جاهای دیدنی جلفا | راهنمای سفر جلفا

جلفا را باید در کنار رود ارس دید. در جنگل‌های ارسبارانش قدم زد. به دیدن کلیساهای تاریخی‌اش رفت و با فرهنگ مردمانش آشنا شد. بعد از گشت‌وگذار در دامان شقایق‌های وحشی کوه‌هایش سراغ خنکی آبشار‌های فراوانش را گرفت و خستگی در کرد. جلفا این است. مجموعه‌ای از زیبایی و لطافت طبیعت که پروردگار عالمیان برای بنده‌هایش فراهم کرده است. اگر دوست دارید چند دقیقه‌ای در جاهای دیدنی جلفا قدم بزنید، همراه ما باشید.

جلفا کجاست؟

جلفای امروز در مرز میان کشورهای آذربایجان، ایران و ارمنستان واقع است. این شهر از شمال به رود ارس و از جنوب به شهرستان‌های مرند و تبریز می‌رسد. جلفا در گذشته از توابع شهرستان مرند بود؛ اما به دلیل اهمیتی که در اقتصاد، تجارت و سیاست داشت، خود به شهری مستقل تبدیل شد و اکنون در استان آذربایجان شرقی بعد از تبریز بیشترین آمار تعداد گردشگر را در شمال غرب ایران دارد.

توسعه منطقه آزاد ارس به‌عنوان دومین منطقه آزاد بعد از کیش، در توسعه جلفا نقش اساسی داشت و معاملات، صادرات و واردات فراوانی از این منطقه صورت گرفت. با اتصال جلفا به خط آهن سراسری و از این طریق ارتباط با آسیای میانه، اهمیت این شهر دو چندان شد و بعد از توسعه راه‌ها، به‌عنوان پرترددترین مرز مسافری ایران بعد از فرودگاه امام خمینی و مهرآباد شناخته شد. با این عبور و مرور، بازارچه‌های مرزی جلفا نیز رونق گرفت.

بهترین زمان سفر به جلفا | بهار و تابستان

جلفا در مقایسه با شهرهای دیگر استان آذربایجان شرقی ارتفاع کمتری دارد. از این رو با میانگین دمای ۱۵ درجه سانتیگراد، نسبت به آب‌وهوای سرد و خشک استان، شهری نسبتاً معتدل محسوب می‌شود. این شهر در بیشتر روزهایش خوش‌آب‌وهواست و از بارش برف و باران سیراب می‌شود.

ریشه نام جلفا | بافندگانی در سطح جهانی

سیاحان و جهانگردان بسیاری از جلفا سخن گفته‌اند و بیشتر در منابع تاریخی از این شهر به جای جلفا با نام جولاء یاد کرده‌اند. جولاء در لغت به معنای بافنده است و نشان از شغل قدیمی مردم این شهر دارد. این شهر از دیرباز محل پرورش کرم ابریشم بوده و اهالی آن با کشت پنبه، تولید ابریشم و پارچه‌های حریر روزگار می‌گذراندند. جلفا نام خود را از آن دوران و از شغل مردمانش به یادگار دارد. در آن زمان‌ تولید و صادرات ابریشم بسیار رونق داشت و مهم‌ترین کالای صادراتی جلفا محسوب می‌شد.

طبیعت جلفا | سبزی کوهستان

نیزار‌ها و بوته‌زارهای حاشیه ارس در کنار جنگل‌های ارسباران پوشش گیاهی جلفا را بسیار متنوع و کمیاب کرده است. ارسباران با داشتن ۱۰درصد گونه‌های گیاهی کل کشور، مهم‌ترین منطقه برای بررسی پوشش گیاهی جلفاست. جنگل‌های ارسبارانی یک ناحیه از ۵ ناحیه پوششی ایران را تشکیل می‌دهند و یکی از منابع مهم ژنتیکی هستند. این جنگل‌ها شبیه به جنگل‌های اروپای شرقی بوده و از درختان بلوط و ممرز و اُرُس  پوشیده شده‌اند. غیر از این چند نوع، انواع دیگر گیاهان شناخته‌شده مانند انار، زرشک، زالزالک، درختان گردو، گیلاس، آلبالو، آلوچه و انواع گیاهان دارویی نیز فراوان در آن یافت می‌شوند.

جانورانی که ساکن کوهستان، آب‌ و جنگل هستند، هر سه در کنار هم در جلفا پیدا می‌شوند. مانند پوشش گیاهی، بیشترین پوشش جانوری را نیز در منطقه ارسباران شاهد هستیم. تورهای طبیعت‌گردی ارسباران را می‌توان از جذاب‌ترین تورهای طبیعت‌گردی برشمرد. در این منطقه‌ سیاه خروس قفقازی، یکی از کمیاب‌ترین پرندگان جهان، زندگی می‌کند. همچنین می‌توان شوکا، گراز، خرس قهوه‌ای، سیاهگوش، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه، قوچ، گرگ، مار قیطانی، انواع دیگر حیوانات، پرندگان شکاری و ماهی‌ها را نیز مشاهده کرد.

جاهای دیدنی جلفا | زیبا و دل‌نواز

منطقه حفاظت شده ارسباران

ورود به جلفا دروازه‌ ورود به دل منطقه‌ ارسباران خواهد بود. این منطقه با طبیعت بی‌نظیر خود دارای چشمه‌های آبگرم و سرد، ییلاقات، پوشش گیاهی متنوع و انواع میوه‌های جنگلی و تنوع گسترده پوشش جانوری است. همین امر باعث شده ۳۹هزار هکتار از زمین‌های ارسباران به پارک ملی تبدیل شود.

• روستای آشتبین

مهم‌ترین روستای شهر جلفا، معروف به ماسوله آذربایجان است که در جنوب رود ارس، در ارتفاع ۳هزارمتری، در کنار کوه‌های کیامکی قرار گرفته است. روستای اشتبین تبریز هم آب‌وهوای سرد منطقه آذربایجان را به ارث برده است، هم آب‌وهوای معتدل اطراف ارس و منطقه ارسباران را. هرچه به سمت جنوب روستا پیش می‌رویم، نسیم آذربایجان بیشتر می‌وزد و در سمت شمال ملایمت ارس، آب‌وهوا را معتدل و مرطوب می‌کند.

پلکانی‌بودن روستا، رودهای زلال و جاری، باغ های میوه، مراتع و جنگل‌ها، دام‌هایی که در دشت‌های اطراف پراکنده‌اند، مردمان خونگرمی که در ایوان‌ها نشسته‌اند و کودکانی که شاد در کوچه‌های پر پیچ‌وخم و باریک روستا می‌دوند، گوشه‌ای از زیبایی‌های طبیعی و محلی آشتبین است.

• آسیاب خرابه

آبشار آسیاب خرابه، آسیابی قدیمی و مخروبه‌ است که در نزدیکی رود ارس و هادی‌شهر قرار دارد. دلیل اهمیت این منطقه  نه آسیاب، بلکه آبشار‌های کوچک و بزرگی ا‌ست که در اطراف پراکنده‌اند. این آبشار‌ها از کوه‌های کیامکی در بالای آسیاب سرچشمه گرفته و به پائین می‌ریزند. طبیعت بکر، درختان انجیر با رنگین‌کمان‌های زیبای تشکیل‌شده در میان آبشار‌ها و نسیم خنکی که از میان آن‌ها می‌وزد، آسیاب خرابه را زبانزد عام و خاص کرده است.

تاریخچه جلفا | جلفا در گذر زمان

شنیدن نام جلفا، هم‌زمان جلفای آذربایجان شرقی، جلفای جمهوری آذربایجان و جلفای اصفهان را نیز به یاد ما می‌آورد. این مناطق که در جاهای مختلف پراکنده‌اند، با وجود فاصله بسیار زیاد شباهت‌های گسترده‌ای به هم دارند. علت این شباهت را با وجود کیلومتر‌ها فاصله، باید در تاریخ جست‌وجو کرد.

جلفای قدیم در منطقه‌ آذربایجان از ۵ قرن پیش از میلاد مسیح وجود داشته است. این مدت شهرنشینی و تمدن نشان از اهمیت جغرافیایی و طبیعی جلفا دارد که توانسته قرن‌ها میزبان مردمانش باشد و نیاز‌هایشان را تأمین کند. حدود ۲هزار و ۵۰۰ سال شهرنشینی، غنای تاریخی و فرهنگی جلفا را به غنای جغرافیایی و طبیعی آن سنجاق کرده و امروز این شهر را به یادگار گذاشته است.

• مذهب اهالی جلفا

وجود ۱۸۷ کلیسای بزرگ و کوچک در نقاط مختلف آذربایجان، حکایت از شمار گسترده مسیحیان این منطقه دارد. این مسیحیان متعلق به ارمنستان بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی به ایران مهاجرت کرده‌اند. برخی از این مهاجرت‌ها با هدف تجارت و به‌صورت اختیاری بوده؛ اما بسیاری دیگر نیز با درد و رنج و شمشیر توأم بوده‌ است.

بیشتر جمعیت ارمنی‌های آذربایجان نیز متعلق به شهر جلفا و مناطق اطراف این شهر هستند؛ در نتیجه کلیساهای متعددی نیز در آن به جا مانده است. برخی از این کلیساها نیز به لحاظ مذهبی در میان ارمنیان از اهمیت خاصی برخوردارند. بسیاری از مسیحیان ارومیه و شمال غرب ایران نیز در پیشینه خود به مسیحیان جلفا می‌رسند. جالب آنکه جلفای اصفهان نیز تمثیل کوچکی است از جلفای آذربایجان. ارمنیانی که در دوران صفویه و در زمان شاه عباس در سال ۱۶۰۴ میلادی با به‌آتش‌کشیده‌شدن خانه و مزارع خود از جلفا رانده شدند، به سمت مناطق مرکزی ایران و اصفهان کوچ کردند. برخی در شیراز و بیشتر آن‌ها در اصفهان ساکن شدند. این گروه به دلیل علاقه‌ای که به جلفای آذربایجان و زادگاه خود داشتند، به‌تدریج جلفای اصفهان را شکل دادند و آن را جلفای نو نامیدند.

در زمان قرارداد ترکمنچای نیز جلفای قدیم دو بخش شده و بخشی به خاک جمهوری آذربایجان و نخجوان پیوست. به این ترتیب در طی دو واقعه تاریخی مردم جلفا سه قسمت شده و به قول ارمنیان هر کدام در جوغای خود ساکن شدند.

بناهای تاریخی جلفا | یادگاری از گذشتگان

• آشتبین

در کنار زیبایی‌های طبیعی که از آشتبین بیان شد، وجود کتب تاریخی، گورستان‌های قدیمی، سنگ نوشته‌هایی با قدمت ۸۰۰ سال و کتیبه‌هایی که از دوران صفویه به جا مانده‌اند، حکایت از قدمت و تاریخ طولانی این روستا دارند. در بالا و دور دروازه‌‌های قدیمی روستا نیز کتیبه‌هایی به خط ثلث دیده می‌شوند. از معروف‌ترین خانه‌های روستا که سردر قدیمی با کتیبه و حکاکی‌های زیبایی دارد، خانه سلمان زاده است. از روی کتیبه قدمت این خانه ۳۰۵متری به زمان حکومت صفویه در ایران می‌رسد.

• آرامگاه سید ابوالقاسم نباتی

سید ابوالقاسم، مشهور به نباتی آشتبین که او را با نام مجنون شاه یا خان چوپانی نیز می‌شناسند، متولد روستای آشتبین و از شاعران معروف قرن ۱۲ و ۱۳ هجری جلفا محسوب می‌شود. از جمله شعرهای بسیار معروف او در زبان ترکی شعر «گئدین دئین خان‌چوبانا» است که با «سارای و سرنوشت» او به‌عنوان یک داستان فولکلور ترکی عجین شده است و ما این داستان و شعرش را بیشتر با فیلم سارای به خاطر می‌آوریم. اکنون آرامگاه این شاعر در منطقه‌ای زیبا، در بالای کوه و میان درختان قرار دارد و دائم صدای رود ارس در آن به گوش می‌رسد.

• پل ضیاء الملک یا پل نخجوانی

پل ضیاء الملک در یک کیلومتری کاروانسرای خواجه نظر، روی رودخانه ارس واقع شده است. طبق گفته منابع تاریخی این پل با قدمتی پیش از میلاد مسیح، قدیمی‌ترین پل در ایران محسوب می‌شود. این پل بارها تخریب شده و بارها نیز از نو ساخته یا تعمیر شده است. می‌توان گفت شکل امروزی پل یکی از بی‌شمار یادگار صفویه در منطقه ارسباران است و به دوران شاه عباس صفوی برمی‌گردد.

• قلعه علی بیگ جلفا

قلعه علی بیگ در منطقه زیبای کمتال، در جنوب رود ارس  و بر بلندای کوه بزداش از آثار تاریخی شهرستان جلفاست. این قلعه قدیمی از قلعه‌های بابک خرمدین بوده و قدمت آن به قرن‌های اولیه ورود اسلام به ایران باز می‌گردد. این مکان بیشتر در زمان علی بیگ معروف شد و امروزه نیز به نام این شخص خوانده می‌شود. علی بیگ رهبر مبارزان مردمی با قوای روس بود و از این قلعه کوهستانی برای مبازرات خود استفاده کرد.

• برج دوزال

دوزال، از مهم‌ترین روستاهای جلفا در مرز ارمنستان و در نزدیکی رود ارس قرار دارد. این روستا به مسجد و آب انبار قدیمی‌اش معروف است و امامزاده‌های متعددی که گویا قدمتشان به دوران حکمرانی سلجوقیان باز می‌گردد. مهم‌ترین اثر تاریخی این روستا برج تاریخی‌زیارتی دوزال است که قدمت آن به اواخر قرن هفتم هجری می‌رسد. این برج روی آرامگاه امامزاده شعیب ساخته شده است. امامزاده شعیب فرزند امام موسی کاظم و برادر امام رضاست و مقبره‌اش در سرداب این برج قرار دارد.

• روستای تاریخی کردشت، مجموعه ناصری و حمام تاریخی کردشت

روستای تاریخی کردشت در نزدیکی مرز ارمنستان، در جنوب رود ارس قرار گرفته است. عباس میرزا، ولیعهد قاجار، در دوران جنگ ایران و روس از این روستا لشگر ایران را فرماندهی و پشتیبانی می‌کرده است. روستای کردشت ۸ بنای تاریخی زیبا و عظیم دارد.  این ۸ بنا حمام بزرگ، عمارت، حمام کوچک، مسجد غریب، دیوانخانه، یخچال، قلعه عباس میرزا و ساخلو (پادگان نظامی) است که با نام مجموعه ناصری یا کردشت شناخته می‌شوند.

از میان این ۸ بنا، حمام کردشت و قلعه کردشت معروف‌تر هستند و در نوشته‌های تاریخی بیشتر از این بنا نام برده می‌شود. قلعه کردشت یا عباس آباد که با نام قلعه عباس میرزا نیز شناخته می‌شود، قلعه‌ای سنگی و آجری است که متعلق به دوران اسلامی است؛ اما در دوران قاجار و ورود عباس میرزا به این روستا معروف شد. حمام کردشت حمامی است که پادشاهان و خان‌زادگان ایرانی در دوران شاه عباس صفوی با شکوه و جلال فراوان برای خود ساختند و آن را حمام خانی نامیدند. با ورود به زمان قاجار، حمام از انحصار شاهزادگان درآمد و در اختیار عموم مردم قرار گرفت. با وجود تخریب بخش‌هایی از حمام همچنان این بنا شکوه، عظمت و زیبایی معماری ایرانی را بازتاب می‌دهد.

• کاروانسرای خواجه نظر

کاروانسرای خواجه نظر، در ۵کیلومتری شهر جلفا، در زمان شاه عباس صفوی ساخته شده است. بانی و سرمایه‌گذار ساخت کاروانسرا، خواجه نظر، یکی مقربان شاه عباس و از تجار ثروتمند ارمنی بوده است. با آنکه با مرگ او ساخت کاروانسرا نیمه‌کاره ماند؛ اما هنوز هم گردشگران و جهانگردان از این کاروانسرا به‌عنوان یک بنای تاریخی زیبا استقبال می‌کنند.

• زیارتگاه بابا یعقوب

سیه رود یکی از روستاهای شهر جلفا در حاشیه‌ رود ارس است. یعقوب ابن ورقا که با نام بابا یعقوب معروف است، از کشاورزان و زمین‌داران این روستا بوده و نزد مردم منطقه ارج و قرب خاصی داشته است. مردم روستا بعد از مرگ بابا یعقوب او را در زمین خود دفن کرده و آنجا را به زیارتگاه تبدیل کردند. هنوز هم مردم این روستا و روستاهای اطراف در آخرین پنجشنبه مهرماه در این زیارتگاه جمع می‌شوند و غذایی نذری به نام بابا يعقوب پلوسی تهیه می‌کنند.

• دره شام

دره شام، از مناطق بسیار قدیمی، در جنوب رود ارس، در ۲۰کیلومتری جلفا و در محل تلاقی دو رودخانه آق چای و ارس قرار گرفته است. دره صعب‌العبور و وسیع شام از قدیمی‌ترین مراکز ارمنی‌نشین منطقه به حساب می‌آید. دره شام در گذشته شامل چندین روستا و کلیساهای متعدد بوده است؛ اما قرن‌هاست خالی از سکنه تاریخ را با خود حمل کند و گه‌گاهی صدای ناقوس کلیساهایش در خیال کوه‌های منطقه می‌پیچد.

• کلیسای آندره ورتی یا کلیسای چوپان

در دو سوی رود ارس، در چراگاه‌ها و مراتع روستاهای دره شام، دو کلیسای کوچک قرار دارند که بر طبق روایات مشهور، به دست دو برادر در سال ۱۵۱۸ میلادی ساخته شده‌اند. این دو کلیسا مأمن و عبادتگاه چوپانانی بودند که روز و شب خود را در کنار دام‌هایشان در مراتع می‌گذراندند. کلیسای آن سوی رود ارس که اکنون در خاک نخجوان واقع است، تخریب شده؛ اما کلیسای دیگر، در خاک ایران، هنوز پابرجاست.

این کلیساهای بسیار کوچک با دیوارهای داخلی گچی و دیوارهای بیرونی سنگی، بدون هیچ نقش و زینتی به عنصر سادگی آراسته‌اند. در اطراف ساختمان کلیسا تعدادی سنگ‌های صلیبی‌شکل و بقایای بناهای تخریب شده‌ای وجود دارند که حکایت از وسعت بیشتر کلیسا در گذشته نسبت به بنای امروزی آن دارند.

• کلیسای ننه مریم

در ارتفاعات دره شام، در سطحی وسیع، کلیسای مادر خدا یا کلیسای آستواتساتسین مقدس مشهور به کلیسای ننه مریم (مریم مقدس) قرار دارد. طبق شواهد تاریخی، این کلیسا قبل از دوران صفویه رونق داشته و عبادتگاه ارامنه بوده است. این کلیسا مستطیل‌شکل با گنبدی زیباست. از ۱۲ روزنه کوچک و ۴ پنجره این گنبد، نور بر فضای داخل کلیسا و صلیب سنگ‌هایی که روی دیوار، کنار پنجره‌ها نصب شده‌اند، می‌تابد. حکاکی‌های ساده محراب و تزئینات سنگی روی سردر ورودی کلیسا جزو معدود عناصر تزئینی هستند که در آن به چشم می‌خورند.

• کلیسای سنت استپانوس

استپانوس، نامی آشنا و مقدس برای مسیحیان است. سنت استفان یا استفان قدیس اولین کسی بود که در راه ایمان به حضرت عیسی به دست یهودیان متعصب سنگسار شد. او را به‌عنوان شهید اول راه مسیحیت می‌شناسند و کلیساهای متعددی در کشورهای مختلف به نام او بنا کرده‌اند.

کلیسای سنت استپانوس ایران نیز بعد از قره کلیسا (کلیسایی در چالدران آذربایجان غربی) دومین کلیسای مهم ارامنه است و در دره شام قرار دارد. در طول تاریخ، رفت‌وآمد دانشمندان  و حضور نقاشان و خطاطان برجسته باعث شد این کلیسا برای ارامنه نه‌تنها محل عبادت بلکه محل تجمع باشد و به‌عنوان یک مرکز فرهنگی نیز شناخته شود. این کلیسا در دره‌ای سرسبز در میان درختان، در داخل دژی مستحکم با برج های نگهبانی متعدد، قدمت و شکوه خود را به رخ بینندگانش می‌کشد.

• امامزاده سید محمد نوجه‌مهر

در ۶۵کیلومتری شهرستان جلفا و در روستای نوجه مهر، امامزاده‌ سید محمد قرار دارد که گفته می‌شود در قرن 9 هجری در این منطقه زندگی می‌کرده و از نسل امام موسی کاظم است. این امامزاده در زمینی به وسعت ۵هزار متر بنا شده و دارای کشتارگاهی برای ذبح قربانی زائران، بازارچه و همه امکانات، مانند اتاق‌های اقامتی برای زائران و گردشگران منطقه است. گفته می‌شود سالانه ۲ تا ۳میلیون گردشگر به زیارت این امامزاده آمده و از امکانات مجموعه آن استفاده می‌کنند. اهمیت و مقام این امامزاده در منطقه ارسباران به قدری است که علاوه بر زائران ایرانی، از نخجوان نیز کاروان‌هایی برای زیارت وارد ایران می‌شوند.

غذای محلی جلفا | خوشمزه‌های دوست‌داشتنی

جلفا دو غذای معروف و مختص به خود دارد که با نام‌های قورود قیله و قورود کوفته شناخته می‌شوند. این دو غذا نوعی آش و کوفته هستند و همان طور که از نام آن‌ها پیداست، قورود به معنای کشک، اصلی‌ترین ماده تشکیل‌دهنده آن‌هاست.

قورود قیله در گذشته غذای اصلی شب حنابندان در جلفا بوده؛ اما هنوز هم یکی از اصلی‌ترین غذاهای مراسم‌ها و جشن‌های عروسی این شهر محسوب می‌شود.

اقامت در جلفا | جایی برای استراحت

خود شهر جلفا به دلیل موقعیت گمرکی و مرزی، هتل‌ها و اقامتگاه‌های بسیاری دارد. همچنین می‌توان برای اقامت در طبیعت، ویلاهای کوهستانی ارس جلفا واقع در جاده کلیسا یا اقامتگاه‌های بومگردی روستاهای جلفا از جمله آشتبین را نیز انتخاب کرد. هتل امپریال ارس، هتل آپارتمان آلتین ارس، هتل نارنجستان، مجتمع اقامتی ویلاهای کوهستانی ارس، هتل آپارتمان چیپال و هتل تاج از جمله آن‌هاست.

مسیرهای دسترسی به جلفا

• سفر زمینی

به دلیل موقعیت اقتصادی جلفا، جاده‌های بسیاری به این شهر منتهی می‌شوند؛ اما مهم‌ترین آن‌ها تبریز به جلفا است که از شهرهای صوفیان و مرند نیز عبور می‌کند. این جاده در ایام تعطیل سال مسیری پرترافیک و کمی نیز خطرناک محسوب می‌شود. متأسفانه این شهر اتوبوس‌رانی مناسبی نداشته و تنها راه اتوبوسی آن  مسیر تبریز به هادی شهر (نزدیک به جلفا) است.

• سفر با قطار

برای سفر با قطار می‌توان از قطاری استفاده کرد که از شهر تبریز به سمت جلفا حرکت می‌کند. این قطار همه روزه مسیر تبریز جلفا و بالعکس را طی می‌کند.

فرودگاه جلفا و منطقه آزاد ارس فعلاً در مرحله احداث است.

حضور در کنار ارامنه مهربانی که شما را در بازدید از جاهای دیدنی جلفا همراهی می‌کنند، خاطره‌ای خوش و شیرین برای همه عمر برجای می‌گذارد. ما در ره بال آسمان پیشنهاد می‌کنیم سفر به جلفا و تجربه این همه زیبایی را از دست ندهید. نظر شما چیست؟