راهنمای سفر ندوشن | شهری در مرکز و قلب جغرافیای ایران

امروز می‌خواهیم شما را به قلب مرکز ایران ببریم. زمانی که به استان یزد سفر کنید، در 88کیلومتری شمال غرب آن به شهری باستانی می‌رسید که هزاران سال از تولدش می‌گذرد. نام این شهر ندوشن است. جالب است بدانید زمان چندانی از تبدیل‌شدن روستای ندوشن به شهر نگذشته است. شهر ندوشن بخشی از شهرستان میبد و یکی از جاهای دیدنی یزد است.

ندوشن کجاست؟

در قسمت قبل برایتان گفتیم که ندوشن یکی از شهرهای میبد در استان یزد است. در شمال آن اردکان، شمال شرق آن میبد، جنوب آن شهرستان ابرکوه، شرق آن دهستان کذاب و شهرستان تفت و غرب آن استان فارس قرار گرفته است. مساحت این شهر 10هزار کیلومتر است و پس از گذشتن از سه شهر تفت، میبد و صدوق به مرکز استان می‌رسد. روستاهای هفتهر، سورک، علویه و نیوک در محدوده این شهر هستند.

چرا ندوشن؟

درباره وجه تسمیه و تاریخچه ندوشن بحث‌های مختلفی در گرفته است. صحبت‌های کارشناسان حاکی از تأسیس روستای ندوشن در زمان‌های دور است. روایتی می‌گوید این روستا را زرتشتی‌ها بنا کرده‌اند و همان هسته مرکزی شهر ندوشن امروزی شده است. روایتی مشابه از سه برادر زرتشتی می‌گوید که سه روستا را در این منطقه بنا کرده‌اند که یکی از آن‌ها ندوشن بوده است.

البته زرتشتیان با توجه به سابقه تاریخی حضور در این منطقه، به این شهر نوشوک می‌گویند. حضور عشایر استان فارس در سالیان دور، با اقامت آن‌ها در این ناحیه همراه شده است و آن‌ها جمعیت بعدی ساکن این منطقه را شکل داده‌اند. وجود بافت گیاهی مناسب و مهم‌تر از آن، آب، علت اصلی سکونت عشایر در این منطقه بوده است. کار مردم این شهر در گذشته‌های دور بیشتر استخراج از معادن بود؛ اما با گذشت زمان، مبتنی‌بر دامپروری شد. ندوشن و اطراف آن دارای معادن بسیاری است و در سال‌های اخیر حفر و استخراج بی‌رویه معادن به معضلی برای این خطه تبدیل شده است.

بهترین زمان سفر به ندوشن

ندوشن هم مثل همه شهرهای مرکز ایران تابستان‌های گرم و خشک دارد و زمستان‌های سرد و سوزان. این را از بادگیرهای شهر می‌توان فهمید. برای سفر به این شهر بهتر است یکی از روزهای پایانی زمستان یا دو ماه اول بهار را انتخاب کنید.

 طبیعت ندوشن و بز سرخ ایرانی

ندوشن محل رویش گیاهان دارویی مثل آنغوزه و زیره سیاه است. البته گیاهان دارویی دیگری نیز در بافت گیاهی این شهر می‌رویند که از جمله آن‌ها می‌توان به خشخاش، گون و پونه ایرانی اشاره کرد. توسعه رویش گیاهان دارویی خبر خوبی برای توسعه اقتصاد اهالی است.

علاوه بر این گیاهان، در این منطقه به دلیل خشکی و کمبود آب، درختان مقاوم به خشکی مثل انار، گردو و بادام رشد می‌کنند. در حیاط خانه‌های زیبا و سنتی، معمولاً یکی‌دو درخت انار و در باغ‌ها، درختان بادام و گردو به‌فراوانی یافت می‌شود.

ندوشن به‌عنوان قطب دامداری استان یزد مطرح است. دامداری و دامپروری در ندوشن بسیار مهم است و برای همین هم بز سرخ از جمله حیواناتی است که در این شهر پرورش می‌یابد. این بز که تصویرش را هم دیده‌اید، دارد کم‌کم خودش را جهانی می‌کند. البته میل انسان‌ها به کشف معادن و آسیبی که به طبیعت وارد می‌کند باعث شده این نژاد از بز ایرانی متأسفانه در خطر نابودی و انقراض قرار بگیرد.

جاهای دیدنی ندوشن

شهر ندوشن دارای آثار تاریخی و طبیعی بسیاری است که بیشتر آن‌ها هم ثبت ملی شده‌اند. غار نباتی، مسجد آمنه گل، مسجد جامع، باتلاق گاوخونی، برج و دروازه ها، قلعه سفیده، آبشار و چشمه، بادگیر، منارجنبان، امامزاده مامانیک، منبر 900 ساله، قنات، پل خواجه و خانه‌های تاریخی از جمله این مکان‌ها هستند. البته برخی آثار تاریخی و پوشش گیاهی به دلیل کم‌توجهی در معرض تخریب قرار گرفته‌اند.

• غار نباتی

حتی شنیدن اسم غار نباتی به‌تنهایی می‌تواند یک جاذبه در شهر ندوشن باشد. این غار از جمله جاهای دیدنی این شهر است که در دهانه کوهی در اطراف ندوشن درون زمین شکل گرفته. کارشناسان می‌گویند که این بخش از زمین، هنوز قابلیت غارزایی دارد! غار نباتی دو دهنه دارد و سه مسیر. قسمت داخلی‌اش را با نام تالار می‌شناسند. داخل غار تاریک است و طولش هم 50 متر؛ اما آنقدر خوب و سرراست است که هیچکس در آن گم نمی‌شود.

جاذبه غار به قندیل‌های زیبایی است که از سقفش آویزان است. شاید برای همین هم به آن نباتی می گویند! اگر هوس کردید به این غار سر بزنید، به سمت روستای صدرآباد در جنوب ندوشن بروید.

• باتلاق گاوخونی

آن‌هایی که نام زاینده رود را می‌شناسند، حتماً اسم باتلاق گاوخونی را هم شنیده‌اند. آبی که از کوه‌های چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در راهش به اصفهان، همه دشت‌ها و زمین‌ها را سیراب می‌کند، در نهایت وارد شهر ندوشن شده و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد. گویا باتلاق گاوخونی، پایان داستان پرشور وخروش زاینده رود است. البته که بی‌کفایتی یک عده غیرمسئول و خشکسالی‌های اخیر باعث شده این روزها زاینده رود و باتلاق گاوخونی، دیگر جانی در بدن نداشته باشد!

• سنگ آب

به تصاویر زیبای این بخش نگاه کنید. انصافاً دیدن عکس‌هایش هم شما را به وجد می‌آورد. تصورش را بکنید که یک چشمه پلکانی روبه‌روی شماست که دست طبیعت برایتان تراشیده است. سنگ آب یا سنگاب، پدیده‌ای طبیعی و حیرت‌انگیز در ندوشن است. آهک و املاح دیگر موجود در آب این منطقه باعث شده هنگام حرکت روی زمین، در مسیرش رسوب کند و بعد از شاید صدها یا هزاران سال، چنین پدیده شگفت‌انگیزی را به وجود آورد. شبیه این پدیده را می‌توانیم در باداب سورت و استخرهای آبگرم طبیعی پاموکاله سراغ بگیرید.

بناهای تاریخی ندوشن

• مسجد جامع ندوشن

ندوشن هم مثل خیلی از شهرهای دیگر ایران، مسجد جامعی بزرگ دارد که قدمتش به سده هشتم هجری قمری می‌رسد. صد سال بعد و در دوره صفویه، مناری به آن اضافه شد. ارتفاع این مناره 20 متر است. این اثر نیز به شماره ثبت 2150 در فهرست آثار ملی قرار دارد.

علاوه بر مناره، منبر مسجد از جمله عناصر معماری خاص این مسجد است. این منبر با چوب گردو پرداخته شده است و هنرهای مختلفی مثل منبت و معرق در ارائه جزییات دیدنی به آن نقش داشته‌اند. قدمت منبر به 900 سال پیش باز می‌گردد. البته تکه‌ای از منبر به یغما رفته و در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود.

• منارجنبان

اگر به اصفهان سفر کرده باشید، حتماً ساختمان منارجنبان را می‌شناسید. یک مناره با همان ویژگی در مسجد جامع ندوشن هست. این مناره از آجر و ملات ساروج ساخته شده و همین کمک کرده بعد از گذشت قرن‌ها، هنوز پابرجا بماند. اگر کمتر از ۵۰ متر از منارجنبان ندوشن فاصله داشته باشید، می‌توانید تکان‌هایش را ببینید.

• قلعه سفیده

قلعه سپیده یکی از یادگاری‌های دوره زندیه و افشاریه است. اقبال این قلعه بلند بوده که در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این قلعه، دو طبقه و چهار برج در چهار طرف دارد. ساختمانش در اصل با سنگ بنا شده؛ اما نشانه‌هایی از خشت و گل و آجر هم در آن دیده می‌شود. رسالت این قلعه، دفاع از جان و مال مردم بوده است.

• بادگیرهای ندوشن

اگر اهل ایران‌گردی باشید، حتماً می‌دانید که بادگیر، برج‌هایی شبیه مناره و برای تهویه هوا بوده که بر بام خانه‌ها ساخته می‌شده است. البته این کولر سنتی، فقط مخصوص خانه‌ها نبوده و بالای آب انبارها و در ورودی معادن هم وجود داشته است. این بادگیرها در استان یزد و البته شهر ندوشن قدمتی تاریخی دارند. شاید شما هم شنیده باشید که وقتی می‌خواهند درباره مشخصات بادگیر صحبت کنند، آن را در سه طبقه کرمانی، یزدی و اردکانی قرار می‌دهند. بادگیرهای ندوشن از نوع یزدی و بزرگ‌ترین و خاص‌ترین آن‌ها هستند.

• مسجد آمنه گل

یکی دیگر از بناهای تاریخی ندوشن، مسجد آمنه گل است که اساس شکل‌گیری آن به قرن ششم هجری برمی‌گردد. در آن سال‌ها مسجد را با خشت بنا کردند و سپس با اندودی از گچ روی آن را پوشاندند. آدرسش را بخواهید باید بگوییم که در بافت قدیمی ‌شهر قرار دارد. شانس با این اثر هم همراه بوده که در فهرست آثار ملی قرار گرفته است. بنای فعلی، سنگ نوشته‌ای دارد که معرف سازنده آن است.

• امامزاده مامانیک

ما هم وقتی نام این امامزاده را شنیدیم، کمی در فکر فرو رفتیم که چرا امامزاده مامانیک! البته می‌شود گفت هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند که چه کسی اینجا دفن است و چرا به این نام می‌شناسندش! پس چرا معروف شده؟ برایتان می‌گوییم. آنچه باعث شده این محل معروف شود، قرآن وقفی ۴۰۰ساله‌ای است که در امامزاده نگهداری می‌شود. به حرمت همین قرآن هم این مکان به ثبت آثار ملی رسیده است. برای دیدن این اثر باید به محله‌های پایین‌شهر ندوشن بروید.

• قنات تاریخی ندوشن

پیداکردن آب در سرزمین‌های کویری، یکی از سخت‌ترین پروژه‌های زندگی بشر بوده و هست. مردم ندوشن، سال‌ها پیش برای یافتن آب، قنات‌هایی حفر کرده‌اند. این قنات‌ که حکم رگ‌های شریانی شهر را دارد، در قسمت جنوبی ندوشن قرار گرفته است. نکته جالب این است که عمق قنات گاهی به 48 متر می‌رسد و این یعنی اینکه انسان دست از تلاش برنداشته و به امید یافتن آب، حدود ۵۰ متر از سطح زمین پایین‌تر رفته است. طول قنات هم ۴هزار و 200 متر است.

• مسجد خواجه ندوشن

شاید شنیدن این مطلب برای شما هم خیلی جالب باشد که ندوشن به‌ازای هر محله، یک مسجد دارد! یکی از معروف‌ترین آن‌ها مسجد خواجه ندوشن است که قدمتش به قرن یازده برمی‌گردد. نکته عجیب درباره این مسجد، ناپدیدشدن سنگ داخل و سر در مسجد در چند سال قبل است!

• دبستان ناصر خسرو

شاید اغراق نباشد که بگوییم نام ندوشن با استاد محمدعلی اسلامی ندوشن به سر زبان‌ها افتاد. این استاد در دبستان ناصرخسرو این شهر درس خوانده بود. دبستان ناصرخسرو، به‌عنوان اولین دبستان روستایی کشور، محل تعلیم بزرگانی مانند دکتر اسلامی در دوران کودکی و نوجوانی بود که در سال 1304 تأسیس شد. چهار سال دیگر از زمان انتشار این مقاله که بگذرد، مدرسه ناصرخسرو، جشن صد سالگی‌اش را می‌گیرد.

سایر جاهای دیدنی ندوشن

جاهای دیدنی ندوشن به همین‌ها ختم نمی‌شود. یادتان هست که گفتیم در هر محله این شهر، یک مسجد جا خوش کرده است؟ شما به تعداد محلات شهر می‌توانید مساجد قدیمی ونوساز ببینید. چندین و چند آب انبار و خانه‌های تاریخی هم در این شهر هستند که محدودیت مقاله به ما اجازه نمی‌دهد به تک‌تک آن‌ها سر بزنیم. اسمشان را برایتان می‌آوریم و در مقاله‌های مجزا به آن‌ها می‌پردازیم.

• برج چهار در؛
• آبشار سفیده؛
• آب انبار امامزاده ندوشن؛
• آب انبار بوستان؛
• آب انبار خرمن زار؛
• آب انبار میدادان؛
• آب انبار سکینه؛
• خانه قلعه‌ای‌ها؛
• آب انبار مریضان؛
• خانه و دربند دکتر محمد حسین قوه؛
• خانه آقا کوچک؛
• حسینیه سفلی؛
• دربند سر پل خواجه؛
• خانه وکیلی؛
• خانه سیدغفور طباطبایی؛
• خانه محمدحسنی‌ها؛
• سنگ‌نگاره‌های کوه سرخ؛
• هشتی حسینیه علیا و غیره.

فرهنگ و هنر

آداب و رسوم

اهالی ندوشن مانند سایر مردم بخش جنوبی و مرکزی کشور، خونگرم بوده و حتی با افرادی که نمی‌شناسند سلام و احوال‌پرسی گرم می‌کنند. آن‌ها ایرانیان اصیل و صاحب فرهنگ و پیشینه کشورمان هستند. آیین‌ها و سنت‌هایی نیز دارند که نسل‌به‌نسل به آن‌ها منتقل شده است. این آیین‌ها سبب غنای فرهنگی‌شان است. در این بخش برخی از آن‌ها را نام می‌بریم.

• مراسم محرم و صفر

مردم ندوشن عموماً مذهبی هستند و در ماه‌های محرم و صفر مراسم ویژه‌ای برگزار می‌کنند. این مراسم شامل عزاداری، نوحه‌خوانی و شکل‌گیری دسته‌های عزادار است. عزاداران به شکل دایره قرار می‌گیرند و ضمن خواندن اشعاری درباره دشت کربلا آیین بزرگداشت شهدای دشت نینوا را برگزار‌ می‌کنند. شکل‌گیری کاروانی نمادین به نشانه کاروان اسرای دشت کربلا از جمله دیگر مراسم دهه محرم در این شهر است.

• فال کوزه

فال کوزه از جمله مراسم سنتی مردم ندوشن است. مراسم به این شکل است که زنان داخل کوزه‌ای را با فال پر می‌کنند. سپس کوزه را داخل کوره می‌گذارند. سپس دختر بچه‌ای فال هر کسی را که نیت می‌کند از داخل کوزه بیرون می‌آورد و به آن شخص می‌دهد. نکته مراسم این است که خانه‌ای انتخاب می‌شود که کوره‌اش رو به قبله باشد.

• شب قدر

آیین بزرگداشت روز 21 ماه رمضان نیز از جمله آیین‌های سنتی دیگر مردم این شهر است که به‌عنوان یازدهمین اثر معنوی کشور ثبت شده است. گردهمایی در این آیین در بزرگداشت امام اول شیعیان انجام می‌شود. مراسم با شعرخوانی همراه است و بیشتر شرکت‌کنندگان آن جوانان هستند. مراسم در سحرگاه بیست‌ویکمین روز از ماه رمضان به اوج خود می‌رسد. این همان زمانی است که بنا بر روایات رایج، امام علی به شهادت رسیدند.

• شب عید فطر

مراسم وداع با ماه رمضان از دیگر مراسم مردم این شهر است. به طوری که در شب آخر ماه رمضان بر پشت بام مسجد جامع می‌روند و با ماه مبارک وداع می‌کنند.

• آش اسفندی

آش اسفندی در ندوشن آشی است که در شب اول اسفند پخته می‌شود. این آش هم به نوعی جزء میراث فرهنگی مردمان این خطه است. البته آشی با این عنوان یا نام‌های دیگر در نقاط دیگری از کشورمان نیز طبخ می‌شود. همچنین در چنین شبی رسم است که همراه با نان داغ، ارده و شیره نیز مصرف شود. آماده‌کردن آش از ظهر روز آخر بهمن‌ماه آغاز می‌شود.

• شب و روز اول تیرماه

از دیگر مراسم‌های سنتی ندوشن مراسم شب اول تیرماه است. در این شب غذایی با گوشت پخته می‌شود. در روز اول تیرماه هم بنا بر نظر مردم محلی پاشیدن آب خوش یمن است؛ البته به شکلی که شخص از آن بی‌خبر باشد.

مشاهیر

دکتر محمد علی اسلامی ‌ندوشن نامدارترین شخصی است که در این شهر و البته روستای آن زمان متولد شده است. ایشان دانش آموخته رشته حقوق از دانشگاه سوربون هستند و تألیفات بسیاری دارند. همچنین به گفته خودشان در نوجوانی شعر می‌سروده‌اند. کتاب روزها اثر ایشان درباره سال‌های زندگی در این شهر است.

البته این شهر نامداران دیگری هم دارد. عباس تقوی ندوشن اولین حافظ کل قرآن کریم، محمد اسماعیل صدرالشریعه عالم دینی، ملاحسین مومن یزدی ندوشنی عارف، علی ندوشنی و صادق ندوشنی عالمان دینی، ملا مهدی ندوشنی امام جماعت مسجد جامع ندوشن و بسیاری دیگر از بزرگان حیطه ادب و عرفان این مرز و بوم در ندوشن متولد شده‌اند.

سوغات ندوشن

محصولاتی مانند ماست محلی، پنیر، کشک و به‌طور کلی فراورده‌های لبنی از جمله خوراکی‌هایی هستند که به‌عنوان سوغات می‌توان از خانه‌ها و مغازه‌های این شهر خریداری کرد. قره قروت نیز از جمله خوراکی‌های پرطرفداری است که از آن در غذاهایی مانند قرمه سبزی، آش ترش و قلیه ماهی می‌توان برای طعم‌دار شدن استفاده کرد. علاوه بر این‌ها سوغات مخصوص یزد مانند شیرینی‌های خوشمزه آن را نیز می‌توانید در ندوشن هم پیدا کنید.

اقامت در ندوشن

اگر قصد ماندن بیش از یک روز در ندوشن را داشتید، سری به اقامتگاه بومگردی هوراک ندوشن بزنید. این اقامتگاه در بلوار حضرت ابوالفضل و روبه‌روی بخشداری قرار دارد. فضای آن کاملاً سنتی است و تجهیزات خوبی دارد. اقامتگاه بومگردی عمه رباب هم گزینه‌ای دیگر برای ماندن است. البته سراغ این اقامتگاه را باید از روستای خوش آب‌وهوا و کوهستانی مرور بگیرید.

رستوران در ندوشن

رستوران کبوده در میدان امام حسین ندوشن، هر روز از ۸ صبح تا ۱۱ شب، پذیرای مهمانانش است.

مسیر دسترسی

برای رفتن به ندوشن دو راه پیش رو دارید. هم می‌توانید با ماشین شخصی خودتان به دل جاده بزنید و هم اینکه از اتوبوس استفاده کنید. مسیر دقیقش را در نقشه بالا برایتان گذاشته‌ایم که هم از استان فارس راه دارد و هم از سمت شمال اصفهان.

این شهر فرودگاه یا ایستگاه راه آهن ندارد. اگر حوصله طی مسیر طولانی را ندارید، به فرودگاه یزد بروید یا از قطار یزد استفاده کنید. از آنجا هم باید با اتوبوس یا تاکسی خودتان را به ندوشن برسانید. از ما می‌شنوید، با ماشین شخصی بروید که بتوانید با خیال راحت به جاهای دیدنی ندوشن سر بزنید.

همان طور که دیدید، جاهای دیدنی ندوشن یک‌دوتا نیستند. این شهر کوچک، دنیایی از بناهای تاریخی و جاذبه‌های طبیعی را در خود جا داده است. حتماً به این شهر سفر کنید و برای ره بال آسمان نیز خاطراتتان را به‌عنوان سوغات بیاورید.