومه قرار دارد. حضرت معصومه قدمگاهی در این روستا داشته‌اند که در آن محل، ضریح شش ضلعی مشبکی از جنس آهن قرار داده‌اند.

• آستانه مبارکه زینبیه

آستانه مبارکه زینبیه در جنوب شرقی بیرجند و در بخش مود شهرستان سربیشه قرار دارد. این بنا در نزدیکی روستای کاهن و مسیر آن جاده آسفالته است. امکانات رفاهی مانند زائرسرا و فروشگاه در آستانه قرار دارد. سالانه مردم بسیاری برای زیارت این مکان متبرکه به این روستا می‌آیند.

فرهنگ و هنر

• مشاهیر

بزرگانی مانند ابن حسام خسفی، دکتر محمدحسن گنجی پدر علم جغرافیای ایران و سید محمد تدین بیرجندی از سیاست‌مداران برجسته در شهرستان بیرجند متولد شده‌اند.

• زبان

خراسان جنوبی و شهر بیرجند به علت بیابانی‌بودن و آب‌وهوای نه‌چندان مطلوب، خیلی نظر بیگانگان را جلب نکرده است. به همین علت زبان و نژاد آن آمیختگی چندانی ندارد. غالب منطقه فار‌س‌نشین است و زبان اصلی که در آن به کار می‌رود فارسی است؛ اما در هر نقطه، فارسی با لهجه خاصی مثل نهبندانی یا سرایانی صحبت می‌شود. تفاوت لهجه‌ها نیز غالباً در واژه‌ها و جمله‌بندی‌هاست.

• لباس

پوشاک مردان در بیرجند

کلاه‌های مختلف مثل کلاه نمدی و کلاه پهلوی، تن‌پوش که خود از قسمت‌های مختلفی چون جلیقه، پیراهن، قمیس (بلند‌تر از پیراهن است) و نیم تنه (مانند کت است) تشکیل شده است. شلوار، قبا، سینه بند (شبیه جلیقه است)، مچ پیچ و پاپوش‌هایی مثل گیوه، کفش چوبی و کفش چارق.

پوشاک زنان در بیرجند

سرپوش تشکیل شده است از چهارقد که همان روسری است در ابعاد بزرگ‌تر، دستمال، روبند و عرق‌چین. تن‌پوش نیز از قسمت‌های مختلفی تهیه شده است مثل پیراهن، دالاق که شبیه جوراب‌شلواری است و نوک پا تا کمر را می‌پوشاند، شلیته، شلوار، چادر و پاپوش.

• موسیقی

سازهای دایره، سرنا و نی در این شهر بسیار محبوب هستند. برخی قطعات موسیقی نیز ویژه رقص‌های محلی است. رقص‌های محلی براساس ویژگی‌هایی که دارند هرکدام گویای نگرش، فرهنگ و روحیات مردم آن شهر و خطه هستند و هرکدام معنای اساطیری خاصی دارند مانند شکرگذاری یا ترتیب خاص یکی از کارهای مخصوص آن منطقه مثل درو کردن یا سوارکاری. قطعات موسیقی مخصوص برای رقص‌های محلی وجود دارد مثل ناره ناره، اصیل و چپ و راست. رقص‌های محلی انفرادی، دو نفره و گروهی انجام می‌شود. رقص‌هایی که با چوب انجام می‌شوند نیز در ردیف چوب‌بازی به شمار می‌روند.

• غذا

غذاهای بیرجند نیز بسیار لذیذ هستند و پیشنهاد می‌کنیم حتماً یک‌بار به این شهر سفر کنید و از خوردنِ انواع آش‌ها، آبگوشت‌ها، خوراک‌ها و خورشت‌ها مثل خورشت کنگر لذت ببرید. قروت بادمجان، بلغور پلو، اشکنه قند و کشک سالاری نیز از دیگر غذاهای محلی بیرجند هستند.

آش شلغم یکی از آش‌های معروف است که در فصل‌های زمستان و برای افرادی که شلغم دوست دارند، پیشنهاد بسیار مناسبی است. یکی از غذاهای معروف و بسیار محبوب محلی در بیرجند، کشک یا همان قوروت است. کشک دیگ چدنی از معروف‌ترین کشک‌های بیرجند است. همچنین کشک زرد و کشک زیره‌ای هم از انواع دیگر کشک‌های محلی هستند که طرفداران بسیاری دارند.

رستوران های بیرجند

رستوران های بیرجند از جمله رستوران ماژان، رستوران سنتی شمس العماره، رستوران ایتالیایی دنیا، فودلند لبنان و فست فود کی اف سی از سوی شهروندان و مسافران بیشترین امتیاز را کسب کرده‌اند.

اقامت در بیرجند

هتل سه ستاره کوهستان بیرجند در دهکده توریستی برادران ذوالفقاری، یکی از هتل‌های خوب این شهرستان است که برای اقامت فضای بسیار دلپذیری دارد. هتل جهانگردی بیرجند در خیابان ارتش و هتل سپهر بیرجند در خیابان جمهوری اسلامی نیز از دیگر اقامتگاه‌های مناسب و بهترین هتل های بیرجند برای مسافران و گردشگران است.

سوغات بیرجند

از سوغاتی‌های بیرجند می‌توان به قالی بیرجند اشاره کرد. بسیاری از قالی‌‌های بیرجند در موزه فرش ایران و مجموعه استان خراسان رضوی قرار دارند و برای سوغات انتخاب بسیار مناسبی هستند. پارچه‌بافی، سبدبافی، سوزن‌دوزی و سفال‌گری هم از دیگر هنرهای مردان و زنان بیرجندی هستند.

زرشک و زعفران قائنات در کنار زیره و آلوهای خشک خوشمزه نیز رهاوردهای جذاب بیرجند هستند. همچنین در بیرجند انواع مختلفی از نان مانند نان پنیر، نان کماج و نان سمنو هم تهیه می‌شود که امتحان‌کردن آن خالی از لطف نیست.

مسیرهای دسترسی

• سفر هوایی

فرودگاه بین‌المللی بیرجند در شمال این شهر قرار دارد. شما می‌توانید بلیط هواپیما بیرجند را از شرکت‌های ایران ایر و ماهان از برخی شهرها مثل تهران، مشهد و یزد تهیه کنید.

• پایانه‌های اتوبوس‌رانی

پایانه مسافربری بیرجند در خیابان شهید ناصری و نرسیده به بلوار مسافر قرار دارد. بلیط اتوبوس بیرجند را می‌توانید روزانه از شهرهای تهران، مشهد، زاهدان و دیگر مراکز استان‌های نزدیک به این شهر بخرید. بیرجند روی بزرگراه شماره 95 قرار دارد.

در سفر به ستاره کویری خراسان، بیرجند عزیز، از زرشک‌های تازه و عناب‌های خوشمزه‌اش غافل نشوید. به جاهای دیدنی بیرجند سر بزنید و تجربه‌هایتان را برای ره بال آسمان بنویسید.